Պասկալ Քինյար | Ատելություն առ երաժշտություն

Ֆրանսիացի արձակագիր, էսսեիստ Պասկալ Քինյարը ծնվել է Վերնոյում 1948թ. ապրիլի 23-ին: 2002թ. Պասկալ Քինյարը արժանացել է Գոնքուրի մրցանակի «Թափառող ստվերներ» ստեղծագործության համար: Գրել է երաժշտությանը նվիրված վեպեր և էսսեներ` « Երաժշտության դասը», «Աշխարհի բոլոր առավոտները», «Ամալիա առանձնատունը», «Վուրտեմբերգի Սալոնը» և այլն: «Ատելություն առ երաժշտություն» գիրքը Պասկալ Քինյարի էսսեների ժողովածուն է, որտեղ ֆրանսիացի գրողը խորհում է ձայնի, լռության և երաժշտության մասին:

Մաս 2

Ատելություն  առ  երաժշտություն

*
Նրան անվանում էին Սիմոն-ձկնորս և նա Բեթսայիդայի ձկնորսների որդին և թոռն էր։ Նա ինքը ձկնորսություն էր անում Կափառնայումում։ Ֆրանսերեն le capharnaüm նշանակում է` խառնաշփոթություն և քաոս, բայց հեռավոր ժամանակներում այդպես էր կոչվում գեղեցիկ մի բնակավայր:
Մարդակերպ մի աստված մոտեցավ նավակին, կանչեց ձկնորսին և որոշեց խլել նրա անունը` փոխարինելով այն իր իսկ հորինած մականվամբ: Նա հրամայեց ձկնորսին լքել Գենեսարեթի լիճը: Հրամայեց թողնել ձկնորսական ցանցը: Եվ նրան Պետրոս անվանեց։
Նման մկրտության անսպասելիությունն ու տարօրինակությունը խախտեցին հնչյունային համակարգը, որում մինչ այդ գտնվում էր Սիմոնը։ Այդ նոր խոսելակերպը` կազմված ձայներից, որոնց այսուհետ նա պետք է արձագանքեր, ժխտում էր նախկին խոսելակերպը՝ նրա անվան ձայները։ Երբեմն նրան մատնում էին չգիտակցված արարքները` թելադրված ճնշված հույզերով և թշվառ հիշողություններով, որոնք մանկուց կապված էին այդ ձայներին։ Շան հաչոցը, փշրված սափորի շրխկոցը, ալիքների քչքչոցը, կեռնեխի կամ սոխակի երգը, ծիծեռնակի ծլվլոցը` անսպասելի լաց էին առաջացնում: Գնեուս Մամիուսի վկայությամբ, Պետրոսը մի անգամ խոստովանել է Հուդա Իսկարիովտացուն, որ ոչինչ չի ափսոսում` ո՛չ նավակը և ցանցը, ո՛չ նավահանգիստը և ծովը, ո՛չ ձկան թեփուկների սուր հոտը, ո՛չ էլ արևի ցոլքը` ջղակծկումներում մեռնող ձկներին: Սուրբ Պետրոսը խոստովանել է, որ ափսոսում է միայն ձկների միակ արժանիքի` լռության համար։
Ձկների լռությունը մահվան ակնթարթին։ Լռությունը օրվա ընթացքում։ Լռությունը մթնշաղին։ Լռությունը գիշերաորսի ժամին։ Լռությունը արշալույսին, երբ նավակը ափ է վերադառնում, իսկ գիշերային խավարը քիչ-քիչ հալվում է երկնքում` սառնության, աստղերի և վախի հետ մեկտեղ։

*
30 թ. Երուսաղեմ, ապրիլի սկզբի գիշերը։ Ավագ քահանայապետ Աննայի ` Կաիափայի հարսնահոր տան շեմը։ Ցուրտ է։ Սպասավորները և պահակները նստել են խարույկի շուրջը և տաքանում են: Պետրոսը նստում է նրանց կողքին և ձեռքերը երկարում է կրակին` տաքացնելու մրսած մարմինը։ Մոտենում է աղախինը։ Նրան թվում է, թե ճանաչում է կրակից լուսավորված դիմագծերը։ Գավիթում (in atrio) տիրում է ձմեռավերջի մռայլ օրը, փռված է խոնավ մառախուղը:
Հանկարծակի լսվում է աքաղաղի (gallus) երգը: Պետրոսը ցնցվում է։ Այդ ձայնը մեկնում է այն խոսքը, որ ասել էր Հիսուս Նազովրեցին։ Նա հեռանում է խարույկից, հեռանում է կնոջից, պահակներից, հասնում է քահանայապետի տան դարպասներին և այնտեղ` կամարի ներքո սկսում է լաց լինել:
Դառը արցունքներ էին։ Այդպես է վկայել Մատթեոս Ավետարանիչը։

*
Ես չգիտեմ այդ ինչ ես խոսում , – գավիթում մի կնոջ ասաց Պետրոսը։ Եվ կրկնեց . «Nescio quid dicis» (ես չգիտեմ այդ ինչ ես խոսում): Կինը գլխաշորով ծածկվեց ` փրվելով ապրիլյան ցուրտ գիշերավերջից: Եվ ասաց. «Tua loquela manifestum te facit» (Քո խոսվածքը մատնում է քեզ)։ Ես չգիտեմ ինչ են բառերը նշանակում։ Ահա, թե ինչ է պատահել Պետրոսի հետ։ Ես չգիտեմ ինչ է խոսքը նշանակում ։ Պետրոսը կրկնում է։ Այդ նրա արցունքներն են։ Ես սա կրկնում եմ։ Սա իմ կյանքն է: Nescio quid dicis: Ես չեմ հասկանում, թե ինչ ես ասում: Ես չեմ հասկանում, թե ինչ եմ ասում:
Ես չգիտեմ ինչ եմ խոսում, բայց դա ակնհայտ է։ Ես չգիտեմ, թե ինչ ես խոսում, բայց արշալույսը արդեն մոտ է։ Ես չգիտեմ ինչն է խոսքը դարձնում ակներև, բայց աքաղաղը երկրորդ անգամ է արձակում իր սարսափելի ճիչը` ազդարարելով օրվա սկիզբը։
Բնությունը ավետում է լուսաբացը աքաղաղի միջոցով, աքաղաղի ճիչով (latrans gallus)։ Գիշերվա վերջին րոպեներին` դարպասների կամարի ներքո Պետրոսը flevit amare – դառնապես լաց եղավ։ Amare լատիներեն նշանակում է «սիրել»։ Նրանից է ծագում ֆրանսերեն amèrement բառը` դառնորեն։
Խոսողների համար անիմանալի է, թե ինչ են խոսում։

*
Լքել այն, ինչ լքում է քեզ: Լքել նրանց, ովքեր հեռանում են: Ամոթալի ամոթ: Մթին ամոթ: Սիրո տառապանքի ամոթ, որ նախորդում է գիշերային գրկախառնությանը, ամոթ, որ նախընտրում է ստվերը և զղջման զգացումը, նշխարները, օրհներգերը, արտասուքները, ծածկոցը, սև գույնը: Հին ժամանակներում այս ամենը կոչվում էր սուգ: Ֆրանսերեն «սուգ»-ը (le deuil) ծագում է լատիներեն dolor բառից` վիշտ, ցավ:
Մեռելները դավաճանում են մեզ` հեռանալով հավիտյան և մենք անդադար դավաճանում ենք մեռելներին` ապրելով: Մենք նախատում ենք մեռելներին ոչ միայն իրենց մահվան համար, այլև հենց մահվան համար, որի ապացույցն են հանդիսանում` ցավ առաջացնելով երակներում, ուր արյունը այսուհետ բաբախում է երկուսի համար: Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me – Աստուա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ, ինչո՞ւ թողեցիր ինձ: Անգամ աստվածներն են աղաղակում ` դիմելով մահվանը: Dereliction բառը (բաժանում, հեռացում) նշանակում է` «աղաղակ , ողբ մառյալների համար»: Եվ այս աղաղակը շատ ավելի հին է, քան մեր թվարկության առաջին դարինը: Ավելի հին է, քան 30թ. ապրիլյան ուրբաթը: Այդպիսինն էր Պետրոսի աղաղակը, երբ մատնեց Հիսուսին և գիտակցեց իր ուրացությունը` Կաիափայի հարսնահոր տանը:
Նա հանկարծ գիտացում է, որ լքել է նրան, ով իրեն է լքել: Թռչնայգու երգը: Վաղ մանկության երգը: Երգը, որ գալիս է հեռուներից, ավելի հեռու քան իմացությունը, որ դատապարտում է մահվան, քան խոսքը, հնօրյա երգը, որ ժամանակի մեջ դարձել է տարածություն` նշանավորված աքաղաղի խզված ճիչով: Լուսաբացը, որ հալվում է աքաղաղի կոկորդում տարօրինակ կերպով դարձել է ժամանակավրեպ: Ահա այն ձայնը, որից Սիմոնը ցնցվում է իր երկրորդ անվան քարե լծի ներքո: Նա դողում և հեկեկում է դարպասների քարե կամարի ներքո: Նա ուրացել է ոչ միայն Աստծուն, նա ուրացել է ինքն իրեն` թողնելով ուռկանները Կափառնայում, թողնելով նավակը Հորդանանի ափին…[2]

*
Պատմում են, թե Սուրբ Պետրոսը ծերության օրերին տանել չէր կարող աքաղաղներին: Տանել չէր կարող նաև ընտելացրած և վայրի կեռնեխներին, կաքավներին, աղավնիներին և բադերին, մի խոսքով` այն թռչուններին, որոնք մարդկանցից չէին երկյուղում և կարող էին երգել Հռոմի իր բազիլիկայի շրջակայքում: Գնեուս Մամիուսի խոսքերով` նա հրամայել է Ֆուսցիուս Կերելլին խեղդել նրանց ` փաթաթելով հապալասի (yaccinia) հյութով ներկված հնաշորի մեջ: Այս եղել է մինչ բանտարկվելը Մամերտինյան բանտում: Այսինքն մինչ այն, երբ Ներոնը դրդել է Սենեկա-Կրտսերին անձնասպանության: Սուրբ Պետրոսը (Simo Petrus) այդժամ ապրում էր Հռոմում` ընդարձակ, բայց բավականին հնամաշ պալատում, որ գնվել է 60-ականների սկզբին: Նա արդեն սկսել է հեղինակություն վայելել: Սիմոն -Պետրոսը ճաշում էր Լուկիանուսի, Սենեկայի, երիտասարդ իսպանացի Մարցիալիսի հետ: Նա Կվինտիլիանուսի, Վալերիուս Փլակկուսի և Պլինիուսի հյուրն էր: Գնեուս Մամիոսը վկայում է, որ կյանքի վերջին տարիներին Պետրոսը հանդուրժել չէր կարող ո’չ երեխաների խաղը, ո’չ էլ եկեղեցական օրհներգերը: Մի անգամ նա հրամայել է մտրակի հարվածներով վռնդել տարեց պատրիկուհիներին (որոնք նորադարձ քրիստոնյաներ էին), նրա համար միայն, որ բակում կանգնել և զրուցում էին բարձր, ամենաթափանց ձայնով: Իսկ պալատը սուզված էր լռության մեջ և պատուհանները խուլ վարագուրված էին: Նրա ննջարանի դռներին կախված էին բազմաթիվ գալլական վահաններ` ձայները խլացնելու համար:
Ֆուսցիուս Կերելլին հյուսում էր բրդյա ականջախցաններ, որոնք օր ու գիշեր կախված էին Սուրբ Պետրոսի ականջներից:
*
Լսողությունը և ամոթը երկնմանակ են:
Աստվածաշնչի «Ծննդոց գրքում» միաժամանակ հանդես են գալիս մարդակերպ մերկությունը և «ոտնաձայն» լսելը: Ճաշակելով մերկացնող ծառի պտուղը, առաջին տղամարդը և առաջին կինը նույն ակնթարթին լսել են Յահվե-Էլոհիմի ոտնաձայները «երբ նա օրվա զով ժամանակ շրջում էր պարտեզում» ու «նրանք հասկացան, որ մերկ են և Ադամն ու իր կինը թաքնվեցին Աստծու երեսից պարտեզի ծառերի մեջ»: Այսպիսով, Դրախտում միաժամանակ ծնվեցին զգայուն լսողությունը և սեռական ամոթը: Տեսողությունը և մերկությունը, լսողությունը և ամոթը նման են միմյանց: Տեսնելու և լսելու կարողությունը ծնվել են նույն պահին և այդ պահը ակնթարթորեն դարձել է Դրախտի վերջը:
*
Հայդնը [3] ասում էր, որ իր ներսում հնչում են հենց այն մուրճի հարվածները, որոնք լսել էր Աստված. մուրճի, որ մեխերը խրում էր նրա կենդանի ձեռնափերի մեջ, և ջարդում նրա կապանքված կենդանի ոտքերը, այն ամպրոպային օրով, երբ նրան խաչ էին հանել բլրի բարձունքին:
*
Մեռնելիս, Նարկիսոսը[4] սուզվում է իր իսկ արտացոլման մեջ, որ տեսնում էր իր առջև: Նա փշրում է տեսանելին տեսիլքից բաժանող տարածությունը և սուզվում իր պատկերի մեջ, այնքան անթերի, որ կարող է որպես գերեզման ծառայել: Գետը՝ նրա մայրը ընդառաջ է ելնում նրան:
Էքոն մեռնում է ՝ ժայռից նետվելով անդունդը: Նրա մարմինը ընկնում է զառիթափից զառիթափ: Էքոն չի մարմնավորվում մահվան մեջ, նա կերպափոխվում է լեռան: Եվ միևնույն ժամանակ նա լեռներում ոչ մի տեղ չկա:
*
Արձագանքը – անտեսանելիի ձայնն է: Ապրողները չեն տեսնում մեռյալներին օրը ցերեկով։ Այնուհանդերձ, տեսնում են գիշերը, իրենց երազներում [5]։ Արձագանքում ձայնի աղբյուրը անիմանալի է:
Այն թաքստախաղ է` տեսանելիի և լսելիի միջև:
*
Լսողությունը միակ զգայարանն է, որի առարկան անտեսանելի է։

*
Երաժշտությունը դեպի իրեն է գրավում մարդկային մարմինները:
Այն Հոմերոսի վիպերգի սիրենն է: Նավակայմին շղթայված Ոդիսևսը համակված է մեղեդիով, որն անդիմադրելիորեն ձգում է նրան: Երաժշտությունը խայծ է, որը տիրում է հոգիներին և նրանց մատնում մահվան:
*
Անհնար է երաժշտությանը հպվել, այն ներշնչել, համտեսել, տեսնել։ Երաժշտությունը ասեմանտիկ է, այն ֆիզիկապես գոյություն չունի։ Երաժշտությունը ավելի անգո է, քան մահը, որը խոստանում է սիրենների տագնապալի կանչը։
*
Երաժշտությունը գոյություն չունի ինքն իր համար։
Այն իսկույնևեթ իր մեղեդու ֆիզիկական մարմնավորման մեջ է ներքաշում ինչպես նրան, ով նվագում է, այնպես էլ երաժշտությունը լսողին:
*
Նրանից հետո, երբ Հանս-Քրիստիան Անդերսենի ջրահարսը իր ձայնը նվիրում է կախարդին, նրանից հետո, երբ մահանում է` դառնալով ծովային փրփուր, նա վերադրձնում է իր ձայնը և հարցնում.
-Այս ու՞ր եմ գնում:
*
Իշտարը[6] վերցնում է տավիղը և հենվում ափամերձ ժայռին: Ծովային մի մեծ ալիք հեղեղում է ափը և քարանալով նրա առջև հարցնում.
-Ու՞մ համար ես երգում, չէ որ մարդը խուլ է:

*
Անտիկ աշխարհում Մեմնոնի[7] ավազաքարե արձանը, թեև վնասված, արևածագին երգի ձայներ էր արձակում: Բոլոր հույները, բոլոր հռոմեացիները անցնում էին ծովը` լսելու քարե աստծո ձայնը, որին մեծարում էին եգիպտացիները: Սեպտիմոս Սևերոսը հրամայել է վերականգնել արձանը, որից հետո այն ձայն իսկ չի հանել:
*
Suave mari magno turbandbus aequora vends et terra magnum alterius spectare laborem…[8] Հաճելի է, երբ փոթորիկ է մոլեգնում բաց ծովում, Ափից տեսնել մարդուն, որին մեծ վտանգ է սպառնում, Ո՛չ թե այլոց դժբախտությունն է պատճառում հաճույք, այլ Հաճելի է տեսնել չարիք, որին դու չես ենթարկվում։ Հաճելի է մարտադաշտում տեսնել շարքեր զորքերի Այն ժամանակ, երբ որևէ վտանգ քեզ չի սպառնում: Բայց առավել բերկրալի (dulcius) բան չկա ամբողջ աշխարհում, Քան հայացքով անհույզ դիտել այն տաճարից հոյակապ, Որ կառուցվել է մեզ անհայտ իմաստունի ուսմունքով։
Վերջաբանը բացահայտում է առեղծվածը։ Մի՞թե չեք լսում, որ «բնությունը ոռնում է»։ Եվ բնությունը աղաղակում է (latraré), այլ ոչ թե ձայնում (dicere) [9]։ Զոոլոգիական ձայնը նախորդում է այլ ձայների` ցնցելով նախ և առաջ սիրտը։ Եղջերուի ճիչը ևս ոռնոց է։ Ոռնոցի ոռնոց։ Ուշադրության առնելով ոռնոցը` suavitas «քաղցրություն»-ը իսկույնևեթ իմաստավորվում է։
Մենք շատ հեռու ենք լսելու համար։ Նավաբեկյալները ճիչեր են արձակում, բայց մենք չենք լսում։ Մենք կանգնած ենք ափին։ Եվ նշմարում ենք միայն հեռավոր պատկերներ։ Այդ մարդիկ` ծովի մշակները և առևտրականները, կամաց-կամաց անհետանում են հեռվում ` ծովի մակերևույթից։ Սակայն մոտակայքում մենք լսում ենք միայն ափ նետվող ալիքների աղմուկը։ Զորքերը մարտնչում են, բայց մենք չենք լսում ո’չ նրանց ճիչերը, ո’չ զենքերի և վահանների շառաչը, ո’չ էլ կրակի ճարճատյունը, որ կլանում է ամբարները և դաշտերը։ Մենք կանգնած ենք անտառում` բլրի բարձունքին։ Եվ տեսնում ենք միայն գետնին տապալվող փոքրագույն մարմիններ։ Իսկ շրջակայքում լսվում է միայն թռչունների երգը։ Ակրոպոլիսի կամ տաճարի բարձրությունից ավելին չես կարող լսել։ Անգամ բազեն` թռչուններից միակը, հանուն միայնության հրաժարվեց ցեղակիցներից, իսկ երկինք ճախրելու համար` երգելուց։
Չի լսվում ոչ արոտավայրերից վերադարձող նախիրների ոտնաձայները, ոչ օջախի կրակի ճարճատյունը, մեն միայն լռությունը ատոմների, որ տարափի նման հեղվում է գիշերային երկնակամարից և լռությունը այբուբենի համր տառերի, որոնք շարքերով շարված են ֆոլիանտների (volumen) էջերում (paginae)։ Ունկնդիրը (auctor) կամ ընթերցողը (lector) չի լսում, թե ինչպես են տառերը (litterae) աղաղակում կամ ոռնում։ Գրականությունը ոռնոցին օտար լեզու է։ Այդ նրա քաղցրությունն է (suavitas): Suavitas-ը տեսողական հասկացություն չէ, այլ ունկնդրողական:

*
Ես խուսափում եմ անխուսափելի երաժշտությունից:
*
Երաժշտությունը բոլոր արվեստներից միակն է, որ ուղեկցել է 1933-1945թթ. հրեաների կոտորածին:
*
Կարել Ֆրյոլիխը անսպասելիրեն հայտարարել էր, որ Տերեզիենշտադի գետտո-ճամբարում ստեղծվել էին կատարյալ պայմաններ երաժշտության նոտագրման և կատարման համար: Բացարձակ անորոշ գոյության պայմաններում, երբ վաղվա օրը միայն մահ էր խստանում, արվեստը նման էր գոյատևման, իսկ ժամանակի փորձությունը դառնում էր անվերջանալի ու անիմաստ: Այս ամենին Կարել Ֆրյոլիխը ավելացրեց «հիմնական գործոնը», որն անհնարին է առողջ հասարակության մեջ.
«Մենք իրականում չէինք նվագում հանդիսատեսների համար, քանի որ ունկնդիրները մշտապես անհետանում էին»:
Երաժիշտները նվագում էին ունկնդիրների համար, որոնց սպառնում էր վերահաս մահը և նման վերահաս մահ էր սպառնում նաև նրանց: Կարել Ֆրյոլիխը ասում էր. «Անիմաստ էր հենց այդ դրությունը` և կատարյալ և անառողջ»:
*
Անհնար էր լսել առանց սարսուռի։ Երաժշտության ներքո մերկ մարմինները մտնում էին գազե խցիկներ։ Սիմոն Լակսը[10] գրել է. «Երաժշտություն մոտեցնում էր մահը»։ Պրիմո Լևիի [11] խոսքերով. « Ճամբարում երաժշտությունը ձգում էր դեպի անդունդը»։
*
Երաժշտությունը բռնանում է մարդու մարմնի վրա: Այն ստիպում է մարդկանց ելնել: Երաժշտական ռիթմերը արթնացնում են մարմնական ռիթմերը: Մարդու ականջը անկարղ է փակվել երաժշտությանը ընդառաջ: Նման իշխանություն ունենալով` երաժշտությունը հարմարվում է ամեն իշխանության: Ավելին, նրա էությունը` անհավասարությունն է: Լսողությունն ու հնազանդությունը անբաժանելիորեն կապված են:
Ամենուր , ուր կան խմբավարներ և կատարողներ, կա նաև երաժշտություն: Պլատոնն իր փիլիսոփայական երկերում չի առանձնացնում կարգապահությունն ու երաժշտությունը, պատերազմն ու երաժշտությունը, հիերարխիան ու երաժշտությունը:

Ծանոթագրություն
[1] Մատթեոս 26. 69-75
[2] Պ. Քինյարի « Քարոնի Լաստը» վեպում կարդում ենք. «Պետրոսը Հիսուսին ասաց. -Ահա, տեր, մենք ամեն բան թողել ենք: Reliquimus omnia. Ոչ միայն մակույկը, ոչ միայն ցանցն է թողել Պետրոսը։ Նա իրոք և թողել է իր ողջ ունեցվածքը։ Քանզի թողնելով մակույկն ու ցանցը, նա այլևս չէր կարող ոչ նավարկել, ոչ էլ ձուկ որսալ, այլ խոսքերով` կորցրել է տեղափոխման և հաղորդակցության հնարավորությունը։ Ահա այդպես, թողնելով մակույկը և նավարկությունը, ցանցը և ձկնորսությունը, նա թողեց ամենը»։
[3] Յոզեֆ Հայդն – ավստրիացի մեծ երգահան:
[4] Նարկիսոս- գետային Կեփիոս աստծո և նայադ Լիրիոպեի որդին: Նարկիսոսը գետի ջրերում տեսնելով իր արտացոլումը, սիրահարվում է դրան և մեռնում այս սիրուց: Մեկ այլ առասպելում` աստվածները Նարկիսոսին պատժում են այն բանի համար, որ չի պատասխանել նիմփա Էքոյի սիրո զգացումներին:
[5] Պ. Քինյարի «Գաղտնի կյանքը» վեպում ասվում է. «Պատկերները ստեղծված չեն լույսի համար: Ամեն երազի հայտնի է այդ, և ամեն գիշեր այն հաստատում է»:
[6] Իշտար- Աքքադական դիցարանի պտղաբերության, մարմնական սիրո աստվածուհին:
[7] Մեմնոնի անունով էին կոչում եգիպտական փարավոն Ամենհոտեպ III-ի արձանը:
[8] Լուկրեցիուս «Իրերի բնության մասին»:
[9] Լուկրեցիուս «Իրերի բնության մասին»
«Եվ միթե դուք չեք լսում Աղաղակը բնության, որ միայն մի բան է տենչում, Որ մարմինը ամենևին ցավ չունենա…»:
[10] Սիմոն Լակս- հրեական ծագմամբ ֆրանսիացի գրող, երաժիշտ։
[11] Պրիմո Լևի- հրեական ծագմամբ իտալացի քիմիկոս, գրող, թարգմանիչ։