ՈՒԼԻՍԵՍ | Հայերենի անսպառ հնարավորությունները

«Ուլիսեսի» առաջին 30 օրինակն արդեն սպառվել է, և շրջանառության մեջ է 50 օրինակով ևս մի տպաքանակ:
Մոտ մեկ ամիս է, ինչ լույս է տեսել Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսեսը»` Սամվել Մկրտչյանի հայերեն թարգմանությամբ:
«Ուլիսեսի» մասին տարածված անեկդոտային կարծիք կա, որ դա բոլոր ժամանակների լավագույն վեպն է, որը ոչ ոք մինչև վերջ չի կարդացել:
Գիրքը գրախանութներում չի վաճառվում և կարելի է պատվիրել միայն առցանց՝ այստեղ: Գիրքն արժե 25000 դրամ: Այն կաշեկազմ է, կրկնաշապիկով և գունավոր տպագրությամբ: Հեղինակի մտահղացմամբ՝ գիրքը նոր տպաքանակով կտպվի հինը սպառվելու դեպքում:
«Ուլիսեսը» տպագրվել է «Հայրապետ» տպագրատանը, որի տնօրենն է Սարգիս Թումանյանը: Տպագրության ծախսերը ֆինանսավորել է ոչ հայաստանաբնակ գործարար Հասմիկ Դանիելյանը:
Մկրտչյանն ասում է, որ ըստ պահանջարկի տպագրությունը արտասահմանում տարածված եղանակ է: «Ես չէի կարողանում կողմնորոշվել, թե «Ուլիսեսը» քանի ընթերցող կունենա,-  ասում է նա,- իսկ դա լավ միջոց է պարզելու ընթերցողների քանակը, բացի այդ, դա բողոք-մարտահրավեր է մեր գրախանութներին, թե ինչպես է վաճառվում գիրքը»:
Թարգմանիչն ասում է, որ մեր հատուկենտ գրախանութներում գրքի վաճառքը շատ անգրագետ է կազմակերպված, «թացն ու չորն» իրար են խառված: Հեղինակը բացառություն է արել միայն նորաբաց «Բյուրոկրատի» համար, որտեղ գրքի վաճառքի նկատմամբ վերաբերմունք կա:
«Հինգ օրինակ միայն տվել եմ Սամվելին («Բյուրոկրատի» տնօրենը), որովհետև խոստացել էի, բայց էլ չեմ տալու»,- ասում է նա:
Գրքի շնորհանդեսը դեռ չի եղել, բայց հեղինակի խոսքով՝ մոտ ժամանակներս կլինի: Մկրտչյանն ասում է, որ շնորհանդեսին հրավիրելու է միայն այն մտավորականներին, ովքեր ոչ մի իշխանությունների օրոք չեն ծախվել. «Բարեբախտաբար, Հայաստանում կան այդպիսի մտավորականներ»:
Թանկ չի՞ արդյոք այդ գինը մեկ գրքի համար: Մկրտչյանն ասում է, որ եթե մարդն ուզում է հայերեն «Ուլիսես» կարդալ, թանկ չէ:
«Թող մի երկու անգամ էլ կաֆե չգնան, առնեն, ամեն ինչի համար փող ունեն, «Ուլիսեսի» համար չունե՞ն,- ասում է նա,- բացի այդ, եթե գիրքը ձեռքդ վերցնես, կհասկանաս, որ այդ գինը թանկ չէ»:
Տպագրված 80 օրինակներից արդեն վաճառվել է 40-ը, և Մկրտչյանն ասում է, որ այդ գնորդների մեջ գրողները մեկ տոկոս անգամ չեն կազմում. «Ես համոզվեցի, որ մեր գրողները գրականություն չեն կարդում»:
Բացի Հայաստանից, գիրքը պատվիրել են Ֆրանսիայից, Բելգիայից, ԱՄՆ-ից և անգամ Ճապոնիայից:
«Ամենահետաքրքիրն այն է, որ մեյլ եմ ստացել ԱՄՆ-ից՝ Մարատ Մուրադյան անունով մարդուց, որը ներողություն է խնդրում անգլերեն գրի համար, որովհետև հայերեն չգիտի, բայց պատվիրում է հայերեն «Ուլիսես»»,- ասում է Մկրտչյանը:
Վեպը թարգմանելու իրավունքի համար Մկրտչյանը դիմել է Ջոյսի թոռանը՝ Ջեյմս Սթիվեն Ջոյսին: Նա հայտնի է իր նկատմամբ հարուցված մի շարք դատավարություններով, որոնք ավարտվել են իր պարտությամբ: Նա, օրինակ, այրել է Ջոյսի դստեր՝ Լուչիայի և հոր նամակագրությունը, որովհետև Լուչիան հոգեկան հիվանդ է եղել:

Ջեյմս Ջոյս
Ջոյսն ունեցել է երկու զավակ՝ Լուչիան և Ջորջոն: Նրանք ծնվել են Իտալիայում: Ջորջոյի որդին այրել է նամակագրությունը, որպեսզի կոծկի ընտանեկան գաղտնիքը: Նա նաև այրել է Լուչիայի և Սեմյուել Բեքեթի նամակագրությունը: Լուչիան սիրահարված է եղել Բեքեթին, որը որոշ ժամանակ եղել է Ջոյսի գրական քարտուղարը: Ջոյսի տեսողությունն այդ ժամանակ շատ վատ է եղել, և նա «Ֆինեգանի հոգեհանգիստը» թելադրել է Բեքեթին:
Այդ վեպը որևէ լեզվով չի թարգմանվել և համարվում է գիրք «մասնագետների» համար:
Ջեյմսի թոռը Մկրտչյանին հեղհեղուկ պատասխան է տվել, որից հետո նա, ուսումնասիրելով Ջեյմսի ժառանգության թարգմանության իրավունքը, թարգմանել և գիրքը տպագրել է 2012 թվականով:
«Շատերը դա ընկալում են այն ենթատեքստով, որ մյուս տարի Հայաստանը հռչակված է գրքի մայրաքաղաք, բայց դա ուրիշ պատճառ ունի»,- մեկնաբանում է թարգմանիչը:
Ջեյմս Ջոյսի միջազգային հիմնադրամում սահմանված են Ջոյսի «Մտավոր սեփականության» մասին պայմանները: Այնտեղ սահմանված են գրողի տարբեր տարիների և տարբեր աշխարհամասերում տպագրված ստեղծագործությունների թարգմանության իրավունքների ժամկետները: 1922 թ. լույս տեսած «Ուլիսեսը» եվրագոտու համար հանրային սեփականություն է դառնում 2012 թ. հունվարի 1-ից: Մկրտչյանը թարգմանել է հենց 1922թ. լույս տեսած տարբերակը:
«Ուլիսեսը» աշխարհում թարգմանվել է 20 լեզուներով, և հայերենը 21-րդն է: Մկրտչյանը թարգմանության վրա աշխատել է ուղիղ երկու տարի. մեկուկես տարի վեպի, և վեց ամիս՝ ծանոթագրությունների: Ռուսերեն թարգմանությունն, ի դեպ, տևել է 8 տարի:
Ջոյսի լեզուն համարվում է չափազանց բարդ, և շատ լավ անգլերենի իմացությունը թարգմանչի համար բնավ երաշխիք չէ, որ նա կարող է Ջոյս թարգմանել: Կա Ջոյսի անգլերեն կամ ջոյսյան անգլերեն ընկալումը, որով գրում է միայն Ջոյսը:
Հեղինակն ասում է, որ «Ուլիսեսը» թարգմանելու գաղափարը եղել է դեռևս ինստիտուտի տարիներից, սակայն վերջնականապես հասունացել է վերջին տարիներին: Նա գնել է 50 անուն գրականություն Ջոյսի մասին, իր խոսքով՝ թալանել է Օքսֆորդի և Լոնդոնի բոլոր գրախանութները:
«Գլուխներ կան, որոնք ուղղակի չեն կարողանում թարգմանել,- ասում է Մկրտչյանը,- վրացիներն, օրինակ, թարգմանել են միայն երեք գլուխ, որը տպագրվել է երկու տարբեր գրական ամսագրերում»:
Աշխատելով «Ուլիսեսի» վրա՝ Մկրտչյանը պարզել է հայոց լեզվի անսպառ հնարավորություններն ու գեղեցկությունը:
«Մենք պարզապես տեղյակ չենք մեր լեզվի պոտենցիալից,- ասում է նա,- լեզվի այսպիսի ճկունություն ես որևէ տեղ չեմ տեսել, բացի անգլերենից: Հայերենը, փաստորեն, այն լեզուն է, որը հնարավորություն է տալիս թարգմանելու Ջոյսի անգլերենը, և ես համոզվեցի, որ մենք փառահեղ լեզու ունենք»:
Վեպը 18 գլուխ ունի, որոնք գրված են տարբեր ոճերով: «Այնտեղ ամեն տեսակ «իզմ» կա՝ սկսած ռեալիզմից և վերջացրած սյուրռեալիզմով,- ասում է Մկրտչյանը,- և շատ գրական ուղղություններ ծնվել են «Ուլիսեսի» մի որևէ գլխից»:
Մկրտչյանն ասում է, որ Ջոյսը մոդեռնիստական գրականության հիմնադիրն է և իր թողած ժառանգությամբ նույն հարթության վրա է, ինչ Պիկասոն գեղանկարչության կամ Ստրավինսկին երաժշտության մեջ. «Այն դադարել է վեպ լինելուց և դարձել է մշակութային երևույթ՝ թափանցելով ոչ միայն թատրոն ու կինո, այլև` կենցաղ»:
Մկրտչյանը կարևորում է հայերեն «Ուլիսեսի» գոյությունը, որովհետև հայ գրականության մեջ, նրա բնորոշմամբ, ճահիճ է, որտեղ ամեն մի ինքնակոչ իրեն համարում է գրող, ընդ որում, նա թայֆա ունի, որը նրան հռչակում է հանճարեղ գրող:
«Մենք` որպես ոչ անհայտ ազգ, նույնպես պետք է ճանաչենք և ազդվենք «Ուլիսեսից», որովհետև դա հուժկու գրականություն է, որում ամեն ինչ կա,- ասում է նա,- և այդ վեպի ազդեցությամբ մեծացած սերնդից էլ այլ գրականություն կգա»:
Հայաստանում թարգմանական գործը ճգնաժամային վիճակում է: Սամվել Մկրտչյանն արտասահմանյան գրականության եռամսյա հանդեսի խմբագիր է, և ասում է, որ նորանկախ Հայաստանը լավ թարգմանիչ ունենալու մշակույթ չունի: «Իմ հանդեսը տպագրվում է մեծ դժվարությամբ,- ասում է նա,- իսկ լավ և շնորհալի թարգմանիչներն ընտրում են այլ ոլորտ՝ սինխրոն թարգմանություններ, որովհետև դա լավ է վարձատրվում»:
Թարգմանչական գործի ճգնաժամի հետ համաձայն չէ մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանը, ով «Անկախին» ասաց, որ չի հիշում մի դեպք, երբ բարձրարժեք թարգմանական գրականություն տպելու առաջարկ ստանալու դեպքում մերժած լինեն: Նա ասում է, որ պարզապես փորձը երիտասարդներին փոխանցելու տագնապ կա:
«Պետությունը խթանում է թարգմանական գրականությունը,- «Անկախին» ասաց նա,- պարզապես պետք է լինի հրատարակչի հետաքրքրվածությունը տպագրելու գործում: Նա կարող է դիմել հայտարարված մրցույթին, որտեղ վերջին չորս տարիներին այդ գրականությանը առաջնահերթության իրավունք է տրված»:
Մկրտչյանն ասում է, որ ամբողջ աշխարհում ընդունված տեսակետ կա, որ եթե պետությունը թարգմանական գրականություն չունի, ուրեմն չունի նաև սեփական գրականություն:
«Որովհետև թարգմանությունը թարմ արյուն է, որ ներարկվում է սեփական օրգանիզմ,- մեկնաբանում է նա,- ու եթե տեղյակ չես, թե դրսում ինչ է կատարվում, ինչպե՞ս կարող ես նստել և ստեղծագործել ուղտի ականջում»:
Իսկ ինչպե՞ս է պետությանը խթանելու, օրինակ, այս տպագրությունը: «Սամվել Մկրտչյանը մեզ չի դիմել և ինքն իր համար որոշել է իր ճանապարհը,- ասաց Պողոսյանը,- հավանաբար դրա կարիքը նա չի զգացել»:
Պողոսյանն ասաց, որ Մկրտչյանի թարգմանությունը հայտնվել է բոլորի ուշադրության կենտրոնում, որովհետև այդպիսի ֆորմատի և բարդության գործը չի կարող չքննարկվել: Մշակույթի նախարարն ունի «Ուլիսեսի» իր օրինակը և չափազանց հավանել է գրքի որակն ու արված գործը. «Միայն տառատեսակը ինձ դուր չեկավ, ես դա կփոխեի»:
Նախարարությունը պատրաստվում է գնել առայժմ 12 օրինակ «Ուլիսես»` դրանք ներկայացնելու գրքի տոնավաճառներում, որ կազմակերպվում է արտերկրում: Այս տարի Հայաստանը Փարիզում, Ժնևում, Սանկտ-Պետերբուրգում, Պեկինում և այլուր` գրքի տաղավարներում ներկայացնելու է մեր երկրում տպագրված, թարգմանված գիրք-գրականություն:
Նախարարը տեղեկացրեց. «Այս տարի Հայաստանը 12 երկրում մեծ տաղավարներ է վերցրել , իսկ Ժնևում հյուրի կարգավիճակ ունի` մոտ 600 քմ. տարածքով, և անշուշտ, «Ուլիսեսը» կցուցադրվի այնտեղ ցույց տալու համար, որ մեր երկրի թարգմանչական դպրոցը գտնվում է բարձր մակարդակի վրա»:
Հասմիկ Պողոսյանը զանգել և շնորհավորել է թարգմանչին: Նա ասաց, որ Մկրտչյանին առաջարկ կարվի միջազգային տոնավաճառներում ներկայացնել իր գիրքը: «Եթե նա համաձայնվի, ես դրա համար միայն ուրախ կլինեմ»,- ասաց նախարարը:
«Ուլիսեսը» գրվել է 1911-1921 թթ. և առաջին անգամ հրատարակվել է 1922թ. Փարիզում: Այն վաճառել է «Շեքսպիր ընդ քամփընի» գրախանութում, որի տնօրենը Սիլվիա Բիչն էր: Գիրքը տպագրվել է 500 օրինակով և սպառվելուց հետո տպագրվել է ևս 2000-3000 օրինակ:
«Ուլիսեսի» բոլոր գործողությունները ծավալվում են մեկ օրում՝ 1904 թ. հունիսի 16-ին՝ Իռլանդիայի ազգային Բլումի տոնի օրը: Դա պատմություն է մի մարդու մասին՝ Լեոպոլդ Բլումի, որի հետ նրա տոնի օրը ծանոթանում է Սթիվեն Դեդալը, ով համարվում է Ջոյսի նախատիպը:
1926 թ. այն արգելվել է անգլիալեզու բոլոր երկրներում և որակվել պոռնկագրություն: Միացյալ Նահանգներում արգելքը հանվել է 1936 թ., իսկ վերջին պետությունը, որ հանել է արգելքը, Ջոյսի հայրենիք Իռլանդիան է (1960-ականներին): Ջոյսն ապրել է շատ աղքատ, իսկ Դուբլինն ու Իռլանդիան, որ այսօր Ջոյսով փող են աշխատում այնպես, ինչպես Լիվերպուլը՝ «Բիթլզով», եղել են Ջոյսի բոլոր ստեղծագործությունների առարկան: Իռլանդիայի ազգային գրադարանը Ջոյսի 20-էջանոց ձեռագրի համար վերջերս վճարել է 1.5 մլն. ֆունտ ստեռլինգ:

Սամվել Մկրտչյան
Թարգմանիչը նախաձեռնել է նաև «Ուլիսեսի» հուշանվերային տարբերակը, որի էջերի եզրերը լինելու են ոսկեզօծ: Այն կլինի մագնիսով փակվող կաշեպատ փայտյա արկղիկի մեջ և կտպագրվի 20 օրինակով:
«Բացի դրանից, 10 օրինակ տպելու ենք կտավե շապիկով, որի վրա լինելու են տարբեր հեղինակների յուղաներկ գործեր, օրինակ` Թենի Վարդանյանի»,- ասում է Մկրտչյանը:

Ջեյմս Ջոյսը ծնվել է 1882թ. Դուբլինում, և մահացել է 1941թ. Ցյուրիխում:

© Ankakh.com,  Աննա Մուրադյան