Ինձ ասում է մարդ: Ասես անուն չունեմ: Հա՛, մարդ եմ, բայց ամեն մարդ անուն ունի: Շուն ու կատու էլ, թե պահում ենք, մի անուն դնում ենք: Հավանաբար չգիտի, որ անունը մարդու ինքնության մասն է: Նկատի ունեմ՝ մարդու բնավորության որոշակի գծեր ձևավորվում-ամբողջանում են անունով: Հա՛, անունը մարդու կենսագրության մի մասն է: Ինչպե՞ս ասեմ: Հնարավոր է՝ նույնիսկ ընտանիքի կենսագրության: Լա՛վ, որտեղի՞ց պիտի իմանա: Նրա ընտանիքը, ինչքան որ սրանից-նրանից լսել եմ, կամ մի անգամ ինքն է բերանից թռցրել, մի օլիգարխ հայրիկ է: Ների՛ր, որ այս բառն եմ օգտագործում: Ինքն այդպես արտահայտվեց՝ հորն ասում են օլիգարխ: Այսքանը: Այլ բան չպատմեց: Ո՛չ մորից, ո՛չ քույր ու եղբորից, եթե ուներ, ո՛չ այլ ազգականից ու բարեկամից: Գուցեև իր պատկերացմամբ ես մարդ չեմ, ում պիտի իր կյանքը պատմի: Ակնհայտ է, որ հորն ատում է: Ինչո՞ւ: Չգիտե՛մ: Որտեղի՞ց իմանամ: Ասացի՝ նրա մասին շատ բան չգիտեմ: Ինչ էլ լսել եմ, բերանից է թռցրել: Սիրտը չի բացել: Միայն գանգատվել է: Բողոք ճակատագրից, հորից, մորից, ամեն ինչից: Թվում է՝ հոր նկատմամբ ատելության պատճառը իր՝ հոր դրած անունն է, որն ինքը չի սիրում: Անունն ինձ չի ասել: Հա՛, օլիգարխ հորն ատում է: Ներեցե՛ք, որ այդ բառն օգտագործում եմ: Այդ տիկնոջ մեղքն է: Մեջս բարկություն է առաջանում, ոչ թե խղճահարություն: Մեղավոր չեմ: Վերևից է ինձ նայում: Քիչ է մնում ասեմ՝ խանում այսինչ, քո օլիգարխ հոր ունեցվածքի շնորհիվ է, որ դու ապրում ես շքեղության մեջ, իսկ ես էլ պիտի ձեզ համար աշխատեմ և դառնամ «մարդ»: Չգիտեմ ինչու, բայց երբ նա է այդ բառն օգտագործում, նվաստացուցիչ ու վիրավորական է հնչում: Գուցեև ինձ է այդպես թվում: Նրա պահվածքի մեջ արհամարհանք չկա, չի էլ վիրավորում: Բայց անտարբեր է: Նրա խոսքում նույնիսկ նախանձ եմ զգում: Հա՛, հակասական զգացումների խառնուրդ: Ճիշտ իր կերպարի նման. երբեմն սիրալիր ու մտերմիկ, երբեմն սնապարծ ու պահանջկոտ: Գուցե որոշ բաներ է լսել մաքրուհիների վերաբերյալ և գիտի, որ պետք է մարդավարի վարվի նրանց հետ և կոպտելու կամ վիրավորելու իրավունք չունի: Հավանաբար գիտի, որ սա օրենքի երկիր է:
Ահա՛, այսօր խոսում է հեռախոսով: Հաստատ ընկերներից մեկի հետ, որն իր նման է մտածում: Լսում եմ.
-Հա՛, էսօր մարդ եմ կանչել: Նրան, ով շաբաթը մեկ գալիս, տունս մաքրում է:
Եթե ընկերն իր նման չլիներ, պիտի ընդդիմանար, ասեր. «Հարգարժա՛ն տիկին, այդ մարդն անուն չունի՞»: Եվ ես, եթե լսեի, պիտի պատասխանեի. «Ինչո՞ւ չէ, ունի: Շատ էլ սիրուն անուն ունի: Սեթարե , հա՛, Սեթարե»: Հենց առաջին օրը, երբ աշխատանքի համար նրա տուն գնացի, հարցրեց.
-Ձեր անո՞ւնը:
Ասացի՝ Սեթարե:
Կարծես չհավատաց, որ Սեթարե կարող է լինել այն կնոջ անունը, որը մաքրություն անելու համար է իր տուն եկել: Չհասկացա՝ իմ անունն ինչո՞ւ է նրա համար խնդիր: Չգիտեմ՝ ըստ նրա՝ իմ անունն ի՞նչ պիտի լիներ: Միգուցե կարծում է, որ այդ անունն իր դասի մարդկանց համար է, իր, ով աշխարհ է եկել մի ընտանիքում, որն ամեն ինչ ունեցել է, և կյանքն անցել է ճոխության ու շքեղության մեջ: Ես, որ ունեի մտավորական հայր, չեմ վայելել այդ ճոխությունը: Հայր, որի գանձն ու հարստությունը բառն ու գիրքն էր: Հայր, որ մատանու, ականջօղի, մարջան-ապարանջանի, զանազան զգեստների փոխարեն բանաստեղծություններ ու գրքեր է մեզ ընծայել: Տարեդարձի առթիվ ոտանավորներ է ձոնել և մեր անունը դրանցում ներառել: Եվ երբ ես անունս լսել եմ բանաստեղծության մեջ, կարծես դարձել եմ դրա մասնիկը:
Հենց առաջին օրը զգացի՝ անունս նախանձ է առաջացնում նրա մեջ: Լա՛վ, գուցե իրավունք ունի: Նրա անունը…
Կարծում եք՝ հենց առաջին օրը հասկացա՞, թե ինչ է նրա անունը: Ներկայացավ որպես խանում Մոսթաշարի: Բայց ինձ դուր է գալիս մարդկանց իրական անուններն իմանալը: Անուն, որ հայրն ու մայրն են դրել, որով նրան կանչել են քույրն ու եղբայրը, հարազատներն ու մտերիմ ընկերները: Բայց չասաց: Միայն երբ լսեց անունս, պայծառացած նայեց երեսիս: Խոժոռ հոնքերը վեր բարձրացան: Զարմանք ու թերահավատություն հայտնվեցին դեմքին: Ասաց՝ Սեթարե՞: Կարծեցի ասելու է՝ ի՜նչ գեղեցիկ անուն է: Բայց չասաց: Մի ակնթարթ ակնապիշ վրաս նայեց: Հոնքերն իջան: Ընգծված շուրթերը ձգվեցին-բացվեցին քմծիծաղով.
-Սեթարե՞:
Այնպիսի տոնով արտաբերեց Սեթարե, կարծես ուզում էր ասել՝ այդ գեղեցիկ անունը չի սազում քեզ: Քեզ, ում գործը իմ ու ինձ նմանների տունը մաքրելն է:
Հաջորդող օրերին և շաբաթներին, երբ ավելի լավ ծանոթացանք, երբեք ինձ անունով չդիմեց: Այնպես էր հետս շփվում, որ կարիք չլիներ անունս արտաբերելու: Կարծես անուն չունեի: Բայց մի անգամ, միայն մեկ անգամ, ասաց (հավատս չեկավ). «Մեր ցեղում նման անուններ չէին դնում: Մեր անուններն ավելի հնաոճ են»: Հպարտությամբ պատասխանեցի. «Հայրս բանաստեղծի խառնվածք ուներ: Սիրուն անուններ է ընտրել բոլորիս համար: Ինձ անվանել է Սեթարե, քրոջս՝ Մեհթաբ »:
Հարցրեց.
-Իսկ եղբայրների՞դ… Նրանց անունները…
Չթողեցի ավարտի: Ասացի՝ Արման և Քամրան: Կարծես հետաքրքրություն առաջացավ ներսում: Շարունակեց.
-Իսկ անձնագրերո՞ւմ…
Հպարտությամբ պատասխանեցի՝ նույնն են: Մենք բոլորս միայն մեկ անուն ունենք: Մեկ անուն: Անձնագրում և անձնագրից դուրս:
Լսեց ու շարունակեց ինձ «մարդ» անվանել: Ո՛չ որպես Սեթարե դիմեց, ո՛չ որպես խանում Փաքնեժադ: Կարծես չհավատաց, որ անունս Սեթարե է: Բայց «մարդ» անվանելն էլ հաճախ չի լինում: Նա անդադար խոսում է հեռախոսով: Այն օրերին, երբ նրա տուն եմ գնում, ժամանակի մեծ մասն անցկացնում է հեռախոսն ականջին: Ինձ վրա շատ ուշադրություն չի դարձնում: Նստում է բազմոցին կամ իր ննջասենյակի մահճակալին և, հեռախոսը ձեռքին, խոսում է, խոսում և երբեմն լսում եմ՝ ասում է. «Ախր էսօր մարդ եմ կանչել: Նրան, ով գալիս, տունս է մաքրում»:
Երբեք չեմ տեսել՝ տանը սովորական զգեստով լինի: Հագին միշտ երկար, մինչև սրունքները հասնող գիշերախալաթ է՝ խոշոր ծաղիկներով, վառ գույներով: Թերևս ցանկանում է մարմինն ինձնից թաքցնել: Առաջին օրն ինձ այնպես ոտքից գլուխ չափեց, ասես ես մարմնավաճառ էի, ինքը՝ հաճախորդ: Լա՛վ, շաբաթական երեք-չորս անգամ՝ առավոտվա իննից մինչև չորսը, ես ստիպված եմ ծանր աշխատանք կատարել, շատ ճարպ ու միս չի հավաքվում մկաններիս վրա: Հա՛, եթե ես էլ օրս անցկացնեի բազմոցին կամ մահճակալին մեկնված, տունս էլ մեկ ուրիշը մաքրեր, հիմա հավելյալ քաշ կունենայի: Չի բացառվում՝ մարմնիս էլ է նախանձում: Շատ եմ ցանկանում զրուցել հետն ու նրա մասին ավելի շատ բան իմանալ: Մինչև այժմ ոչինչ չի պատմել: Ինձ թույլ չեմ տալիս հարցնել ընկերուհուցս, որն ինձ նրա մոտ է ուղարկել: Քիթ խոթել չեմ սիրում: Իրոք, երբեմն սիրտս ցավում է նրա համար: Ծաղկազարդ երկար գիշերախալաթով իր մեծ տանը պտտվելով ու բազմոցին մեկնվելով՝ ասես ուզում է ցույց տալ, որ անհոգ է, բայց մի անասելի ափսոսանք ու տխրություն է դրոշմված դեմքին, ինչպե՞ս արտահայտվեմ, կարելի է ասել՝ մի ապուշություն… Մի անգամ, հեռախոսով խոսելիս, լսեցի՝ ինչպես ձայնն իջեցրեց ու լսափողի մեջ փսփսաց՝ Սեթարե, և ծիծաղեց: Բայց նրա ծիծաղի մեջ կար մի տեսակ նախանձ, խանդ կար: Քանի որ ընդգծված շուրթերը շրթներկով ներկված չէին, գուցեև երբ վերևի կարմիր գիծը վերուվար եղավ, թվաց՝ ծռմռում է բերանն ու ասում. «Այն Սեթարեն, այն կինն էլի»:
Անկեղծ ասած, մինչև այդ կնոջը հանդիպելը՝ չգիտեի, որ մարդու անունն այդքան կարևոր է: Երբ դպրոց գնացինք, տեսանք, որ որոշ աղջիկների դուր չի գալիս իրենց անունը: Եվ եթե չէին սիրում իրենց անունները, որոնք Թայեբեի, Էսմեթի, Իշրաթի նման մի բան էին լինում, իրենց համար ընտրում էին այնպիսի գեղեցիկ անուններ, ինչպես՝ Փարասթու, Ազար, Նահիդ, Լեյլա, հետո այս անունները մնում էին նրանց վրա ու որոշ ընտանիքներ ընդունում էին: Ճիշտ է, անձնագրերում հայրերի դրած անուններն էին, բայց այլևս, երբ ստիպված էին ներկայանալ, վատ չէին զգում: Բայց ես կարծում էի, թե դա ընդունված է միայն պատանիների և երիտասարդների շրջանում: Երբ տարիքդ անցնում է, ի՞նչ կապ ունի՝ անունդ ինչ է: Երեխաներդ մայրիկ են կանչում, բարեկամներդ, մտերիմներդ, ծանոթներդ էլ սովորում են նոր անվանդ:
Բայց…
Բայց երբ գաղթում ես օտար երկիր, կորցնում ես ծանոթներիդ, մտերիմներիդ, բարեկամներիդ: Այնտեղ նոր ընկերներ ու ծանոթներ ես ձեռք բերում և անընդհատ պիտի ներկայանաս: Եվ այստեղ է, որ մարդիկ քեզ կոչում են քո մանկության տարիների անունով: Ու դու պիտի անդադար կրկնես այն անունը, որը չես սիրում: Եվ քանի որ այս երկրի մարդկանց համար այն արտասանելն ավելի դժվար է, ավելի տհաճ է հնչում:
Հա՛, այս կինը նախանձում է իմ անվանը, բայց ոչ կյանքիս: Կյանքս նախանձելու բան չէ: Ես շաբաթական մեկ, երբեմն երկու անգամ նրա տուն եմ գնում, որ մաքրություն անեմ: Ինձ վերևից է նայում: Երբեք չի լինում, որ երկու-երեք բառ պատահական փոխանակենք: Նույնիսկ, երբ թույլ է տալիս՝ հանգստանամ (այս երկրի կանոններով պե՛տք է թույլ տա, որ հանգստանամ), թաքնվում է իր ննջասենյակում, որ բառ անգամ հետս չփոխանակի: Քիչ է մնում ասեմ՝ ես էլ կին էի ինձ համար: Նկատի ունեմ՝ այն տեսակի չէ, ինչպիսին նրանք են: Այո՛, ինքս ինձ համար, կամ ինչպես նրա տերմինաբանությունն է՝ մարդ էի: Դիրք ունեի: Բանկում էի աշխատում: Բաժիններից մեկի պետն էի: Չեմ ուզում ասել՝ առաջընթաց ունեի: Չէ՛, բայց անգործ էլ չէի: Երկու երեխա մեծացրի և հենց հանուն այդ երեխաների վաղաժամ գործազուրկ դարձա ու եկա այստեղ: Նույնն արեց ամուսինս: Հա՛, անկասկած, մեզ՝ կրթված ընտանիքներիս համար, առաջնահերթը երեխաներն են: Չեմ էլ փոշմանում: Տարբերություն չկա: Դրա մասին չեմ խոսում: Այստեղ էլ ամեն դուռ ծեծեցի, որ ըստ իմ մասնագիտության ու փորձի՝ աշխատանք գտնեմ: Չստացվեց ու չստացվեց: Հա՛, երբեմն չի ստացվում: Ինձ մոտ չստացվեց: Բացի դա, չէի կարող քսան տարի դասընթացների գնալ, դասեր առնել: Այդ ամենը ծախս էր պահանջում: Փող էր պետք: Հա՛, այս աշխատանքն էլ դասընկերներիցս մեկն ինձ համար գտավ: Ինքն էլ էր նույն գործն անում: Նա էլ մասնագիտությամբ հաշվապահ էր: Նա էլ ինձ նման անցնում էր դասընթաց դասընթացի հետևից, որ համապատասխան գործ գտնի: Բայց երբ տեսավ՝ աշխատանք եմ փնտրում, ասաց՝ եթե ուզում ես… Հա՛, հնար չկար, համաձայնեցի: Ինձ ծանոթացրեց աշխատանքի տեղավորող գործակալի հետ: Հա՛, որոշ ժամանակ աշխատում էի այդ գործակալի համար: Ինձ ուղարկում էր մարդկանց տները: Այն մարդկանց, որոնց ձեռքերը բերաններին էր հասնում: Կին-տղամարդ աշխատում էին և լավ էին վաստակում, ժամանակ չունեին կամ չէին կարող իրենց տները մաքրել: Այդ տներում ոչ ոք ինձ «մարդ» չանվանեց: Ես անուն ունեմ, և բոլորն ինձ իմ անունով էին դիմում: Հա՛, առոգանությունը տարբերվում էր, բայց ես սովորեցի այդ հնչերանգին: Որոշ ժամանակ որևէ մեկին, նկատի ունեմ իրանցի ընկերներիս, չէի ասում, թե ինչ աշխատանք եմ անում: Չէ՛, աշխատանքիցս չէի ամաչում, ամոթ չէի զգում: Տհաճություն էին պատճառում ինձ ուղղված հայացքները: Վերևից նայողի հայացքը ներքևում գտնվողին: Դրա համար չէի ասում: Չգիտեմ՝ ինչպես եղավ, որ մոտ ընկերուհիս գլխի ընկավ: Թերևս ես ասացի: Հա՛, կարծում եմ՝ ես ասացի: Փարվինին նկատի ունեմ: Երբ իմացավ, վերաբերմունքն իմ նկատմամբ չփոխվեց: Հայացքում տեսա սրտացավություն, պայծառություն, հպարտություն՝ արածիս համար: Կարծես ասում էր՝ Աստված քեզ հետ: Իսկ ինչո՞ւ ոչ: Գործը գործ է, դու էլ պիտի կարիքներդ հոգաս: Ֆարհադը, օրինակ, կարողացել էր իր մասնագիտության՝ հաշվապահության բնագավառում աշխատանք գտնել, բայց ստացածը բավարար չէր: Երկու դեռահաս երեխա ունեցող ընտանիքի ծախսերի ու տան վարձի համար մեկ աշխատավարձը բավարար չէր: Աշխատանք փնտրելու և մասնավոր տներում մաքրուհու գործ գտնելու պատճառը դա էր: Դժվար աշխատանք էր, բայց աշխատանք էր, և եկամուտ կար: Երբ Փարվինն իմացավ՝ աշխատում եմ գործակալության համար, և գործակալությունն էլ աշխատավարձիս կեսը վերցնում է, ինձ համար գործ գտավ այդ կնոջ տանը: Փարվինը ծանոթ էր նրան: Ասաց. «Իրանցի օլիգարխներից է: Շատ սրտաբաց է ու ձեռնբաց»: Հա՛, սրտաբաց ու ձեռնբաց էր: Երբեմն ավելի էր վճարում: Երբեմն՝ պայմանավորված ժամից շուտ տուն ուղարկում: Մեկ-երկու անգամ էլ փորձեց նախորդ կամ նույն օրվա մնացած ուտելիքից տալ տուն տանելու համար, բայց չհամաձայնեցի: Չէ՛, այ դա չէի կարող ընդունել: Հա՛, թերևս ճիշտ է ասված, հպարտությունը տեղին չէր: Շատ-շատերը, ինչպե՞ս արտահայտվեմ, գուցեև աշխարհի կեսը, գուցեև այս երկրի բնակիչներից շատերը, որ արտաքուստ երջանիկ են երևում, երբևէ նման կերակուր չեն ճաշակել, և եթե նրանց տային, մեծ սիրով կվերցնեին: Բայց ես չեմ ուզում: Ինչպես մեծն Սաադիի խոսքում, որը հայրս էր ժամանակ առ ժամանակ արտասանում. «Մի պատառ հացով կշտացի՛ր, ո՛վ մեծ փոր, որ ուրիշին ծառայելու համար երկուտակ չանես մեջքը»:
Հա՛, ես մեջքս երկուտակ էի արել ծառայելու համար, բայց հենց նույն հացի համար: Մի պատառն այս երկրում այն մի պատառը չէ, որի մասին Սաադին խոսում է: Այս երկրում նվազագույնը լայն հասկացություն է: Բայց ես չեմ ցանկանում փորփրել հասկացությունները:
Ասացի, որ այդ կնոջ վարքագիծն ինձ ուժասպառ էր անում: Ֆարհադին ու երեխաներին ոչինչ չեմ ասում: Եթե ասեմ, վստահ եմ՝ կասեն՝ հրաժարվիր, թույլ մի տուր՝ քեզ նվաստացնի… Մի ժամանակ Ֆարհադը, ինչպես ինքն է ասում, բանվոր դասակարգի բեռն իր ուսերին էր կրում: Հիմա էլ է նույն կարծիքին, բայց ինքն էլ իրապես չգիտի՝ ինչ սահմանման մեջ տեղավորի բանվոր դասակարգին այս երկրում:
Հա՛, եթե Ֆարհադին ասեմ՝ այդ կնոջ պահվածքն ինձ ցավ է պատճառում, կսկսի խոսել բուրժուական դասակարգից ու բնութագրումներից, որ բոլորը եսապաշտ են և ինչքան կարող են շահագործում են բանվոր դասակարգին:
Եվ եթե հարցնեմ՝ ինչպես անեմ, որ այդ կինն ինձ «մարդ» չանվանի, հավանաբար կասի. «Խփի՛ր բերանին: Դու անուն չունե՞ս: Իրավունք չունի՝ քեզ նսեմացնի: Պետք է հարգի քո անձը»: Եվ ես էլ պիտի նրան հարցնեմ. «Արդյոք «մարդ»-ը հայհոյա՞նք է»:
Սա է պատճառը, որ Ֆարհադին ոչինչ չեմ ասում: Գիտեմ՝ ամեն ինչ ավելի կբարդանա: Ինքս պիտի մտածեմ իմ մասին և որևէ լուծում գտնեմ: Գուցե ուղիղ նայեմ աչքերին ու ասեմ. «Հարգելի՛ խանում, ես անուն ունեմ: Անունս Սեթարե է: Ի՞նչ խնդիր ունեք այդ անվան հետ»: Չգիտեմ՝ ինչպես կարձագանքի: Գուցե կամաչի և ներողություն կխնդրի: Գուցեև ասի՝ գնա՛, ինձ պետք չէ մեկը, որը կարող է կանգնել իմ առաջ ու կոպիտ խոսել ինձ հետ: Անունդ քեզ պահիր ու մեդալի նման փակցրու կրծքիդ:
Անկեղծ ասած, անվանս հետ կապված այս պատմությունն է ինձ լարել այդ տիկնոջ դեմ: Այնպես չէ, որ անունս հպարտության առիթ է կամ որևէ մեկի անունը, ինչ էլ որ այն լինի, կարևոր է ինձ համար: Բայց իրականությունը դա է. ես սկսեցի հունից դուրս գալ այն ժամանակ, երբ այդ կինն ինձ ոչ թե անունով, այլ որպես «մարդ» կոչեց: Փաստն այն է, որ նա ինձ էշ, շուն կամ կատու չի անվանում: Թեև դրանք էլ են անուն և չպիտի որպես վիրավորանք ընդունվեն: Նա ինձ «մարդ» է ասում: Նրա ձայնի տոնն է, որ ցավ է պատճառում, ասես դանակով կամ ապակու կտորով խզմզում է հոգուս վրա: Թերևս այդ պատճառով եմ ականջ դնում դռան հետևից, երբ խոսում է հեռախոսով: Սրում եմ ականջներս, երբ լսում եմ հեռախոսազանգը կամ երբ մտնում է ննջասենյակ ու փակում դուռը. ես գիտեմ, որ մեկնվում է մահճակալին կամ բազմոցին, ծանր մարմինը ծածկում գույնզգույն խալաթով՝ ինչպես վերմակով, լսափողը դնում է ականջին և խոսում է իմ մասին: Այսինքն՝ ենթադրում եմ՝ խոսում է իմ մասին: Այս ենթադրությունն է գայթակղում, որ վերցնեմ լսափողը և լսեմ մի անբանի զրույցը, որը կա՛մ բամբասանք է սրա-նրա մասին, որոնց ես չեմ ճանաչում, կա՛մ պատմություն աշխարհով մեկ շրջագայության մասին, որն էլ ավելի է բարկացնում ինձ: Իհարկե, արածիցս ամաչում եմ, բայց երբ լսում եմ՝ ասում է՝ այսօր «մարդ ունեմ», մարմինս կրակվում է, լսափողը զգուշորեն դնում եմ: Այլևս չեմ կարողանում լսել: Վախենում եմ՝ ուրիշ բաներ էլ ասի, և ես լրիվ հունից դուրս գամ, լսափողն ականջիս մտնեմ ննջասենյակ ու լեզվիս եկածը ասեմ նրան: Հա՛, ուզում եմ մտնել նրա ննջասենյակ և գոռալ. «Կուլտուրական կին, Քոուքաբ ալ-Սալթանե, Էշրաթ ալ-Դաուլա կամ ինչ զարհումար էլ, որ անունդ լինի, ես անուն ունեմ: Իմ անունը Սեթարե է: Հասկացա՞ր՝ Սե-թա-րե»: Բայց այդպես չեմ անում: Հա՛, պարզ է, վախենում եմ աշխատանքս կորցնելուց: Վատ աշխատանք չէ: Այս մասին պատմում եմ միայն Փարվինին: Երեսս այրվում է, մերթընդմերթ աչքերս արցունքոտվում են, հեղձուկը խեղդում է կոկորդս. «Ինչո՞ւ է ինձ «մարդ» ասում, ես անուն չունե՞մ»: Փարվինն իր խաղաղ, սփոփող հայացքով նայում է վրաս. «Մի՛ բարդացրու: Մարդն ի՞նչ վատ բառ է, մարդ ես, չէ՞»: Պատասխանում եմ. «Հա՛, մարդ եմ, բայց անուն ունեմ: Իր արտաբերած «մարդ» բառն արհամարհական է հնչում: Այնպես է ասում, կարծես ասի աղախին՝ անկիրթ, գյուղացի»: «Սեթարե՛ խանում, օգտագործածդ խոսքը, նկատի ունեմ՝ ծառա, անկիրթ, գյուղացի, բնութագրող բառերի տեսակ են, որոնց մեջ բացասական իմաստ ես դնում: Այդ բառերը ևս իրենց հատուկ նշանակությունն ունեն: Աղախինը հենց այն մարդն է, որն աշխատում է ուրիշների տանը: Ըստ խանում Մոսթաշարիի՝ նա էլ է մարդ: Մարդ-արարած է: Գյուղացի, անկիրթ բառերի դեպքում էլ է նույնը: Դու… »: «Այսինքն ես խանում Մոսթաշարիից լավը չեմ»: Փարվինը նայում է երեսիս ու ոչինչ չի ասում: Բայց նրա հայացքում հավանություն կա: Այո՛, ես էլ եմ սխալ դատում: Բայց այս ամենն ու Փարվինի կշտամբանքը չեն մեղմացնում «մարդ» բառը լսելու ցավը: Փարվինն ասում է.
-Եթե իսկապես այդ բառը քեզ տխրեցնում է, մի՛ գնա նրա տուն:
-Չեմ կարող,- պատասխանում եմ:
-Ինչո՞ւ:
-Որովհետև փողի կարիք ունեմ, համ էլ սիրտս ցավում է նրա համար:
Իրականում ավելի շատ անհանգստանում եմ խանում Մոսթաշարիի, քան փողի համար, որի կարիքն ունեմ: Փող կարող եմ այլ կերպ էլ վաստակել, բայց զգում եմ՝ տիկինը շատ միայնակ է: Շատ դժբախտ է: Շատ շփոթված: Կարծես՝ որևէ մեկը չկա, որի հետ խոսի: Այո՛, ժամանակ առ ժամանակ, որ ավելի շուտ շատ է, ոչ թե քիչ, հյուրասիրություն ու կերուխում է կազմակերպում: Տունը լցնում է մարդկանցով: Նրանք այն տեսակի «մարդ» չեն, ինչպիսին ես եմ: Ինչպես ինքն է ասում՝ հեղինակավոր են, ձեռքներն ամեն տեղ գցած: «Բոլորը հայտնի, բարձ դիրքի տեր մարդիկ են: Իրենցից ինչ-որ բան են ներկայացրել: Հիմա էլ են ներկայացնում: Այս երկրում էլ հաջողությունների են հասել: Ուրիշ երկրներից են «մարդ»-իկ բերում կամ հենց այս երկրի մարդկանց են աշխատեցնում»: Հետո, կարծես մոռանալով, որ ինձ հետ է խոսում, բառերում՝ թաքնված տխրությամբ, շարունակում է. «Իհարկե նրանք, ովքեր սովորել են այս երկրի լեզուն, ոչ թե ինձ նման…»: Հետո կարծես գլխի է ընկնում, որ ինձ հետ է խոսում և չի շարունակում: Հա՛, ինքը չի յուրացրել այս երկրի մարդկանց լեզուն: Գուցե կարիք չի ունեցել: Լեզու սովորելը հեշտ չէ: Կարծես ջանասեր ուսանող չի եղել: Սովորելու կարիք չի եղել: Ծնողները չեն համառել: Դիպլոմն էլ մի կերպ է վերցրել՝ հոր ունեցած փողի, կաշառքի, ունեցած հատուկենտ ուսուցիչների օգնությամբ: Ավարտական քննությունները դեռ չհանձնած՝ ամուսնացրել են: Մեղրամսի համար մեկնել են Եվրոպա: Այս ամենը ոչ թե ինձ, այլ ընկերներին է պատմում հեռախոսով, և ես կիսատ-պռատ լսում եմ: Հիմա լավ կյանքով է ապրում: Շրջագայել է Եվրոպայում, Ամերիկայում, Մեքսիկայում և, ինչպես ինքն է ասում, հարավամերիկյան տեխնիկան էլ տեղում է: Ամուսնու մի ոտքն այստեղ է, մյուսը՝ աշխարհի մյուս ծայրին: Ես նրան չեմ հանդիպել: Երբ հարցնում եմ, ասում է՝ ճամփորդում է:
Սրանք ինձ չեն վերաբերում: Ընդհանրապես, ինձ ի՞նչ, թե խելքից դուրս փող ու հարստություն ունի: Ինձ իմ օրվա աշխատավարձն է հասնում: Հա՛, երբեմն շատ է վճարում: Երբեմն՝ նույնիսկ կրկնակի: Երբեմն էլ, երբ շաբաթվա վերջին հյուրասիրություն կամ կերուխում է կազմակերպում և իմ օգնության կարիքն ավելանում է, ոչ միայն տաքսիով է ճանապարհում, այլև կրկնակի, եռակի ավելի փող է տալիս: Փողն էլ միշտ դնում է ծրարի մեջ: Երբևէ չի եղել՝ փողը բուռս դնի: Չէ՛: Այս առումով բողոք չունեմ: Միայն երբ պետք է ասի ինձ Սեթարե, ասում է «մարդ»: Ուզում եմ բղավել. «Տիկի՛ն Մոսթաշարի, ես «մարդ» չեմ: Ես անուն ունեմ: Իմ անունը Սեթարե է»: Բայց համարձակությունս չի բավականացնում: Այսինքն վախենում եմ աշխատանքս կորցնելուց:
Բայց մի օր համբերությունս հատեց: Մեկ տարուց ավելի էր՝ նրա տանն էի աշխատում: Մի քանի անգամ հեգնանքով կամ անուղղակի նրան ասել էի, այսինքն հիշեցրել էի, որ անունս Սեթարե է: Նա լսել էր, կա՛մ պատասխանել էր՝ գիտեմ, արդեն ասել ես, կա՛մ բանի տեղ չէր դրել՝ ձևացնելով՝ իբր չի լսել: Մի օր ահավոր բարկացա: Ամբողջ օրը փակվել էր ննջասենյակում և անդադար խոսում էր հեռախոսով: Կինոէկրան հիշեցնող հեռուստացույցը, որ կազմում էր պատի կեսը, միացված էր, և կարծես պարսկերեն կրկնօրինակմամբ՝ թուրքական սերիալներից մեկն էր նայում: Մի քանի անգամ դուռը բացեցի, որ ասեմ՝ աշխատանքս ավարտել եմ, ուզում եմ գնալ: Բայց կարծես ինձ չէր տեսնում: Աչքը հեռուստացույցին էր: Ես էլ առանց հրաժեշտ տալու դուրս եկա նրա տնից և նույն երեկոյան եղելությունը պատմեցի Ֆարհադին: Ասացի, որ Ֆարհադն արդեն քսան-երեսուն տարվա գաղափարներ ունի և իր մտապատկերում՝ բանվոր դասակարգ, որն այդպես էլ չկարողացա գտնել այս երկրում: Լա՛վ, ես էլ եմ նրանցից մեկը: Բայց ես ո՛չ արհմիություն ունեմ, ո՛չ էլ կարող եմ գործադուլ անել: Լա՛վ, թողնենք: Իմ խնդիրն այս տերմինները չեն: Երբ լսեց, պարանոցի երակները ցցվեցին: Ասաց. «Այդ կինը, հավանաբար, մոլեռանդ բուրժուաներից է, բայց ով ուզում է լինի, իրավունք չունի քեզ նվաստացնելու»: «Չի նվաստացրել,- պատասխանեցի,- ինձ անունով չի դիմում: Այսօր էլ ամբողջ օրը փակվել էր ննջասենյակում. կա՛մ հեռախոսով էր խոսում, կա՛մ հեռուստացույց էր նայում, ասես ես գոյություն չունեի: Ասես՝ մի մեքենա էի, որ աշխատում էի իր համար»: Ասաց.
-Այլևս չպիտի նրա տուն գնաս: Պիտի բողոք ներկայացնես:
-Բողո՞ք:
-Հա՛, բողոք: Այս երկիրն օրենքի երկիր է, և բոլորն օրենքի առաջ հավասար են:
-Բայց այս երկրում էլ կապիտալիստական հասարակարգ է:
-Կարևոր չէ, պիտի բողոքես ու էդ կնոջ արածն իր բուռը դնես,- ասաց:
-Փաստաբանի համար փող որտեղի՞ց ենք ճարելու,- հարցրի:
-Մի բան կմտածենք,- պատասխանեց:
Բայց չբողոքեցինք: Ինչի՞ց բողոքեինք: Փարվինն ասաց՝ գլխացավանքի մեջ մի ընկիր: Բայց ես այլևս նրա տուն չգնացի: Այն օրվա վարձն էլ Փարվինը բերեց:
Հիմա դարձյալ նույն գործակալությունում եմ աշխատում: Շաբաթական մեկ կամ երկու օրվա փոխարեն երեք-չորս օր եմ գնում և ավելի քիչ եմ վաստակում, քան այն կնոջ տանը: Տանտերերին տեսնում եմ հենց առավոտվանից, երբ նրանց տուն եմ մտնում: Ոչ մեկն ինձ «մարդ» չի ասում: Այսինքն ընդհանրապես չգիտեն՝ մարդն ինչ է: Ամբողջ օրը ես եմ ու մաքրություն անելը: Երբեմն ցանկանում եմ լացել: Չէ՛, ճակատագրի խաղից հոգնելու պատճառով չէ, այլ նրա համար, որ մտածում եմ խանում Մոսթաշարիի մասին. այդպես էլ չիմացա՝ ինչ էր նրա իսկական անունը, այսինքն անունը, որ հայրն ու մայրն էին դրել: Այդ ունեցվածքով ու հարստությամբ հանդերձ՝ երջանիկ չէր: Նրան չէր երջանկացնում ո՛չ հարուստ լինելը, ո՛չ ամուսին ու երեխաներ ունենալը, որոնց այդպես էլ չտեսա և վստահ չեմ՝ կայի՞ն, թե՞ չկային, ո՛չ ընկերներն ու ծանոթները, որոնց հետ՝ լսափողն ականջին, վատնում էր իր ժամանակը, ո՛չ էլ թուրքական կամ վենեսուելական սերիալներ նայելը: Այնուամենայնիվ, սիրտս ցավում էր նրա համար և կարոտում էի նրան:
Երբ այդ մասին խոսում եմ Ֆարհադի հետ, ասում է.
-Մոլեռանդ բուրժուա է: Մոռացի՛ր: Մի՛ մտածիր նրա մասին: Մտածիր, որ արժանապատվություն ունես, անուն ունես, անհատականություն ես:
Հա՛, անուն ունեմ, արժանապատվություն ունեմ, բայց աշխատանքս չեմ սիրում:
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Նունե Հովհաննիսյանի
