«Զրույցներ վտարանդության մեջ» գրքից
Վաշինգթոն, 5-ը հունվարի, 1988 թվական
Ջոն ԳԼԷԴ – Եկեք սկսենք ձեր մեկնումից: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ մեկնեցիք:
-Քսան տարեկանից քիչ թե շատ կանոնավոր գրում էի ու փորձում տպագրվել: Որոշ ժամանակ անց հասկացա, որ պատմվածքներս Սովետական Միությունում չեն հրապարակվի: Հետո դրանք, տրամաբանորեն և ոչ առանց իմ մասնակցության, հայտնվեցին Արևմուտքում ու 1975 թվականից այստեղ հրապարակվում էին ռուսալեզու հրատարակություններում: Պատմվածքներս տպվում էին, ու հենց դա էլ բերեց որոշակի տհաճությունների: Ինչ-որ փուլում Նյու Յորքի և բանտի միջև ընտրություն կատարելու անհրաժեշտություն ծագեց: Ու ես որոշեցի, որ այդ իրավիճակում երկար տատանվել չի կարելի: Շատ հստակ հասկանալ տվին, թե ինձ ինչ է սպասում, եթե խելամիտ չվարվեմ: Բավական լիբերալ ժամանակներ էին, 1978 թվականն էր, ու հավանաբար ինչ-որ առեղծվածային ատյաններ այնտեղ վճռեցին, որ նստեցնելու և ինձնից այլախոհ սարքելու փոխարեն,- քանի որ արդեն շատ բարեկամներ ունեի արտասահմանում, և՛ նրանց թվում, որ մեկնել էին ՍՍՀՄ-ից, և՛ մեր արևմտյան ծանոթների մեջ,- նրանք որոշեցին` խելամիտ կլինի, որ ինձ հիմնավոր առաջարկեն մեկնել: Ու ես որոշեցի, որ տատանվելն անհեթեթություն է, և որոշ ժամանակ անց հայտնվեցի Նյու Յորքում: Այդպիսի վիճակը երկար շարունակվել չէր կարող. ապրել Լենինգրադում, տպվել Արևմուտքում ու դրա հետ միասին ազատության մեջ մնալ, ավելին` որոշակի բարեկեցիկ վիճակում, քանի որ շարունակում էի աշխատել, և իմ կյանքում այդ ժամանակ առանձնակի դրամատիկ իրադարձություններ չէին կատարվում: Ու ես մեկնեցի:
ՋԳ – Այնպես որ, դրդապատճառը հիմնականում բացասական էր…
-Դրդապատճառը բացասական էր…
ՋԳ – Ամերիկան ձեզ ձգո՞ւմ էր…
-Ամերիկան ինձ ձգում էր, քանի դեռ այնտեղ հայտնվելու որևէ հնարավորություն չկար: Երիտասարդ ժամանակ այնպիսի՜ գաղափարական ամերիկացի էի: Շատ էի սիրում ջազ, սիրում էի ամերիկյան կինոն, սիրում էի ամերիկյան հագուստը: Ինձ դուր էր գալիս ամերիկյան վարվելակերպը, ինչպիսին, ոչ այնքան հստակ, պատկերացնում էի: Բայց երբ ավելի ուշ սկսեցին մեկնել ընկերներս, թվաց, որ ավելի հարմարեցված եմ հայրենիքում ապրելու: Ես ինձ առավելապես ռուս մարդ էի զգում: Իսկ հետո պարզվեց, որ այդպես չէ: Գրական աշխատանքով զբաղվելու և Լենինգրադում ապրելու հնարավորություն այլևս չունեի: Դա արդեն դժվար ու վտանգավոր էր:
ՋԳ – Ձեր մասին, կարծես թե, ասում են, որ ամերիկացի գրողի պես եք գրում…
-Մի անգամ չէ, որ լսել եմ, մանավանդ երբ ավելի ջահել էի: Թվում էր` այդ հատկությունը քիչ-քիչ անհետանում է: Բայց ես ընդհանրապես այնքան էի սիրում ամերիկյան արձակը, այնպես էի հրապուրվել նրանով, որ, ճիշտ է, մի քիչ անհարամար է, պիտի ասեմ`ամերիկյան արձակն ինձ միշտ շատ ավելի է դուր եկել, քան ռուսականը: Ծանոթներիցս շատերին դա ջղայնացնում էր: Եթե մեր զրույցը խիստ մանրամասն և անսահման երկար լիներ, երևի կարողանայի բացատրել, թե ինչու այդպես պատահեց:
ՋԳ – Բացատրեք… Չնայած և` ոչ անսահման երկար:
-Բանն այն է, որ ռուսական և ամերիկյան գրականության միջև, ըստ էության, չափազանց լուրջ տարբերություններ կան: Ամերիկյան ընկալումով` ռուս գրականությունը գրականություն չէ, իսկ ռուսական ընկալմամբ` ամերիկյան գրականությունն ընդհանրապես գրականության հետ կապ չունի:
Փիլիսոփայության նման` ռուսական գրականությունն իր մեջ է առել շրջակա աշխարհի ինտելեկտուալ մեկնաբանությունը. այդ խնդիրը Ռուսաստանում միշտ դրված է եղել ոչ թե փիլիսոփայության, որն ավելի ուշ սկսեց զարգանալ, այլ հենց գրականության վրա: Ինչպես կրոնը` այն ստանձնել է ժողովրդի հոգևոր, բարոյական դաստիարակության գործը: Եվ այդ գործառույթներից ինչ-որ կերպ խույս տվող գրողը բավական երկար ժամանակ հայրենիքում ճանաչում չէր ունենում ու ընդհանրապես թվում էր` գրող չէ: Եթե հետաքրքրաշարժ, գրավիչ, ուրախ, հուզիչ պատմություններ է գրում, գրող չէ, այլ` վիպասան, պատմող: Այս երկու եզրույթները մի տեսակ իջեցնում են այդ գործունեության որակը:
Իսկ ինձ գրականության մեջ միշտ դուր է եկել այն, ինչը անմիջաբար գրականություն է, այսինքն` տեքստի որոշ քանակ, որը տխրեցնում է մեզ, կամ ուրախության զգացում առաջացնում, որը մեզ ստիպում է հափշտակությամբ կարդալ իրեն: Ինձ գրավում էր ամերիկյան գրականության լակոնիզմը, սկզբունքային հակիրճությունը, որն այնպե՜ս հատուկ չէ իմ հայրենի գրականությանը: Ամերիկյան գրականությունն այն ժամանակվա սովետական գրականության ֆոնին անսովոր անկաշկանդ էր թվում, ազատ խոսում էր ռուսական գրականության մեջ արգելված բաների մասին, օրինակ` մարդկային հարաբերությունների: Ամերիկյան գրականությունը, ինչպես, համենայնդեպս, մեզ թվում էր, միշտ ի սկզբանե ճշմարտախոս էր: Որովհետև ամերիկյան գրողները գործնականում անճշմարիտ գործեր ստեղծելու պատճառ չունեին:
Եվ այսպես ծագեց պարադոքսը. Ֆոլքների խորհրդավոր վեպերի ինչ-որ հարավցու ձախորդություններն ինձ ավելի հետաքրքիր ու հարազատ էին, քան այն, ինչ կատարվում էր սոցռեալիստական սովետական վեպերի հերոսների հետ: Ես շատ տարված էի այդ ամենով և կամա թե ակամա, գիտակցաբար թե անգիտակցորեն, նմանակում էի որոշ ամերիկյան գրողների, առաջին հերթին` Հեմինգուեյին, որն, ինչպես գիտեք, որոշակի փուլում ազդեցություն է ունեցել ոչ միայն ռուսական գեղարվեստական գրականության, այլև իմ սերնդի երիտասարդների կենսակերպի վրա. նրանք սկսեցին համապատասխան հագնվել, խոսել համապատասխան շեշտադրումով: Դա որոշակի առնչություն էր Հեմինգուեյի ստեղծագործության հետ, դա մի տեսակ Հեմինգուեյի ոճ էր, ինչպես կա Պիեռ Կարդենի կամ ինչ-ինչ նորաձև դիզայներների ոճ: Հեմինգուեյ, Ֆոլքներ, Սելինջեր, ավելի պակաս` Ապդայք, Վոննեգութ, Թոմաս Վուլֆ, Դոս Պասոս…
ՋԳ – Իսկ գերմանակա՞ն գրականությունը, ֆրանսիակա՞ն գրականությունը:
-Ինձ` քսանամյայիս համար անկասկած էր, որ առաջին տեղում ամերիկյան արձակն է, հետո` ռուսականը, որն ինձ համենայնդեպս դուր էր գալիս և միշտ թանկ է եղել, իսկ հիմա, երբ հայտնվել եմ Արևմուտքում, դարձել է ավելի հարազատ: Հետո արդեն կդնեի ֆրանսիացի արձակագիրներին, իսկ համարյա վերջում` գերմանացիներին… Ժամանակին ինչ-որ նախապաշարում ունեի գերմանական մշակույթի դեմ, որը հետո աստիճանաբար ցրվեց, չքացավ, որովհետև մի քանի սիրելի գերմանացի գրողներ հայտնվեցին, առաջին հերթին` Հենրիխ Բյոլը: Նաև Թոմաս Մաննի որոշ գործեր եմ սիրում:
ՋԳ – Հիմա ապրում եք Ամերիկայում: Ձեզ այստեղ զգում եք ինչպես տա՞նը:
-Մի տեսակ անսպասելի ու լուրջ հարց է: Տանը լինելու զգացում նույնիսկ Լենինգրադում չեմ ունեցել, որտեղ մեծացել ու ապրել եմ երեսուն տարուց ավելի: Ես արտաքինով ռուս մարդ չեմ: Կյանքն այնպես է դասավորվել, որ ինձ միշտ թվացել է` ինչ-որ բանով տարբերվում եմ միջին նորմալ մարդուց: Բավական աչքի էի զարնում լենինգրադյան փողոցներում: Մորուք էի պահում, ինչը հանդգնություն էր, հեմինգուեյական կարգի մորուք, ոչ թե տոլստոյական: Ծանր բնավորություն ունեի, ինձ բավական հանդուգն ու լկտի էի պահում: Իմ մեջ զգացողությունը, զուտ ֆիզիկական զգացողություն, որ տանն եմ, ծնվեց հենց Նյու Յորքում: Ես շատ եմ սիրում Լենինգրադը, երազում եմ լինել այնտեղ, շատ թանկ բաներ ունեմ Լենինգրադում: Բայցևայնպե՜ս… Իջնում ես Քենեդու օդանավակայանում, նստում ես պոկված կողաթևով տաքսին, տեսնում ես սև վարորդի բավական ավազակաբարո կերպարանքը ու հասկանում ես, որ տանն ես: Վարորդը դժգոհ է, որ ինձ համեմատաբար մոտ տեղ է տանելու ու քիչ կվաստակի. ես ասում եմ, թե մեղավոր չեմ, որ ապրում եմ Ֆորեսթ Հիլզում, նա ասում է, որ ինքն էլ մեղավոր չի: Փոքրիկ կոնֆլիկտ է սկսվում իմ համեստ անգլերենով: Հասկանում ես, որ տանն ես. Նյու Յորքի կեսը ինձնից վատ է խոսում անգլերեն, ոչ ոք չի կարող ինձ օտարերկրացու տեղ դնել, քանի որ Նյու Յորքն ամբողջովին բաղկացած է օտարերկրացիներից, այնտեղ գործնականում բնիկ բնակչություն չկա: Այնպես որ, տանը լինելու զգացողություն Նյու Յորքում եմ ունենում:
ՋԳ – Ձեր «Օտարերկրուհին» գրքում նկարագրվում է վտարանդության կյանքը: Շա՜տ ուրախ գիրք, բայց ընդհանուր տպավորությունը տխուր է:
-Ես հասարակությանն ուրախացնելու խնդիր չեմ ունեցել, իսկ հումորն ու թախիծը, ինչպես հայտնի է, զուգահեռ են ընթանում: Գործնականում բոլոր ռուս երգիծաբանների համար, որոնց մենք գնահատում ենք, արցունքախառն ծիծաղը սովորական վիճակ է: Ես ինձ մեծ գրողներից ոչ մեկի հետ չեմ ուզում համեմատել, բայց, հավանաբար, թախիծն ու ժպիտը ուղեկցում են իրար:
ՋԳ – Դուք ո՞ր վտարանդությանն եք պատկանում, երրորդ ալիքի՞ն, թե՞ ընդհանրապես ռուսական վտարանդությանը:
-Ես պատկանում եմ հենց երրորդ ալիքին: Այն իր առանձնահատկություններն ունի, որոնք ուղղակի առնչվում են ինձ. ես զենքը ձեռքիս չեմ պայքարել սովետական իշխանության դեմ, կամավոր եմ մեկնել, ներկայացել եմ ՕՎԻՐ ու քանի որ որևէ իսրայելյան փաստաթուղթ չունեի, հրավեր և այլն, մեկնել եմ սեփական ցանկությամբ: Գործնականում վերադառնալու որևէ հույս չունեի, ի տարբերություն առաջին ալիքի վտարանդիների, որոնք, համարյա բոլորը, համոզված էին, որ կվերադառնան տամբովյան կալվածքները կամ հարազատ քաղաքներ: Ես այդպիսի պատրանքներ չունեի. մեկնում էի Արևմուտք` իմանալով, որ չեմ վերադառնա: Մեկնել եմ, կրկնում եմ, կամավոր, ես փախստական չեմ, փախուստով չէի փրկվում. սովետական իշխանությունից ինչ-որ փողեր ստանալով` բավական հարմարավետ թռա ինքնաթիռով:
ՋԳ – Իսկ ինչքա՞ն տվեցին:
-Փոխեցին մոտ 200 դոլար…
ՋԳ – 200 դոլար, ու գնա ուր կուզե՞ս…
-Հա, մեծ գումար չէր, բայց մեզ հերիքում էր…
ՋԳ – Բայց երկու օրվա հյուրանոցի վարձ է…
-Նույնիսկ այդքանը չծախսեցինք: Երբ իջանք Վիեննայում, մեզ բարեգործական կազմակերպություն էր հովանավորում` Տոլստոյի հիմնադրամը: Ինձ պաշտպանության տակ առան որպես կարիքավոր գրողի ու, երախտապարտ եմ նրանց, բնակարան վարձեցին: Այսինքն զրկանքները, որ կրում էր առաջին վտարանդությունը…
ՋԳ – …կամ նույնիսկ երկրորդը…
-…կամ, համենայնդեպս, երկրորդը, չենք կրել: Մեր այստեղ գտնվելն օրինականացված էր, ուղեկցվում էր ինչ-ինչ առավելություններով, արտոնություններով: Մայրս, խիստ տարեց կին, առաջին իսկ օրերից այստեղ բժշկական օգնություն էր ստանում: Ես, ցավոք, չեմ կարող պարծենալ ծանր ապրումներով կամ ինչ-ինչ ծառայություններով` գոյատևման ու դժվարությունները հաղթահարելու բնագավառում: Մենք բոլոր հարմարություններով մեկնեցինք և այստեղ, բարեբախտաբար, ինչ-որ ծանր դրամաներ չեղան:
ՋԳ – Դուք հիմնականում ապրում եք վտարանդական միջավայրո՞ւմ:
-Ես ապրում եմ վտարանդական միջավայրում:
ՋԳ – Սակայն տպվում եք «Նյու Յորքեր» ամսագրում: Վտարանդիներից ոչ ոք չի կարող պարծենալ դրանով:
-Նաբոկովը:
ՋԳ – Այո, թերևս Նաբոկովը:
– Բայց ես միայն «Նյու Յորքերում» չէ, որ տպվել եմ, որտեղ ասես չեմ տպվել, բայցևայնպես, իմ կյանքը անցնում է վտարանդական միջավայրում: Ես ազատ խոսում եմ ռուսերեն, բայց, ցավոք, անգլերեն ցանկացած, նույնիսկ պարզունակ խոսակցության ժամանակ լարվում եմ: Կան, իհարկե, ամերիկացի ծանոթներ ու նույնիսկ ընկերներ, որոնց երախտապարտ եմ, բայց այդ մարդիկ հիմնականում այս կամ այն կերպ կապված են ռուսական մշակույթի հետ ու խոսում են ռուսերեն, չնայած` ոչ միշտ:
ՋԳ – Եվ դա հիմնականում երրորդ ալի՞քն է: Երկրորդ և առաջին ալիքի հետ չե՞ք առնչվում:
– Առավելապես շփվում եմ երրորդ ալիքի վտարանդիների, իմ տարիքի և մոտավորապես իմ խառնվածքի մարդկանց հետ, չնայած երկրորդ և առաջին ալիքի վտարանդիների մեջ էլ ծանոթներ ունեմ:
ՋԳ – Իսկ շրջա՞նը, որտեղ ապրում եք, Ֆորեսթ Հիլզը Քվինսում, 62-ից 65 փողոցները` գլխավոր մայրուղու 108 փողոցի երկարությամբ, այնտեղ, կարծեմ, նոր վտարանդիների մեծ կուտակում կա:
– Այո, դա մեծությամբ երկրորդ գաղութն է Նյու Յորքում: Բրայթոն Բիչում երևի տասնյակ հազարավոր մարդիկ կան, մեզ մոտ` հավանաբար մոտ վեց հազար: Բայց նրանք կենտրոնացել են այնպիսի փոքր տարածության վրա, որ օկուպացիայի զգացում ես ունենում: Մեր շրջանում գործնականում անգլերեն չեն խոսում. առանց անգլերենի այնտեղ կարելի է ապրել, առանց ռուսերենի` ոչ: Բժիշկները խոսում են ռուսերեն, խանութներում ռուսերեն լեզուն է: Ճանապարհորդությունների բյուրոյում, արհեստանոցներում, լվացքատներում` բոլորը ռուսներ են:
ՋԳ – Ո՞վ է հրատարակել ձեր գրքերը Ամերիկայում:
– Երկու թե երեք գիրք հրատարակել է «Արդիսը», երկու գիրք` «Էրմիտաժ» հրատարակչությունը: «Երրորդ ալիքը», Գլեզերի ղեկավարությամբ, լույս է ընծայել մի գիրք: Պետք է հիշատակել նաև «Արծաթե դարը», որը գլխավորում է Գրիգորի Պոլյակը: «Ռուսիկան» հրատարակում է իմ վերջին գրքերը: Եվ նույնիսկ փարիզյան «Սինտաքսիսը», որը ղեկավարում է Մարիա Վասիլևնա Ռոզանովա-Սինյավսկայան, մի գիրք է տպել:
ՋԳ – Իսկ ինչպիսի՞ն է միջին տպաքանակը:
– Կարծես թե` հազար օրինակ: Չեմ լսել, թե որևէ մեկը հազարից ավելի կամ պակաս անի: Դա սովորական է վտարանդության համար: Ես ինձ սփոփում եմ այն մտքով, որ Բունինն իր գրքերը մոտավորապես այդ տպաքանակով էր հրատարակում:
ՋԳ – Կարծես թե` նույնիսկ ավելի քիչ: Դուք պատմվածքներ եք գրում: Ամերիկյան գրականությանը պատմվածքները պակաս հատուկ են, քան վեպերը…
– Բայց միշտ չի այդպես եղել: Ժամանակին նովելի ժանրը շատ տարածված էր: Ու Հեմինգուեյը ճանաչման հասավ որպես նովելագիր: Նովելներ էր գրում Ֆոլքները և` մեծ հաջողությամբ: Բայց միայն պատմվածքներ չէ, որ գրում եմ, ես պատմվածքներ ունեմ, որոնք մի տեսակ խմբավորվում են ըստ թեմաների, այնպես որ, ի վերջո, ստացվում է… Շերվուդ Անդերսոնի նման մի բան: Պատմվածքներ են, բայց կապված մեկ թեմայով, թափառող կերպարներով, միջավայրով, գործողության վայրով: Այդ եղանակով են գրված «Ճամպրուկ» ու «Կոմպրոմիս» գրքերը: Բայց ես վիպակներ էլ ունեմ, որոնք համեստությունից դրդված` վեպ չեմ անվանում: Կարող էի «Օտարերկրուհին» վեպ կոչել, բայց 120 էջ է, իսկ «վեպ»-ը մի տեսակ հանդիսավոր ու հզոր է հնչում:
ՋԳ – Համաձայն եմ, որ ձեր ստեղծագործական եղանակն ավելի լավ է տեղավորվում պատմվածքի ժանրում: Բայց եթե վեպեր գրեիք, գրքերն ավելի լավ կվաճառվեին: Չե՞ք կարծում:
– Իմ չորս գրքերը լույս են տեսել անգլերեն, ու բոլորն էլ վատ են վաճառվում… Այնքա՜ն պատճառ կա բացատրելու համար, թե գրքերն ինչու են վատ վաճառվում… Այ երբ լավ են վաճառվում, ոչ մի բացատրություն էլ չի պահանջվում: Բայց ամերիկյան գրքերն էլ, որոնք բովանդակությամբ ոչ առևտրային են, լավ չեն վաճառվում: Համենայնդեպս սկսում ես մտածել` գովազդ չի եղել, վատ գիրք է, պետք է ոչ թե պատմվածքներ գրել, այլ` վեպեր, պետք է գրել ոչ թե Ռուսաստանի մասին, այլ` Ամերիկայի, կամ` Լեհաստանի: Այ Միչները գրեց Լեհաստանի մասին, ու գիրքը բեսթսելեր դառավ: Ես արդեն որևէ բան փոխել չեմ կարող: Ես վիպակներ եմ գրել, գրել եմ վեպ, որը վեպ է միայն ձևի առումով: Սիրային պատմություն է, հիմա տպվում է «Պանորամայում»: Կարող եմ ինձ սփոփել. որ շատ լուրջ գրքեր, ոչ միայն պատմվածքները, հիմա վատ են վաճառվում: Գիտե՞ք, Ջոն, դուք ինձ գրող անվանեցիք, բայց եթե ճշգրիտ լինենք, ես ոչ թե գրող եմ այլ` պատմող, «story teller»…
ՋԳ – Ռուսերեն` «ասացող»…
– Դե, «ասացողը» հնաոճ է, չափազանց բիլինային է հնչում: Դա Իլյա Մուրոմեցի համար է: Ես պատմող եմ:
Չեխովի նամակներից կարելի է կռահել, որ նա վիպասանի բարդույթ է ունեցել, այսինքն վիպասանը մոտ է «պատմող» հասկացությանը: Բայց ռուսական ընկալումով նա ոչ թե գրող էր, այլ` պատմող: Ի՞նչ իմաստ եմ դնում դրա մեջ: Եվ դարձյալ առանց որևէ սեթևեթանքի ու կեղծ համեստության: Գրողի գործունեւթյունն ավանդական ռուսական ընկալմամբ կապված է ինչ-ինչ պատմական, հոգեբանական, հոգևոր, բարոյական խնդիրներ դնելու հետ: Իսկ ես պատմություններ եմ պատմում: Մի ժամանակ բանավոր էի անում, իսկ հետո սկսեցի այդ պատմությունները գրի առնել: Ես ինձ բնական ու նորմալ եմ զգում, երբ որևէ բան եմ գրում կամ պատմում: Դա ինձ համար բնական վիճակ է: Ուրիշ ոչնչով այդքան թեթև ու հաճույքով չեմ զբաղվում, ցանկացած այլ գործունեություն կապված է բարդությունների, տառապանքների, ուժերի լարման հետ: Դրա համար էլ ամբողջ կյանքում պատմություններ եմ պատմում, որոնք ինչ-որ տեղ լսել եմ, կամ հորինել, կամ վերափոխել:
Չեմ ուզում ասել, թե դա այս կամ այն գործունեությունը զրկում է իր բարոյական իմաստից, չնայած այդպիսի իմաստը դժվար է ձևակերպել: Իմ մեջ բարոյական զգացումը հաճախ կապված է գրքերի հետ: Պիտի ինչ-որ բան փոխես քո կյանքում, եթե գրվել են այդպիսի հրաշալի գրքեր, եթե այդպիսի երաժշտություն կամ գեղանկարչություն է ստեղծվում, պետք է մարդավարի ապրես, հերիք է խորամանկես, խույս տաս շիտակ պատասխաններից: Պետք է ազնիվ լինել երեխաների հետ, կնոջ հետ, մոր հետ և այլն: Այնպես որ, դրա մեջ բարոյական իմաստ կա:
ՋԳ- Ձեր պատմվածքները կարդալիս թվում է` դրանք բազմիցս վերամշակում եք:
– Ես դանդաղ եմ գրում:
ՋԳ – Բայց չէ՞ որ բանավոր ստեղծագործությունը դա թույլ չի տալիս…
– Ինչո՞ւ, թույլ է տալիս: Պետք է ձեզ ասեմ, որ ինչպես բոլոր շատախոսները, ես էլ իմ պատվածքները կրկնում եմ հազարավոր անգամներ, և պատմելու ընթացքում ավելորդը կորչում է, ոչ պիտանի մանրամասները դուրս են ընկնում: Այնպես որ, ես դանդաղ եմ գրում: Ավագ ընկերս` ներկայումս հանգուցյալ, հրաշալի գրող Բորիս Վախտինը, ասում էր` մի գրիր կրքերով, դարաշրջաններով, կատակլիզմներով, պետություններով, այլ գրիր տառերով` Ա, Բ, Գ… և ահա ես ջանում էի գրել տառերով, ոչ նույնիսկ բառերով: Ես շատ գրքեր եմ հրատարակել, բայց բոլորը շատ կարճ գրքեր են` հարյուրական էջ: Ավելին ինձ համար արդեն «Պատերազմ և խաղաղություն» է կամ «Ասք Ֆորսայթների մասին»:
ՋԳ – Ես կասեի, որ հիմնական ժանրը ձեզ համար նույնիսկ պատմվածքն էլ չէ, այլ` խոստովանությունը…
– Կա այդպիսի հասկացություն:
ՋԳ – Ձեր գործերում ամեն ինչ ինքնակենսագրական է:
– Կարծես թե, բայց` ոչ միշտ: Բանն այն է, որ ժանրը, որով ես, ուրիշների հետ, հանդես եմ գալիս, այսպես ասած կեղծ վավերագրականությունն է: Երբ պահպանվում են վավերագրական արձակի բոլոր ձևական հայտանիշերը, դու գրական միջոցներով փաստաթուղթ ես ստեղծում: Օրինակ, կիսագրագետ սովետական կնոջ` ջրմուղի կամ խոհանոցի ծորակի կապակցությամբ տնային կառավարչությունում գրած ցանկացած դիմում-բողոք աներևակայելի արտահայտիչ փաստաթուղթ է, իր ոճով, առոգանությամբ: Ահա այդպիսի փաստաթղթի ստեղծման փորձն արդեն ստեղծագործական խնդիր է: Մի բան է լուսանկարելը, արձանագրելն ու մեջբերելը, մեկ այլ բան` վերստեղծելը: Ասենք, Զոշչենկոն ստեղծեց այն լեզուն, որով գրում էր, չնայած այդ լեզուն խիստ համահունչ էր նրան, որն այդ տարիներին կարելի էր լսել փողոցում, և ես էլ կեղծ վավերագրական պատմություններ եմ գրում` հուսալով, որ դրանք ժամանակ առ ժամանակ իրականության զգացում են արթնացնում, թե ամեն ինչ հենց այդպես էլ եղել է, չնայած փաստացի այդ ամենը հարյուր տոկոսով չի կատարվել, հորինված է:
Ես էլ դրա հետ կապված ծիծաղելի վիճակներ եմ ունեցել, երբ մարդիկ ուղղել են ինձ: Կարդալով իմ գործները` ասում էին, որ այդ ամենն այդպես չի եղել, օրինակ, ձեր հայրը եկել է ոչ թե Խարբինից, այլ` Վլադիվոստոկից: Կամ կնոջս հետ ծանոթանալու պատմությունը, որը մի քանի անգամ վերարտադրվել է իմ գործերում և ամեն անգամ` այլ կերպ: Բազմաթիվ փորձեր են արվել ինձ բացատրելու, թե այդ ամենն իրականում ինչպես է կատարվել: Համենայնդեպս, ճշմարտությունը` վավերագրական ճշմարտությունը և ճշգրտությունը, իմ պատմվածքներում շատ ավելի քիչ է, քան թվում է: Ես շատ բան հորինել եմ:
ՋԳ – Իսկ ընդհանրապես այսօրվա ռուսական գրականության վավերագրական ոճի մասի՞ն ինչ կասեք:
– Այն, ինչը Ամերիկայում կոչվում է «նոնֆիքշըն», այսինքն ոչ գեղարվեստական արձակ, հիմա մեծ տարածում է ստանում ամբողջ աշխարհում: Եվ առավել հաճախ բեսթսելլեր դառնում են ոչ թե վեպերը, այլ ինչ-որ փաստական հիմքի վրա ստեղծված գրքերը` երկրագիտական գրքերը կամ որևէ պատմական իրադարձության պատմություն, որը դրվում է գրքի հիմքում և այլն: Ես դրանից սուսուփուս օգտվում եմ` փորձելով իմ պատմվածքները վավերագրանման դարձնել, բայց դրանք ըստ էության «ֆիքշըն» են, հորինվածք` քողարկված վավերագրական իրադարձություններով: Այնտեղ կան հերոսներ, այնտեղ հոգեբանական պատկեր կա, կա հումոր: Դա գեղարվեստական գրականություն է, որը ստեղծել է գրողը, ոչ թե կյանքը:
ՋԳ – Դուք վտարանդության յուրատեսակ տարեգիրն եք: Բայց մի տեսակ` հեգնական հայացքով: Եվ վտարանդի ընթերցողին դա հատկապես հետաքրքիր է, բայց ինչպիսին կլինի արձագանքը Սովետական Միությունում, որտեղ մարդիկ վտարանդության կյանքի մասին ոչինչ չգիտեն: Դա նրանց համար պարզապես գիտական ֆանտաստիկա չի՞ լինի:
– Դե, գիտական ֆանտաստիկան էլ ՍՍՀՄ-ում մեծ պահանջարկ ունի: Այո՛, վտարանդության մասին սովետական մարդիկ շատ ավելի քիչ գիտեն, քան իրենց սեփական կյանքի մասին, բայց վտարանդությունը, վտարանդի գոյությունը միշտ գրավել, հետաքրքրել է ռուս ընթերցողին: Ինչ-որ անհասկանալի ու առեղծվածային պատճառներով վտարանդությունը Ռուսաստանում միշտ խիստ կարևոր բան է համարվել, այնպիսի բան, առանց որի անհնար է ապրել: Իսկապես, պատմական փաստերն են վկայում. Կուրբսկին դաս էր տալիս թագավորին, Գերցենը երեսուն տարի խռովում էր Ռուսաստանը, քիչ մնաց հեղափոխության հասցնի: Հայտնի վտարանդի կար, Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը, հենց նա էլ հեղափոխություն արեց: Սովետական առաջին կառավարությունն ամբողջովին կազմված էր վտարանդիներից: Քանի դեռ ողջ է թեկուզ մեկ վտարանդի գրող, նրա գրքերը սև շուկայում շատ ավելի թանկ կարժենան սովետական ամենափառաբանված գրքից: Մեր գրքերը,- լավ, վատ, չնչին, տաղանդավոր, գուցե նույնիսկ հանճարեղ, եթե նկատի ունենանք Բրոդսկու ստեղծագործությունը,- ցանկացած գիրք սև շուկայում` սովետական ամենափառաբանված հաստափոր վեպից թանկ արժե: Այդպես է եղել միշտ. վտարանդի գրողին, նույնիսկ ամենամիջակին, միշտ ձեռքից ձեռք են խլել Ռուսատանում:
ՋԳ – Պատմեք «Նոր ամերիկացի» թերթի մասին:
– Թերթը ծնունդ առավ մեր հուսահատությունից: Նյու Յորքում հայտնվեցինք 1979 թվականին, մի խումբ լենինգրադցի ու մոսկվացի լրագրողներ: Մեզ բացարձակ անպիտան էինք զգում Ամերիկայում որևիցե խելամիտ գործունեության համար: Ընդամենը լրագրողներ էինք, որևէ հավելյալ մասնագիտություն չունեինք: Եվ մեզնից մեկը մի գեղեցիկ օր առաջարկեց. «Եկեք թերթ տպենք»:
Դա մեզ, իհարկե, ապշեցրեց, որովհետև Սովետական Միությունում թերթերը պետությունն է տպում, դրա համար հսկայական միջոցներ են հատկացվում, շինություններ, արտադրամասեր, տպարաններ, տրանսպորտ: Հարցրինք` իսկ ինչպե՞ս ենք տպելու, ո՞վ կթույլատրի: Ինչին ընկերս` լենինգրադցի հեռուստալրագրող Բորիս Մետտերը, պատասխանեց. «Ոչ մի թույլտվություն էլ չի պահանջվում, պարզապես որոշակի գումար է պետք»: Նա տասնհինգ հազար դոլար ճարեց, ու սկսեցինք տպել թերթը: Այն որոշակի աղմուկ հարուցեց վտարանդության մեջ, արձագանք ունեցավ, ընդ որում, ոչ միշտ` դրական: Խռովեց մեր վտարանդությունը, նրա պատճառով անվերջանալի խոսակցություններ, վեճեր սկսվեցին:
Դա իմ հանրաճանաչության առավելագույն թռիչքն էր, մինչ այդ կյանքում երբեք այդքան ճանաչված չեմ եղել: Ամեն քայլին ինձ կանգնեցնում էին մարդիկ, ոմանք փորձում էին աղմուկ բարձրացնել ինչ-որ հոդվածների պատճառով, ոմանք հավանություն էին տալիս: Թերթն ապրում էր աներևակայելի խանդավառության մթնոլորտում, այն վտարանդությունը բաժանեց իրեն երկրպագողների և ատողների: Նույնիսկ Եվրոպայից զանգում էին ծանոթներս, չնայած դա շատ թանկ է, ու շշպռում հեռախոսով, կամ էլ, հակառակը, գովում էին: Երբեմն բանը հասնում էր լուրջ մեղադրանքների: Մենք միաժամանակ և՛ սիոնիզմի, և՛ պետանվտանգության գործակալներներ էինք, ինչ կամենայիք:
Թերթը տպվեց երկու տարի: Մենք շատ սխալներ արեցինք. տնտեսական, կազմակերպչական, ստեղծագործական: Այդ սխալների համար ստիպված էինք վճարել: Թերթը երբեք իր ծախսերը չէր ծածկում: Բոլոր տնտեսական օրենքներով` մենք ազատ շուկայում պիտի կործանվեինք, ու կործանվեցինք, որովհետև մրցակցություն կար: Մենք փորձում էինք յուրատեսակ թերթ-ակումբ ստեղծել` անվերջանալի, ամենածայրահեղ կարծիքների արտահայտությամբ, գաղափարների հակամարտությամբ: Երկու տարուց թերթը դադարեցրեց գոյությունը, համենայնդեպս` ինձ համար. ես բարդ կոնֆլիկտների հետևանքով հեռացա խմբագրությունից: Քանի որ փող չկար, մնացած ամեն ինչն էլ անհաջող էր գնում: Մենք կռվեցինք, հեռացանք բարեկամներից, հարաբերությունները փչանում էին: Թերթն իր գոյությունը դադարեցրեց արդեն առանց ինձ, ու դա շատ տխուր է, քանի որ բավական լավ ժամանակ էր: Բայց կար մի շրջան, երբ ինձ նույնիսկ ամերիկյան միջավայրում ճանաչում էին որպես «Նոր ամերիկացու» խմբագրի, ոչ թե որպես գրողի:
ՋԳ – Ուրեմն ի՞նչ, դա դատապարտված էր ձախողմա՞ն:
– Ինչպես հիմա եմ հասկանում` այո՛, քանի որ գոյության երկու տարվա ընթացքում թերթը պրոֆեսիոնալ կառավարիչ չունեցավ: Շաբաթաթերթի հիսուներկու համարում տարեկան 250 հազար դոլար պիտի ներդրվեր: Իսկ մեզ մոտ կառավարչի պաշտոնը ամենապատահական մարդիկ էին զբաղեցնում: Որպես լրագրող ու խմբագիր ուզում եմ մտածել, որ հիմնական պատճառը այդպիսի վարչական թերացումներն էին… Բայց հավանաբար ստեղծագործական սխալներն էլ շատ էին: Հնարավոր է, որ չգտանք մեր լավագույն լսարանը:
ՋԳ – Ի՞նչ տպաքանակ ուներ «Նոր ամերիկացին»:
– Հասնում էր 11 հազարի: Վտարանդական պատկերացումներով` դա շատ է: Իհարկե, ավելի քիչ էր վաճառվում, ասենք, շաբաթական ութ հազար:
ՋԳ – Ինչպե՞ս են կալիֆոռնիական «Պանորամայի» գործերը:
– «Պանորաման» արդեն մեզնից հետո ստեղծվեց: Մենք բավական մեծամիտ էինք վերաբերվում «Պանորամային», որպես նորելուկ կանաչ շիվի, վերևից քննադատում էինք, և ահա, «Պանորաման» ծաղկում է, դիմացավ, իսկ մենք դադարեցրինք գոյությունը:
ՋԳ – Երբ ձեր «Նոր ամերիկացին» վերջացավ, ի՞նչ որոշեցիք անել:
– Թերթը վերջացավ, ու ես շատ ծանր էի տանում այդ իրավիճակը: Մարզիկի նման էի, որը մրցումների պատրաստվելով` երկու տարի պարապել էր, իսկ հետո դադարեցրել էր մարզումները ու այդ ռեժիմից դուրս գալով` իրեն ֆիզիկապես վատ էր զգում: Վարժվել էի թերթում շատ աշխատելուն, դա հսկայական ժամանակ էր խլում, նյարդային աշխատանք, մարդկային հարաբերություններում անվերջ ծագող խնդիրներ, ես շարունակ որևէ մեկի հետ կռվում էի, ինչ-որ մեկի մասին այն չէինք գրում, մեր դիմակը պատռում էին, բանը հասնում էր նույնիսկ ֆիզիկական բռնության: Ու հանկարծ հայտնվեցի իմ խոհանոցում` առանց թերթային գործերի, մի տեսակ պաշտոնաթող փոխգնդապետի վիճակում:
ՋԳ – Դեպրեսիա կա՞ր:
– Դեպրեսիա կար, երկու թե երեք շաբաթ տևեց, բայց, ինչպես հաճախ է պատահում իմ կյանքում (հավատացյալ մարդ չեմ, նույնիսկ սնահավատ չեմ, բայց ես էլ ինչ-որ նախանշաններ ունեմ), գործերիս այդպիսի առավելագույն անկման պահին հանկարծ վրա հասավ անսպասելի թռիչքը: Այսինքն, թերթից հեռացա, ու հենց այդ պահին գրքիս հրատարակման համար ինձ հետ պայմանագիր կնքեց «Կնոպֆ» հրատարակչությունը, որ ամերիկյան ամենախոշոր հրատարակչություններից է: Ես գրական գործակալ ունեցա, կարգավորվեցին հարաբերությունները թարգմանչի հետ, ու ես հանկարծ դարձա գրող: Մի տեսակ հոգեբանորեն բարձրացրի սոցիալական մակարդակս:
ՋԳ – Եվ ի՞նչ, ուրա՞խ էիք, թե` ոչ:
– Ճիշտն ասած, եթե բարձր կարծիքի լինեի իմ մասին, կասեի, որ անցումս լրագրությունից գրականություն պատմականորեն կանխորոշված էր: Ես զուրկ էի խմբագրական ունակությունների լրակազմից, ու քանի որ թերթի կառավարիչ լինել չէի կարող, դա արդեն` հաստատ, բազմաթիվ վարչական սխալներ արեցի: Եվ ահա, այդպես դուրս թռչելով թերթից, հանկարծ ի հայտ եկա որպես ամերիկյան գրող, որը հրատարակվում է փառահեղ հրատարակչությունում, որի գրքերի մասին գրախոսություններ են տպում առաջատար թերթերն ու ամսագրերը, ինչը չի խանգարում, որ այդ գրքերը վատ վաճառվեն: Այնպես որ, ինչպես ասում են` ինչ լինում է, լավը դա է…
ՋԳ – Համենայնդեպս, դժվար է: Մեկնեցիք համարյա 37 տարեկանում, մի ճամպրուկով որը կապկպված էր լվացքի պարանով…
– Այո, խղճուկ ճամպրուկ էր: Ամեն ինչ ճիշտ է, և ի՞նչ:
ՋԳ – Ընդհանրապես, վտարանդությունը ծանր բան է…
– Իհարկե, թեթև բան չի: Բայց ինչպես սիրում է կրկնել Իոսիֆ Բրոդսկին` կյանքն ընդհանրապես թեթև բան չի, ու նաև ավելացնում է. ի դեպ, նկատե՞լ եք ինչով է ավարտվում: Ահա, ուրեմն, թեթև չէ, և այստեղ մի քանի անգամ ստիպված եմ եղել ինչ-որ բաներ նորից սկսել: Օրինակ, օր ծերության սկսեցի մեքենա վարել և դա ավելի ու ավելի հաճույքով եմ անում: Նույնիսկ երբեմն իմ մեջ իմ հանդեպ հարգանքի այնպիսի՜ զգացում է արթնացնում:
ՋԳ – Որևէ բան միավորո՞ւմ է ձեր գրքերը:
– Ես փորձում եմ ընթերցողի մեջ կարգի զգացողություն արթնացնել… Մեր ժամանակների հետ կապված լրջագույն զգացողություններից մեկը վերահաս աբսուրդի զգացումն է, երբ խելագարությունն ավելի կամ պակաս չափով նորմալ երևույթ է դառնում: Երբ ծանոթանում եմ նոր մարդու հետ, կնոջս հետ այդպես ենք պայմանավորվել, պիտի որոշենք` ո՞րն է նրա խենթությունը, ու եզրակացնենք` վտանգավոր չէ՞ մեզ համար: Մեկի խենթությունն իր ստեղծագործությունն է, մյուսինը` փողը, երրորդինը` կանայք, չորրորդինը` Հայրենիքի հետ փոխհարաբերությունները: Նշանակում է` կանխահայտ աքսիոմ է, որ բոլորը խենթ են, և ես պիտի որոշեմ այդ խենթության բնույթն ու հաշվարկեմ` կարո՞ղ է այն վնասել ինձ ու ընտանիքիս: Ուրեմն աբսուրդն ու խենթությունը ինչ-որ կատարելապես բնական բան են դառնում, իսկ կարգը, այսինքն բնականոն, բարյացակամ, հանդարտ, զուսպ, բարեկիրթ վարվելակերպը` ավելի ու ավելի` արտակարգ իրադարձություն: Այն, ինչը Ակսյոնովը կյանքի ներդաշնակեցում է կոչում, և ինչը, իմ կարծիքով, փոքր-ինչ փքուն է հնչում, ես կանվանեի կարգը վերադարձնելու փորձ: Դա կապված է և՛ բարոյականության, և՛ ընդհանրապես սովորական բաների հետ: Իսկապես, Ակսյոնովն իրավացի է, որ գրողը աբսուրդային վիճակներին անդրադառնում է ոչ թե դրանց, այլ հենց կարգի ու ներդաշնակության հանդեպ սիրուց: Ընթերցողի մեջ զգացում արթնացնել, որ հենց սա է կարգը. ահա, թերևս, այն խնդիրը, որ կանխապես իմ առջև չեմ դրել, նաև` իմ թեման, որը ես չեմ հորինել ու միայն ես չեմ դրան նվիրել ուժեր ու ժամանակ: Եթե գեղեցիկ և, ընդհանուր առմամբ, ճիշտ ու ճշգրիտ խոսքեր են հարկավոր, ապա դա աշխարհի ներդաշնակեցման փորձ է:
ՋԳ – Համեմատաբար վերջերս «Նովիյ միրում» հրապարակվեցին Նաբոկովի դասախոսությունները Գոգոլի մասին: Եվ Նաբոկովի այդ ստեղծագործությանը նախորդում էր գլխավոր խմբագիր Սերգեյ Զալիգինի նախաբանը, որտեղ ի թիվս այլևայլի նշվում էր, որ նրբագեղ ոճը, ինքնին նրբության գաղափարը հատուկ չեն ռուս գրականությանը:
– Զալիգինը, թվում է, իրավացի է, բայց` մի շատ էական վերապահությամբ: Ռուս գրականության հիմքում ընկած է մի շատ նուրբ, հակիրճ և ձևով միանգամայն կատարյալ ստեղծագործական նախադեպ` հանձին Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինի ժառանգության: Եթե հավատալու լինենք դպրոցական դասագրքերին, ապա պուշկինյան գրականությունը հաղթանակել է ռուս գրականության մեջ,- և՛, եթե գնում եք, բաղնիքում կտեսնեք Պուշկինի դիմանկարը, և՛ քաղաքային դատարանում, և՛ պիոներական ճամբարում, և՛ կենդանաբանական այգում, և՛ Պուշկինի կիսանդրին ինչ-որ տեղ գրավատան բակում էլ է կանգնած: Բայցևայնպես, պուշկինյան ավանդույթը անմիջապես էլ ընդհատվեց և երբեք լիովին ու համոզիչ կերպով չի վերածնվել: Պուշկինը նրբագեղ, հակիրճ էր գրում. դա գեղագիտական արձակ էր: Պուշկինի արձակի մասին եմ խոսում, որովհետև բանաստեղծություններով ավելի քիչ եմ հետաքրքրվում ու ավելի վատ գիտեմ: Նրա գրականության հիմքում նոբելյան սկզբունքն էր` զուտ գեղարվեստական որակներ: Պուշկինը ոչ հեղափոխական էր, ոչ բյուրոկրատ, ոչ կեղծ բարեպաշտ, նա միայն գրող էր և գրում էր կարճ, նուրբ ու փայլուն:
Նրանից հետո հայտնվեցին երևելի, հանճարեղ, հրաշալի գրողներ, որոնք էլ դրեցին ռուսական հետագա գրական ավանդույթի բոլոր հիմքերը: Ասենք, Դոստոևսկին, Տուրգենևը, Տոլստոյը: Նրանք տաղանդավոր հետևորդներ ունեն, և կան անտաղանդ հետևորդներ, բայց այդ բոլոր մարդիկ երկար էին գրում, և «նրբագեղություն» բառը Տոլստոյի արձակի մասին, ինչքան էլ հարգանքով վերաբերվեք նրան, դժվար թե կարողանաք օգտագործել: Կամ Դոստոևսկու արձակի վերաբերյալ, որքան էլ նրանով հիանաք: Այդ արձակը «նրբագեղ» չէ:
Սակայն Ռուսաստանում այդպիսի ավանդույթ կա: Եվ մենք ժամանակ առ ժամանակ տեսնում ենք պուշկինյան նրբագեղության ու պուշկինյան հակիրճության փայլատակումները (իսկ հակիրճությունն ու նրբագեղությունը համարյա հոմանիշներ են, որովհետև որևէ բան անբասիր կարելի է անել` դեն նետելով ամբողջ ավելորդը): Չէ որ, համենայնդեպս, «հակիրճը» պարզապես կարճը չէ: Կարելի է կարճ ու, միևնույն ժամանակ, շատախոս գրել: Ասենք, Ֆոլքները չափազանց երկար վեպեր էր գրում, բայց դրանք հակիրճ են, դրանց մեջ ավելորդ ոչինչ չկա, չկան ավելորդ բառեր: Պուշկինյան ավանդույթը փայլատակումներ է ունեցել հանձին Զոշչենկոյի, որը գրում էր կարճ ու հստակ: Ասենք, Վենեդիկտ Երոֆեևը, որը , ցավոք, քիչ է գրել ու քիչ է տպագրել (Սովետական Միությունում նրանից ընդհանրապես ոչ մի տող հրապարակված չէ) գրում էր կարճ ու նրբագեղ: Նրա յուրաքանչյուր դարձվածքը ավարտուն գեղարվեստական ստեղծագործություն է, անկասկա՛ծ նրբագեղ, հատկապե՛ս նրբագեղ, որքան էլ Զալիգինը փորձի ժխտել, թե` նրբագեղությունը, գուցե, հատուկ չէ ռուսական արձակին. հատուկ է եղել և, հուսամ, հատուկ կլինի, սակայն, ցավոք, չի մտել ռուսական առտնին ավանդույթի մեջ: Մեզ մոտ երկար են գրում, ու դա ինձ շատ է ճնշում:
ՋԳ – Իսկ ուրի՞շ ով, բացի Երոֆեևից:
– Իսկանդերը: Որը նույնպես, ի դեպ ասած, կարճ է գրում: Հսկայական վեպ է գրել, բայցևայնպես վեպը գրված է հակիրճ եղանակով:
ՋԳ – Իսկ վտարանդիների՞ց:
– Վտարանդիներից էլ, իհարկե: Վտարանդական արձակի գլուխգործոցը, եթե կարելի է այդպես ասել, քանի որ գրվել է Մոսկվայում, բայց տպագրվել Արևմուտքում, կարծում եմ, Վլադիմովի «Հավատարիմ Ռուսլանն» է: Այն ամենից, որ գրում են իմ հասակակիցները, մարդիկ, որոնք սկսել են տպվել վտարանդության մեջ, ինձ հոգեհարազատ է` ինչ գրում է Մարկ Գիրշինը` «Բրայթոն Բիչ» և «Վտարանդու մահը» վեպերի հեղինակը: Ինձ դուր են գալիս Նաում Սագալովսկու գործերը, չնայած արձակ չի գրում, գրում է խիստ ծիծաղաշարժ բանաստեղծություններ: նա յուրատեսակ հրեական Դեմյան Բեդնի է:
ՋԳ – Շատ գրողներ իրենց վտարյալ են համարում: Ձեզ վերջնապահ չեք համարում:
– Ես այնքան էլ վստահ չեմ, թե վերջնապահ եմ: Իմ գործերն ընդհանրապես լավ են: Ամենասկզբից էլ ամեն ինչ մի տեսակ լավ դասավորվեց: Ոչ ոք երբեք կասկածի տակ չի առել գեղարվեստական գործեր գրելու իմ իրավունքը, ինձ տպում էին, ինչ գրում եմ, թարգմանվում է ու հրատարակվում առնվազն անգլերեն, երբեմն` նաև այլ լեզուներով: Վաստակածս տանելի, ընդհանուր առմամբ ապահով գոյության բավականացնում է: Իմ անգլերեն գրքերը, կարծես թե, 60 գրախոսություն են ունեցել, ու բոլորն էլ` ընդհանուր առմամբ դրական: Դրանցից ոչ մեկը գուցե խանդավառ չէ, բայց ընդհանրապես… Հենց սկզբից թարգմանիչ ունեի, համարյա անմիջապես գրական գործակալ հայտնվեց: Եվ բազմաթիվ մարդիկ փորձում էին ինձ օգնել:
ՋԳ – «Ներկայացում» վիպակում կա՞ Շալամովի ազդեցությունը: Այնտեղ ժանրային առանձնահատկություններ կան, ճամբարային կենցաղ, սուր ավարտ, լեզուն ուրիշ է… Դուք այլ ճանապարհով եք գնացել, բայց հիմքը շալամովյան է:
– Հասկանում եմ` ինչու եք այդ հարցը տալիս: Խոսքն այնտեղ ճամբարի մասին է, բայց մեր ճամբարային փորձը տարբեր է. Շալամովը նստել է Կոլըմայում, իսկ ես կալանավորներին էի հսկում: Դրա համար էլ իմ գործերն այդքան դրամատիկ չեն, այդքան մռայլ չեն: Ես Շալամովի ազդեցությունը երբեք չեմ զգացել, բայց մեծ հարգանքով եմ վերաբերվում նրան:
ՋԳ – Հայտնի է, որ գրականագետի ու գրողի նպատակները երբեմն տարանջատվում են: Յուրաքանչյուր գրող ձգտում է յուրօրինակության, իսկ գրակագետը միշտ ցանկանում է դասակարգել, կարծես թիթեռների հավաքածու լինի…
– Ասում եք` յուրաքանչյուր գրող ուզում է յուրօրինակ լինել: Ես, իհարկե, դեմ չեմ յուրօրինակ լինելուն, բայց չեմ ժխտում ոչ Ակսյոնովի ազդեցությունն իմ գործերի վրա, ոչ Բրոդսկու ազդեցությունը, ոչ Հեմինգուեյի, ոչ պակաս հնչեղ հեղինակների: Կա, ասենք, Վիկտոր Գոլյավկինի ազդեցությունը, բայց Շալամովինը չեմ զգացել: Բայց դա չի նվազեցնում իմ հարգանքն այդ հրաշալի գրողի հանդեպ: Դուք թարգմանել եք Շալամովին և ուզում եք, որ բոլորը նրա ազդեցության տակ լինեն:
ՋԳ – Դա միայն իմ կարծիքը չէ, կինս էլ նույնն ասաց ձեր գիրքը կարդալուց հետո:
– Դե, երբ կնոջ վրա են գցում, արդեն անհնար է առարկել, այդ դեպքում համաձայն եմ:
Ջոն Գլէդը Մերիլենդի համալսարանի պրոֆեսոր է: ԱՄՆ-ում հայտնի է ոչ միայն որպես սլավոնագետ, այլև` գրաքննադատ, հրապարակախոս ու թարգմանիչ: Գլէդը տասնյակ մանրամասն զրույցներ է ունեցել ռուսական վտարանդության բոլոր «ալիքների» ներկայացուցիչների հետ: Դրանք տեղ են գտել «Զրույցներ վտարանդության մեջ» գրքում, որը հեղինակը գրել է ռուսերեն` հատուկ սովետական ընթերցողի համար:
Թարգմանությունը` Ներսես Աթաբեկյանի
