Արաքս Շահինյան | Ռեբեկա Էլսոնի պոեզերքը

Ուսուցանիր մեզ հոգալ ու չհոգալ 

Մեզ հանգիստ նստել ուսուցանիր:

Թ. Ս. Էլիոթ, Մոխրոց չորեքշաբթի

Վաղամեռիկ Ջոն Քիթսը բանաստեղծելով հարցնում է՝ ո՞ւր է պոետը, հետո հրահանգում՝ ցո՛ւյց տվեք, ցո՛ւյց տվեք, և ոչ ոք չի ասում՝ այս հավկուրությունը հարուցել է ամեն ինչ բանաստեղծականացնելու ախտեղաց ախտը. «պոետների տխմարությո՜ւն», բացականչում է մեծն դա Պոնտեն Մոցարտի ձայնով[1]: Այդ ախտը բանաստեղծությունը դարձրել է լարից ընկած վին շնորհազուրկ տրուբադուրի մատների տակ, խաղք-խայտառակ սարքել սերը, բանաստեղծական տեսողությունը շփոթել բանաստեղծության տեսքի հետ, «ինչո՞ւ»-ին պատասխանում է «որովհետև բանաստեղծ եմ, ինձ կարելի է» հոգեխանգարմամբ, ուզում է աններելի մի բան անել՝ դարձնել պոեզիան պիտանի (Օդենն ասում էր՝ պոեզիան ոչինչ չի պատահեցնում[2]): Եվ ուրեմն, ո՞ւր է պոետը, որը ոչ թե բանաստեղծություն է գրում, այլ գրում է այնպես, որ ստեղծվում է բանը: Նրանց պիտի փնտրել աստղերին նայողների մեջ:

Բոլոր պոետներն են նայում երկինք, բայց ոչ բոլորին է նայում երկինքը: Քեմբրիջի ու Հարվարդի ամենաերիտասարդ դասախոսներից, կանադացի աստղագետ, պոետ Ռեբեկա Էլսոնը որսաց տիեզերքի հայացքն ու հափշտակվեց այնտեղ 39 տարեկանում, որովհետև «այս աշխարհի հետ ընկերություն անելն ինքդ քեզ դավաճանելն է» (Օգ. Երանելի), որովհետև՝ արյան քաղցկեղ: Հիսունից ավելի գիտական հոդված ու բանաստեղծությունների նրբիրան մի գիրք («Պատասխանատու ակնածանքին», 2001)՝ այն ամենը, ինչ մնաց լուրջ գիտնականից անլուրջ աշխարհին: Ոչ մի ավելորդ հույզ չի մշուշում Էլսոնի աչքը, որն ակնդետ սևեռված է տիեզերական ալեֆին՝ արքիմեդյան այն միակ հենման կետին («Ի՞նչ, եթե լուսին չլիներ»), այն մեն-մենավոր աստղին, որն ինքնին համաստեղություն է, երբ նրան տեսնում են. մեզ էլ երբ տեսնում են, շատանում ենք: Պատկեր ստեղծելու նրա անսեթևեթ միջոցները, գիտական սարթությամբ բանն ըմբռնելու, ըմբռնածը թռչնաբար հինելու ձևը,  ուրբաթախոսությունը, բերանի ծայրն աննշմար վեր բարձրացնող հումորը, լեզուն լեզվից դուրս չանելն ու դրությունները բարդեցնելու իմաստ չտեսնելը անհանդես շուք են հաղորդում նրա սուղ տողերին, որոնցով քայլելիս հնարավոր է տրորել դրանց եզրերից դուրսպրծուկ մանրածաղիկներն ու փչացնել ամեն ինչ: Մանրածաղիկներն Էլսոնի բանաստեղծություն են գալիս դասական պոետիկ տեսիլքներից, որտեղ ծաղիկը վերջապես ազատագրվում է «պոռնոգրաֆիկ[3]» շահարկումներից, դառնում վերստին մեծ մոտիվ, ինչպես արարվելու առաջին օրը, ինչպես երևելիների դեպքում (Սեփեհրի. «Սառեցի, / Եվ մի ժայռի տակ / Ինձ տաքացրեց օջախը կակաչի…», Ավդալյան. «Նորից ես լռել, / չես հիշատակվում ոչ մի ծաղկի մոտ», Ռեմբո. «…Նրբին մատներով ու արծաթագույն եղունգներով: / Նստեցնում են մանչուկին բաց պատուհանի մոտ / Որտեղ կապույտ օդը լողացնում է ծաղիկների ժխորը», Ֆարոխզադ. «…Եվ երբ ձյուն էլ չէր գալիս, / Տխրամած դեգերում էի պարտեզում: / Չորացած հասմիկի թաղարների տակ / սատկած ճնճղուկներիս էի թաղում», Ռիլկե. «Տեսնում եմ քեզ, վարդ, կիսաբաց գիրք / որն ունի այնքա՜ն շատ էջեր / այն մանրակրկիտ երջանկության / որ երբեք չենք կարդալու», Երգ Երգոց (1:12). «Իմ նարդոսն իր հոտը բուրեց. ստաշխի փունջ է իմ սիրեցյալն ինձ համար, / որ պիտի հանգստանա իմ ստինքների միջև», Քրիստոս (ըստ Մատթեոսի, 6:28-29). «Եվ հագուստի համար ինչու՞ եք հոգս անում. նայեցե՛ք վայրի շուշանին, ինչպե՜ս է աճում. ո՛չ ջանք է թափում և ո՛չ հյուսում: Ասում եմ ձեզ, որ Սողոմոնն իսկ, իր ամբողջ փառքի մեջ, չհագնվեց նրանցից մեկի նման»…)

Էլսոնը ոչ թե մեծ, այլ անայլայլ բանաստեղծ է, թանկայի դուռը բացում է ներսից, հնչում է կամերային. հունական ողբերգության երգչախմբերի փոխարեն մենություններ են՝ գրված սարդոստայնի հնգագծին, քիմքն արտառոց է՝ ճանաչում է համը աստղի, ուսուցանում է՝ տիեզերքը կնոջ մարմին է, տիեզերքը կնոջ մարմինն է, տիեզերքը ոչ թե տեղավորում, այլ տողավորում է տարածաչափության միակ միավորի՝ մահվան մեջ, որովհետև հավասար մեծությունները չեն հակադրվում, ընդդիմանում են միայն, ինչպես հանգիստ նստելն ու բանաստեղծություն գրելը:

Անդեղյա մահվան վախին

Երբեմն իբրև անդեղյա
Մահվան վախին,
Ես ուտում եմ աստղերը:

Գիշերներին այդ, մեջքիս պառկած,
Կլլում եմ դրանք մարող մթից
Մինչև բոլոր, բոլորը ներսս լինեն՝
Տաքդեղյա ու սուր:

Երբեմն, փոխարենը, ես ուղղում եմ ինձ
Ի մուխ տիեզերքը դեռ երիտասարդ,
Դեռ տաք արյան պես.

Ոչ մի տիեզերք, ուղղակի եզերք,
Լույսը բոլոր դեռևս ոչէ աստղերի
Կիտվող ինչպես հրե մշուշ,
Եվ ամենքս, և ամենը
Արդեն այնտեղ
Բայց անկաշկանդ կերպարանքից:

Իսկ երբեմն բավարար է
Պառկել այստեղ հողագնդին
Մեր վաղ նախնյաց ոսկրերի քով.

Անցնել սալարկե դաշտերի միջով
Մեր դեն նետված գանգերի,
Ամեն մեկը՝ ինչպես մի գանձ, ինչպես բոժոժ,
Մտածելով՝ ինչն էլ որ լքեց այս պատիճները
Թռավ հրե թևեր առած:

Եղիցի լույս առհավետ

(Մութ բանը փնտրելիս)

Սրա համար ենք գնում խավարչտին գիշերների մեջ՝ փնտրելով
Ամենամութ աստղերը,
Անտես գոյերի նշաններ.

Մեզ ծանրացնելու:
Զսպելու տիեզերքը
Դեպ ինքն իր անդինն
Անվերջ շտապումից
Մինչև սպառի ինքզինքն ու մեկնվի սառած՝
Վերջին իր աստղի մարելուն հընթացս:

Ինչ պարզվի որ ե՛ն,
Թող պարսեր լինեն,
Անմահության համար բավ,
Միշտ ինչ-որ մի աստղ որտեղ մեզ կտաքացնենք:

Թող բավեն նույնիսկ ետ բերելու
Այն իր պռնկից,
Մոտեցնելու մեզ այնքան, որ բռնկենք
Հարության վառ կայծը:

Մութ բան

Լճակի վրա,
Մի աներևույթ մանրաթել
Սարդի ոստայնի
Պահում է մի դանդաղ
Պտտվող տերև:

Առասպել

Ուզածս առասպելաբանություն է՝ այնքան վիթխարի
Որ նստելով դրա խոտե ափին
(Ինչը սկզբում կթվա սովորական)
Աչքդ բռնի գորտ, քարեր,
Սատկած ժայռաձուկ՝ պճնված ճանճերով,
Եվ հիշես անմիջապես
Ամենն, ինչ մոռացել էիր երազել:

Հանց օձաձկներ դեպ Սարգասյան ծով

Այնքան հեշտ էր,
Աղի ամեն առաջին համտեսը,
Այդ ծով ամեն գալը
Որտեղ մեր մարմինները բեկվում են
Հանց լույս
Մակերեսին
Հանդարտ

Այն չենք, ինչ էինք
Երբ ծագեցինք
Գետի տղմուտում:

Ամենը նավարկություն է թվում հիմա
Բևեռների միջև
Սիրո
Ու բազմացումի

Եվ մի բան
Այդպես էլ չենք իմանա.
Մեր ներքևում
Մայրցամաքներ են սահում:

Տարածվող տիեզերքը

Որտեղի՞ց գիտեն, հարցնում է,
Յոթ տարեկան է, կարծես,
Ես պատմում եմ նրան՝ ինչպես է լույսը
Գալիս դեպի մեզ ջրի նման,
Երկար կարմիր ալիքներ տիեզերքով մեկ,
Ամենը, ամենքս,
Դուրս ենք թռչում մեր օրրաններից:

Եվ նա լսում է
Կարծես այնտեղ չեմ,
Հետո ընկրկում
Դեպի խորք շագանակենու ստվերի՝
Հավաքելով վարդագույն ծաղկունքը
Հոր դատարկ կոշիկի մեջ:

Դիտարկում

Գիշերվա զենիթում,
Խարսխված քնի կողքին
Գմբեթի քո մութ անտեսության մեջ,
Լսում ես դրա շարժը:

Իսկ վեր նայելիս
Այնտեղ է, այնքան մոտ՝
Կարող էիր ձգվել
Ու սահել ձեռքով
Դրա փորի երկայնքով

Շոշափել դրա սաղմնային սիրտը,
Երկար, դանդաղ ոլորները,
Ամեն փայլատակող պտուկ
Որից ինչ-որ մոլորակ է ծծում:

Վերջին Ոգեպաշտները

Ասում են՝ արթնացել ենք
Երկար գիշերից հրաշքի,
Տենչի,
Կրակի դեմ կրակ, հողի դեմ հող:
Քամի է հայտնվում:
Հավքերն են դեդևում աղավնանոցներում:
Այնքան պարզ է սառն այս լույսի մեջ
Որ երկնակամարը շրջում է աներաժշտություն,
Որ երբ աստղերը կռում են
Մեր գոյության հյուլեները
Ոչ մի դարբին չի քրտնում այս երկունքի մեջ:

Օրը բացվում է:
Գիտակցության սարսուռը հեղվում է
Ոսկորների մեջ բանի
Բայց բանն անիմանալի է,
Մաթեմատիկան խրում է կատարյալ իր ատամները
Մարմնի մեջ տիեզերքի
Բայց տիեզերքն անզգա է:

Ասում ենք՝ գիշերվա երազները
Մեր մեջ են
Հանց արյունը` մարմնի
Հանց ոգին` նյութի
Հանց միությունը` իրերի
Հանց աղավնիների փոշուց
Ճերմակալույսը՝ թևերի:

Ի՞նչ, եթե լուսին չլիներ

Ամիսներ չէին լինի
Հանդարտ ծով
Ոչ մի գարնանային մակընթացություն
Ոչ մի լուսեղեն գիշեր
Խավարումներ աստղերի
Ոչ մի դեմք
Ոչ լուսներգեր
Սարսափ խավարման
Ոչ մի տեղ կանգնելու
Ու նայելու Երկրի ծագումը:

Կախելով նրա վարտիքը՝ չորանա

Իրականում, արտոնություն է տղամարդ ունենալը,
Նրա ներքնազգեստով դեպի գետ գնալը
Հանց Փարավոնի դուստրեր,
Հանց Արքայի ղուլեր
Այն օրը, երբ գտան Ոդիսևսին
Առ ափ դուրս քշված:

Սիրում եմ նրանց ընկերակցությունը:
Սիրում եմ այդ օրերը,
Ջերմ արև,
Խոստումնառատ զեփյուռ,
Ողորկ, գարնան փայտե ցցեր,
Եվ ճեփ-ճերմակ վարտիքներ
Երկու փոքր կոճակ՝ գոտկատեղին:

Սիրում եմ ուղարկել դրանց նավարկության
Ողջ պարտեզով վար,
Անձնական իմ ռեգատան [4] ,
Անձնատուր լինելու դրոշակներս:

Երկու միանձնուհի, Լիդո Աձձուրո [5], սեպտեմբեր

Սա այն եղանակն է, երբ միանձնուհիներն
Իջնում են ափի երկայնքով ճեմելու,
Զույգերով, հանց ծանծաղուտի ճերմակ հազվագյուտ թռչուններ,
Քամուց փողփողող գլխաշորերով:

Միայն բոկոտն,
Վեր են քաշում հագուստները
Ծնկներից բարձր
Ու քայլում ալիքների մեջ:

Բայց եթե Աստված այս զմրուխտե զարդ-ծովն է,
Չէ՞ր ցանկանա ընդունել նրանց անխանձարուր
Թույլ տալու զգալ վերջույթների թեթևությունը,
Լողացող կրծքերը նրանց:

Փետրվար, Լաբաթ փողոց [6]

Ուրեմն սպասեցիր այդ սենյակում,
Ժամերը մեղմասահ,
Առաստաղ ճաքերի բարբառով բարբառող,
Հողմածաղիկներ իրենց ջրում շնչող,
Որ առաջարկում են մանուշակագույն ու ալ հաճույք:

Որ մենությունդ պտղաբերի,
Որ հորինես ազատության ազատումը,
Որ քնի մեջ սիրտդ սեղմվի
Հանց մի փոքր գազան կողերիդ,
Ուղղված դեպ ուրիշ բաբախի սփոփանքը,

Մինչև, ուժասպառ ճիգով գույնի
Ընդդեմ երկնի անխոհեմ չեզոքության,
Այլևս անուժ փակվելու վերջալույսին,
Ստիպում են հասկանալ այս ընտրանքը.

Որ կարող ես կառչել ծաղկաթերթերիցդ,
Կամ բաց թողնել դրանք՝ վառ ու թաց,
Ուղիղ սեղանին, կամ հողագնդին,
Եվ այդպես՝ կանգուն մորեմերկ, կոչել այն մահ:

Հետո, առանց կոշիկ կամ քարտեզ, ճամփա ես ընկնում
Գտնելու, ողջ աշխարհում, ծաղիկը
Որ հանգչում է մեծագույն հմայքով:

 Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արաքս Շահինյանի

[1] Cosi fan tutte, 1-ին արար

[2] «Ու. Բ. Եյթսի հիշատակին»

[3] 20-րդ դարի նկարիչ, արվեստի քննադատ, Վիրջինիա Վուլֆի մտերիմ բարեկամ Ռոջեր Ֆրայի բառն է. ի բնե բարի մի բան արվեստում չարկչրկելու, գռեհկացնելու ցանկացած փորձ այսպես էր որակում:

[4] Ռեգատա՝ առագաստանավերի մրցույթ. բառը գալիս է վենետիկյան regata-ից, որը մրցություն է նշանակում:

[5] Լիդո Աձձուրո՝ (Lido Azzuro) Իտալիայի հարավում ամենագեղատեսիլ ծովափերից:

[6] Լաբաթ փողոցը (Rue Labat) Փարիզում է, որը հիշատակվում է նաև 20-րդ դարի փիլիսոփա Սարա Կոֆմանի Rue Ordener, Rue Labat (Օրդեներ փողոց, Լաբաթ փողոց) հուշագրությունում: Հոլոքոստի տարիներին Լաբաթ փողոցում մի քրիստոնյա կնոջ տանն ապաստանելով փրկվում են հրեական սինագոգի սպանված ռաբբիի կինն ու նրանց մանկահասակ դուստրը՝ Սարան: Բանաստեղծության մեջ ծաղկի՝ սեփական թերթերը «սեղանին կամ հողագնդին» ինքնակամ հանձնելու այլաբանությունը թերևս ակնարկում է Կոֆմանի ինքնասպանությունը: