Վիրջինիա Վուլֆի այս ելույթը հեռարձակվել է ԲիԲիՍի-ով 1937թ. ապրիլի 29-ին, երեկոյան 20:40-ից 21:00-ը ընկած ժամանակահատվածում, ապա՝ մեկ շաբաթ անց որոշակի փոփոխություններով տպագրվել «Ունկնդիրը» («The Listener») ամսագրում։ Այսօր ելույթից պահպանվել է ընդամենը ութ րոպեանոց հատված, որը Վուլֆից մնացած միակ ձայնագրությունն է։ Ելույթն անգլերենից թարգմանեց Նոնա Դավթյանը՝ Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի թարգմանական ծրագրի շրջանակում։ Թարգմանությունը բնագրի հետ համեմատեց և խմբագրեց Շուշան Ավագյանը։
Այս շարքի վերնագիրն է` «Բառերն ինձ ձախողում են», իսկ տվյալ ելույթը կոչվում է «Արհեստավարժություն»: Պետք է ենթադրենք, ուրեմն, որ խոսողը քննարկելու է բառերի արհեստը` գրողի արհեստավարժությունը: Բայց «արհեստավարժություն» եզրում ինչ-որ անհամատեղելի, անհամապատասխան բան կա, երբ այն կիրառվում է բառերին: Անգլերեն բառարանը, որին մշտապես դիմում ենք երկընտրանքի առաջ կանգնելիս, հաստատում է մեր կասկածները: Այն ասում է, որ «արհեստ» բառն ունի երկու իմաստ. առաջին հերթին այն նշանակում է պինդ նյութից պիտանի առարկաներ սարքելը, օրինակ՝ կաթսա, աթոռ, սեղան: Երկրորդ՝ «արհեստ» բառը նշանակում է շողոքորթություն, խորամանկություն, խաբեություն: Հիմա բառերի մասին շատ քիչ ստույգ բան գիտենք, բայց սա հաստատ գիտենք․ բառերը երբեք չեն ստեղծում որևէ պիտանի բան, և միակն են, որ ասում են ճշմարտությունը և ճշմարտությունից բացի ուրիշ ոչինչ: Հետևաբար, բառերի հետ կապված արհեստի մասին խոսել նշանակում է ի մի բերել երկու անհամատեղելի հղացքներ, որոնց զուգավորումը կարող է ծնել մի հրեշ, իսկը թանգարանում՝ ապակյա տուփում պահելու համար: Ուրեմն ելույթի վերնագիրը պետք է անմիջապես փոխվի և փոխարինվի մեկ այլով՝ «Դեգերում բառերի շուրջ», թերևս: Քանի որ, երբ կտրում ես ելույթի գլուխը, այն իրեն պահում է գլխատված հավի պես։ Այն վազում է պտույտ-պտույտ մինչև ընկնում ու սատկում է. այսպես են ասում մարդիկ, որոնք հավեր են սպանել: Եվ այդպես է հավանաբար լինելու այս գլխատված ելույթի ընթացքը կամ պտույտը: Ուրեմն եկեք որպես ելակետ ընդունենք պնդումը, որ բառերը պիտանի չեն: Բարեբախտաբար, դա ապացուցելու համար շատ բան չի պահանջվում, քանի որ բոլորս գիտենք այդ մասին: Երբ մետրոյում ենք, օրինակ՝ գնացքին սպասելիս, այնտեղ` մեր դիմաց կախված լուսավորված ցուցանակին «Անցնում է Ռասսելի հրապարակով» բառերն են: Նայում ենք այդ բառերին, կրկնում դրանք, փորձում ենք մտապահել այդ պիտանի փաստը. հաջորդ գնացքը կանցնի Ռասսելի հրապարակով: Քայլելով կրկնում ենք նորից ու նորից. «Անցնում է Ռասսելի հրապարակով, անցնում է Ռասսելի հրապարակով»: Իսկ հետո ասելու ընթացքում բառերը խառնվում են և փոխվում, ու մենք գտնում ենք մեզ ասելիս՝ «Անցնում-գնում են, կ’ասէ աշխարհը, անցնում-գնում . . . [Քրիստինա Ռոսսետտի]: Տերևները նեխում ու թափվում են, մառախուղն էլ իր արտասուքն է բարձած հեղում գետնին: Մարդն է գալիս . . . [Ալֆրեդ Թեննիսոն]»: Իսկ հետո սթափվում ենք ու ինքներս մեզ գտնում Քինգս-Քրոսս կայարանում:
Վերցրեք մեկ այլ օրինակ: Գնացքի վագոնում՝ մեր դիմաց գրված են հետևյալ բառերը. «Գլուխը դուրս չհանել պատուհանից»: Առաջին անգամ կարդալուց փոխանցվում է պիտանի, մակերեսային իմաստը, բայց շուտով, երբ նստած նայում ենք բառերին, դրանք խառնվում են, փոխվում, ու սկսում ենք ասել. «Պատուհաններ, այո, պատուհաններ—լուսամուտներ բաց առ փրփուրն ահարկու ծովերի, փերիական աշխարհներում մոռացված [Ջոն Քիթս]»: Եվ նախքան գիտակցելը, թե ինչ ենք անում, մեր գլուխն արդեն պատուհանից դուրս է. հասկերի մեջ խորթ հունձքի փնտրում ենք արտասվախառն Ռութին: Դրա տուգանքն է՝ քսան փաունդը կամ կոտրված վիզը:
Սա ապացուցում է, եթե ապացույցի կարիք կա, թե որքան քիչ է բառերի պիտանի լինելու բնատուր շնորհը: Եթե համառորեն ստիպում ենք նրանց լինել պիտանի ու գնալ ընդդեմ իրենց բնական հակմանը, մեր դառը փորձի հաշվին տեսնում ենք, թե ինչպե՜ս են մոլորեցնում, ինչպե՜ս են հիմարացնում մեզ, ինչպե՜ս են գլխին մի հարվածով՝ գետնահարում մեզ: Որքան հաճախ են մեզ այս կերպ հիմարացրել բառերը, որքան հաճախ են նրանք ապացուցել, որ չեն հանդուրժում պիտանի լինելը, որ իրենց բնույթն է արտահայտել ոչ թե պարզ շարադրանք, այլ հազար hնարավորություններ. նրանք այնքան հաճախ են դա արել, որ վերջապես, բարեբախտաբար, սկսել ենք ընդունել այդ փաստը: Սկսել ենք հորինել մեկ այլ լեզու՝ կատարելապես հարմարեցված պիտանի արտահայտություններ հաղորդելու համար, նշանների լեզու: Այդ լեզուն ունի մեկ մեծ, կենդանի վարպետ, որին բոլորս պարտական ենք, մի անանուն գրող՝ տղամարդ, կին կամ անմարմին հոգի, ոչ ոք չգիտի, որը Միշլենի ուղեցույցում հյուրանոցներ է նկարագրում: Նա ուզում է մեզ ասել, որ մի հյուրանոցը միջակ է, մյուսը՝ լավը, իսկ երրորդը՝ լավագույնը տեղանքում: Ինչպե՞ս է դա անում: Ոչ բառերով, իհարկե, բառերը անմիջապես կգոյացնեին թփուտներ ու բիլիարդի սեղաններ, տղամարդկանց ու կանանց, լուսնի բարձրանալն ու ամառային ծովի երկար ճողփյունը. ամենը լավ բաներ, բայց այստեղ՝ անտեղի: Նա կառչում է նշաններից, մեկ ճակտոն, երկու ճակտոն, երեք ճակտոն: Դա ամենն է, ինչ նա ասում է և ամենը, ինչ նրան անհրաժեշտ է ասել: Բայդեքերը նշանների լեզուն տանում է էլ ավելի հեռուն՝ արվեստի վեհ տիրույթներ: Երբ նա ուզում է ասել, որ նկարը լավն է, օգտագործում է մեկ աստղ, շատ լավը՝ երկու աստղ, իսկ երբ, իր կարծիքով, անդրանցական հանճարի գործ է, ապա էջին փայլում են երեք սև աստղ, և ընդամենը այդքան բան։ Այսպես՝ մի բուռ աստղերով ու խաչանիշերով, արվեստի ողջ քննադատությունը, գրականության ողջ քննադատությունը կարելի է նվազեցնել վեցպենսանոցի. կան պահեր, երբ մարդ հենց այդպես էլ ուզում է: Բայց դա ենթադրում է, որ ժամանակի ընթացքում գրողները երկու լեզու կունենան իրենց ծառայության տակ՝ մեկը փաստերի համար, մեկն էլ՝ գեղարվեստական արձակի: Երբ կենսագիրը պետք է փոխանցի պիտանի և անհրաժեշտ փաստ, օրինակ՝ որ Օլիվեր Սմիթը ուսանել էր քոլեջում և 1892 թվականին երրորդ կարգի դիպլոմ ստացել, նա կասի դա հինգ թվի վերևում դատարկ 0 դնելով: Երբ վիպասանը ստիպված է տեղեկացնել մեզ, որ Ջոնը զանգը տվեց, կարճ ժամանակ անց սպասուհին դուռը բացեց և ասաց. «Միսիս Ջոնսը տանը չէ», հօգուտ մեզ և ի հարմարության իրեն՝ նա կփոխանցի այդ խորշելի հայտարարությունը ոչ թե բառերով, այլ նշաններով, ասենք՝ երեք թվի վերևում մեծատառ H-ով: Այսպիսով, կարող ենք անհամբեր սպասել այն օրվան, երբ մեր կենսագրություններն ու վեպերը կլինեն բարակ ու մկանուտ, իսկ այն երկաթուղային ընկերությունը, որը բառերով կասի «Գլուխը դուրս չհանել պատուհանից», լեզվի ոչ պատշաճ կիրառման համար կենթարկվի հինգ փաունդը չգերազանցող տուգանքի:
Բառերը, ուրեմն, պիտանի չեն։ Հիմա եկեք քննենք նրանց մյուս հատկությունը՝ դրական հատկությունը, այսինքն՝ ճշմարտություն ասելու կարողությունը։ Նորից, ըստ բառարանի, գոյություն ունեն ճշմարտության առնվազն երեք տեսակ՝ Աստծո կամ ավետարանական ճշմարտություն, գրական ճշմարտություն, և մերկ ճշմարտություն (ընդհանրապես՝ անհաճո): Բայց դրանք առանձին դիտարկելը չափազանց երկար կլինի: Ուրեմն եկեք պարզեցնենք և հավաստենք՝ քանի որ ճշմարտության միակ փորձությունը կյանքի տևողութունն է, և քանի որ ժամանակի անմար տատանումներին ու փոփոխություններին բառերը դիմակայում են ավելի երկար, քան ցանկացած այլ բաղկացություն, հետևաբար նրանք ամենաճշմարիտն են: Շենքերը փլուզվում են, նույնիսկ հողն է վերանում։ Այն, ինչ երեկ եգիպտացորենի դաշտ էր, այսօր բունգալո է: Բայց բառերը, եթե ճիշտ օգտագործվեն, կարծես ունակ են ապրել հավիտյան: Ո՞րն է, ուրեմն, մեր հաջորդ հարցը կարող է լինել, բառերի ճիշտ կիրառումը: Ոչ թե, ինչպես ասել ենք, պիտանի հայտարարություն անելու համար, քանզի պիտանի հայտարարությունն այն հայտարարությունն է, որը կարող է նշանակել միայն մեկ բան: Իսկ բառերի բնույթն է նշանակել շատ բաներ: Վերցրեք «Անցնում է Ռասսելի հրապարակով» պարզ նախադասությունը: Փորձը ցույց տվեց, որ բացի մակերեսային իմաստից, այն պարունակում է բազում խորընկա իմաստներ: «Անցնում է» բառը ենթադրում է ամեն բանի անցողիկությունը, ժամանակի անցնելը և մարդկային կյանքի փոփոխությունները։ Իսկ «Ռասսել» բառը հիշեցնում է տերևների ու փայլեցված հատակի վրա կիսաշրջազգեստի խշշոցի, ինչպես նաև Բեդֆորդի դքսական տան ու Անգլիայի պատմության կեսի մասին: Ի վերջո, «հրապարակ» բառը հայեցադաշտ է բերում իրական քառակուսու ձևը՝ կապակցված ստուկկոյի պարզ անկյունայնության տեսողական ենթադրությամբ: Այսպիսով, իր տեսակի մեջ ամենապարզ նախադասությունն արթնացնում է երևակայությունը, հիշողությունը, աչքն ու ականջը. բոլորը կապակցվում են այն կարդալիս:
Բայց նրանք կապակցվում են—կապվում են միմյանց անգիտակցորեն: Այն պահից, երբ առանձնացնում ու շեշտադրում ենք ենթադրությունները, ինչպես արել ենք այստեղ, նրանք դառնում են անիրական, և մենք նույնպես դառնում ենք անիրական՝ մասնագետներ, բառակռիվ անողներ, ճիշտ արտահայտություն գտնողներ, ոչ ընթերցողներ: Կարդալիս պետք է թույլ տանք, որ խորընկա իմաստները մնան խորքում ընկած, ենթադրված, չարտաբերված՝ սահելով ու ծփալով իրար մեջ, ինչպես եղեգները գետահունին: Բայց «Անցնում է Ռասսելի հրապարակով» նախադասության բառերը, իհարկե, շատ տարրական են: Նրանք չեն պարունակում այն անծանոթ, դիվային ուժի հետքերը, որին տիրապետում են բառերը, երբ գալիս են անմիջապես մարդու ուղեղից և ոչ գրամեքենայով տպվելիս. բառերի այն ուժը, որը պետք է ենթադրի գրողին՝ նրա կերպարը, արտաքինը, կնոջը, ընտանիքը, տունը, անգամ կատվին՝ բուխարու առջև գցված կարպետի վրա: Թե ինչու են բառերը դա անում, ինչպես են դա անում, ինչպես կանխել նրանց այդ ուժը՝ ոչ ոք չգիտի: Նրանք դա անում են գրողի կամքից դուրս, հաճախ՝ նրա կամքին հակառակ։ Ոչ մի գրող հավանաբար չի ցանկանում ընթերցողին պարտադրել իր սեփական թշվառ կերպարը, իր անձնական գաղտնիքներն ու արատները: Իսկ արդյո՞ք որևէ գրողի, որը մեքենագրող չէ, հաջողվել է լինել ամբողջովին անանձնական։ Մշտապես, անխուսափելիորեն, ճանաչում ենք թե՛ նրանց, թե՛ նրանց գրքերը: Բառերի ենթադրական ուժն այնպիսին է, որ հաճախ նրանք վատ գիրքը վերածում են շատ համակրելի մարդկային էակի, իսկ լավ գիրքը՝ մի մարդու, որին դժվար թե կարողանանք հանդուրժել սենյակում: Նույնիսկ հարյուրավոր տարիների վաղեմության բառերն ունեն այդ ուժը, իսկ երբ նրանք նոր են, այնքան ուժեղ է նրանց այդ կարողությունը, որ խլացնում են մեզ գրողի ասելիքով. նրանց է, որ տեսնում ենք, նրանց է, որ լսում ենք: Դա է պատճառներից մեկը, որ մեր դատողությունները կենդանի գրողների մասին չափազանց անկայուն են: Միայն գրողի մահից հետո են նրա բառերը դառնում որոշ չափով ախտահանված, զտված ապրող մարմնի պատահարներից:
Եվ ուրեմն, ենթադրության այս ուժը բառերի ամենախորհրդավոր հատկություններից է: Յուրաքանչյուր ոք, ով երբևէ գրել է գեթ մեկ նախադասություն, պետք է որ գիտակցի կամ կիսով չափ գիտակցի դա: Բառերը՝ անգլերեն բառերը, բնականորեն լի են արձագանքներով, հիշողություններով, զուգորդումներով: Դարեր շարունակ նրանք շրջել են մարդկանց շուրթերով, տներով, փողոցներոով, դաշտերով: Եվ այսօր նրանց գրի առնելու գլխավոր դժվարություններից մեկը հենց այն է, որ նրանք այնքան պահեստավորված են իմաստներով, հիշողություններով, որ բազում հայնրահայտ ամուսնություններ են կնքել: Վերցնենք, օրինակ, «բոսորաներկ» հոյակապ բառը. ո՞վ կարող է օգտագործել այն առանց հիշելու նաև «անթիվ ծովերը» [Շեքսպիրի «Մակբեթ»-ից]: Հին ժամանակներում, իհարկե, երբ անգլերենը նոր լեզու էր, գրողները կարող էին նոր բառեր հորինել և օգտագործել դրանք: Մեր օրերում բավականին հեշտ է հորինել նոր բառեր. դրանք ցատկում են շուրթերին ամեն անգամ, երբ նոր տեսարան ենք տեսնում կամ նոր զգացում ունենում, սակայն չենք կարող դրանք օգտագործել, քանի որ լեզուն հին է: Չեք կարող օգտագործել բոլորովին նոր բառ հին լեզվում այն շատ ակնհայտ, բայց խորհրդավոր փաստի պատճառով, որ բառը մենակ և առանձին գոյացություն չէ, այլ ուրիշ բառերի մաս է: Այն հիրավի բառ չէ, քանի դեռ նախադասության մաս չէ: Բառերը պատկանում են միմյանց, թեև, իհարկե, միայն մեծ գրողը գիտի, որ «բոսորաներկը» պատկանում է «անթիվ ծովերին»: Նոր բառերի կապակցումը հների հետ ճակատագրական է նախադասության կառուցվածքի համար: Նոր բառեր ճիշտ օգտագործելու համար պետք է նոր լեզու հորինել, և մենք անկասկած կգանք դրան, բայց այս պահին մեր գործն է՝ տեսնել, թե ինչ կարող ենք անել անգլերեն լեզվով, ինչպիսին որ այն կա: Ինչպե՞ս կարող ենք հին բառերը կապակցել նոր շարադասություններում, որպեսզի նրանք վերապրեն, որպեսզի գեղեցկություն ստեղծեն, որպեսզի ճշմարտությունը ասեն: Սա է հարցը:
Եվ նա, ով կկարողանա պատասխանել այս հարցին, կարժանանա հանուր աշխարհի փառքի պսակին: Մտածեք, թե ինչ կլիներ, եթե կարողանայիք սովորեցնել, եթե կարողանայիք սովորել գրելու արվեստը: Հիրավի, յուրաքանչյուր գիրք, յուրաքանչյուր թերթ ճշմարտությունը կասեր, գեղեցկություն կստեղծեր: Սակայն բառեր սովորեցնելու հարցում կարծես ինչ-որ խոչընդոտ, ինչ-որ արգելք կա: Քանզի, թեև այս պահին առնվազն հարյուր դասախոս կարդում է անցյալի գրականության մասին դասախոսություն, առնվազն հազարավոր քննադատներ քննում են ներկայիս գրականությունը, և հարյուրավոր պատանիներ ու աղջիկներ ամենագերազանց կերպով հանձնում են անգլիական գրականության քննություններ, արդյոք ավելի լա՞վ ենք գրում, ավելի լա՞վ ենք կարդում, քան կարդում ու գրում էինք չորս հարյուր տարի առաջ, երբ զուրկ էինք դասախոսությունից, քննադատությունից, և ուսումից: Մի՞թե մեր Ջորջյան գրականությունը կարկատան է Եղիսաբեթյան ժամանակաշրջանի գրականության վրա: Եվ ուրեմն, ո՞ւմ մեղադրենք։ Ոչ մեր դասախոսներին, ոչ մեր քննադատներին, ոչ էլ մեր գրողներին, այլ բառերին: Բառերն են մեղավոր: Նրանք են ամեն ինչից ամենավայրին, ամենաազատը, ամենաանպատասխանատուն, ամենաանուսանելին: Իհարկե, կարող եք նրանց բռնել ու այբբենական կարգով շարել բառարաններում: Սակայն բառերը չեն ապրում բառարաններում, նրանք ապրում են մտքում: Եթե դրա ապացույցն եք ուզում, խորհեք, թե որքան հաճախ՝ հուզմունքի պահերին, երբ ամենաշատն ենք նրանց կարիքը զգում, չենք գտնում և ոչ մի բառ: Բայց ահա՛ բառարանը. մեր տրամադրության տակ են մոտ կես միլիոն բառ՝ շարված այբբենական կարգով։ Կարո՞ղ ենք նրանց օգտագործել: Ոչ, որովհետև բառերը չեն ապրում բառարաններում, նրանք ապրում են մտքում: Նորից նայեք բառարանին. այնտեղ, անկասկած, «Անտոնիոս ու Կլեոպատրա»-ից ավելի լավ պիեսներ կան, ավելի հիասքանչ բանաստեղծություններ, քան «Ձոն սոխակին» բանաստեղծությունը, վեպեր, որոնց կողքին «Հպարտություն և նախապաշարմունք»-ը կամ «Դեյվիդ Քոփփերֆիլդ»-ը անմշակ սիրողական անճարակություններ են: Հարցը միայն ճիշտ բառեր գտնելու և նրանց ճիշտ հերթականությամբ դասավորելու մեջ է։ Սակայն չենք կարող դա անել, քանի որ նրանք չեն ապրում բառարաններում, նրանք ապրում են մտքում: Իսկ ինչպե՞ս են նրանք ապրում մտքում։ Տարբեր և արտասովոր կերպով, համարյա ինչպես մարդիկ են ապրում, այս և այն կողմ շրջելով, սիրահարվելով և զուգավորվելով: Ճիշտ է՝ նրանք շատ ավելի քիչ են կաշկանդված հանդիսակարգով ու սովորույթով, քան մենք: Արքայական բառերը զուգավորվում են սովորական բառերի հետ: Անգլիական բառերը, եթե հավանում են, ամուսնանում են ֆրանսիական, գերմանական, հնդկական, սևամորթ բառերի հետ: Իսկապես, որքան քիչ քննենք մեր սիրելի Մայրենի անգլերենի անցյալը, այնքան ավելի լավ կլինի այդ տիկնոջ բարի անվան համար: Քանզի նա շա՜տ ու շա՜տ է թափառել, այդ վայելչադեմ օրիորդը:
Այսպիսով, նման անվերակոչելի թափառաշրջիկների համար որևէ օրենք սահմանելն ավելի վատ է, քան անօգուտ: Քերականության և ուղղագրության մի քանի անկարևոր կանոնները միակ սահմանափակումներն են, որ կարող ենք դնել նրանց վրա: Միակ բանը, որ կարող ենք ասել նրանց մասին, երբ հայացքը սևեռում ենք նրանց վրա այդ խորը, մութ ու միայն քմահաճ կերպով լուսավորված անձավի—մտքի—եզրից, որտեղ նրանք ապրում են, միակ բանը, որ կարող ենք ասել, այն է, որ նրանք կարծես սիրում են, որ մարդիկ նախապես մտածեն ու զգան նախքան իրենց կիրառելը, բայց մտածեն ու զգան ոչ թե իրենց, այլ ուրիշ բանի մասին։ Նրանք չափազանց զգայուն են, ինքնագիտակից: Չեն սիրում, երբ քննարկվում է իրենց մաքրությունը կամ անմաքրությունը։ Եթե ստեղծեք «Մաքուր անգլերենի կոմիտե», նրանք ցույց կտան իրենց դժգոհությունը՝ հիմնելով մեկ ուրիշը՝ անմաքուր անգլերենինը. այստեղից էլ գալիս է արդի խոսակցական լեզվի անբնական բռնությունը՝ բողոքն ընդդեմ պուրիտանների: Նրանք նաև շատ ժողովրդավարական են. կարծում են, որ մեկը նույնքան լավն է, որքան մյուսը, անկիրթ կամ չմշակված բառերը նույնքան լավն են, որքան կիրթ կամ մշակված բառերը. նրանց հասարակության մեջ չկան ո՛չ կոչումներ, ո՛չ էլ տիտղոսներ: Եվ նրանք չեն սիրում, երբ իրենց բարձրացնում են գրչի ծայրին և առանձին քննում։ Նրանք միախմբված են նախադասություններում, պարբերություններում, երբեմն միանգամից ամբողջ էջերում: Նրանք ատում են պիտանի լինելը, ատում են փող աշխատելը, ատում են, երբ իրենց մասին հանրային դասախոսություններ են կարդում: Կարճ ասած, նրանք ատում են այն ամենը, ինչ նրանց դրոշմում է մեկ իմաստով կամ բանտարկում մեկ դիրքում, քանի որ նրանց բնույթը փոփոխվելն է:
Թերևս փոփոխվելու անհրաժեշտությունը նրանց ամենավառ յուրահատկությունն է: Որովհետև ճշմարտությունը, որը նրանք փորձում են բռնել, բազմակողմանի է, և նրանք արտահայտում են դա՝ լինելով բազմակողմանի, փայլատակելով մեկ այս կողմում, մեկ՝ այն։ Այսպիսով, նրանք մեկի համար մի բան են նշանակում, մյուսի համար՝ լրիվ այլ. նրանք անհասկանալի են մի սերնդի համար, պարզից էլ պարզ՝ հաջորդի: Եվ հենց այս խրթինության շնորհիվ է, որ նրանք վերապրում են: Թերևս պատճառներից մեկը, որ մենք այսօր չունենք ստեղծագործող մեծ բանաստեղծ, վիպասան կամ քննադատ, այն է, որ հրաժարվում ենք բառերին տալ իրենց ազատությունը: Փակցնում ենք նրանց մեկ իմաստին՝ իրենց պիտանի իմաստին, այն իմաստին, որն օգնում է մեզ գնացք նստել, կամ որն օգնում է մեզ քննություն հանձնել։ Եվ երբ փակցված՝ բառերը ծալում են իրենց թևերն ու մահանում: Ի վերջո, և ամենայն ուժգնությամբ, բառերը, ինչպես և մենք, հանգիստ ապրելու համար առանձնության կարիք ունեն: Անկասկած, նրանք ուզում են, որ մենք մտածենք, և ուզում են, որ մենք զգանք, նախքան իրենց օգտագործելը, բայց նրանք նաև ուզում են, որ մենք դադար տանք, դառնանք անգիտակից: Մեր անգիտակցությունը նրանց առանձնությունն է, մեր մթագնությունը նրանց լույսն է: . . . Այդ դադարն արվել էր, այդ մթագնության քողը գցվել՝ բառերին գայթակղելու միավորվել այն սրընթաց միություններում, որոնք կատարյալ պատկերներ են և ստեղծում են հավերժական գեղեցկություն: Բայց ոչ, այս գիշեր նման բան չի պատահի: Փոքրիկ թշվառները անտրամադիր են, անբարեհամբույր, անհնազանդ, մունջ: Այդ ի՞նչ են մրթմրթում: «Ժամանակը լրացե՛լ է: Լռությու՛ն»:
