Այդ ձմեռ համարյա մեռած հասա Տաշքենդ: Հենց մեռնելու էլ եկել էի:
Իսկ ինձ հետ բերեցին, որ դեռ ապրեմ:
Մի ամիս, մեկն էլ ու էլի մի ամիս: Տաշքենդյան վախ չտեսած գարունն անցավ պատուհանների տակով, մտավ ամառ, ամենուր թանձր կանաչեց ու լավ տաք էր, երբ ես էլ ոտքի կանգնեցի ու սկսեցի զբոսանքի դուրս գալ անվստահ քայլքով:
Դեռ չէի համարձակվում ինձ խոստովանել, որ լավանում եմ, ամենախիզախ երազանքներում կյանքիս հավելված ժամանակը դեռ ոչ տարիներով, այլ ամիսներով չափելով՝ դանդաղ քայլում էի բժշկական ինստիտուտի մասնաշենքերի արանքում փարթամացած այգու խճապատ կամ ասֆալտած ուղյակներով: Հաճախ ստիպված էի լինում նստել, ռենտգենյան կտրտող սրտխառնոցից՝ երբեմն նաև պառկել, գլուխս ցած կախելով:
Ես նման էի ու այնքան էլ նման չէի ինձ շրջապատող հիվանդներին. շատ ավելի անիրավված էի, հարկադրյալ մունջ նրանցից: Նրանց այցելության էին գալիս, նրանց համար լաց էին լինում հարազատները, և նրանց միակ հոգսը, միակ նպատակը առողջանալն էր: Իսկ ինձ առողջանալ համարյա պետք էլ չէր. ես՝ երեսնհինգամյաս, աշխարհում ոչ մի հարազատ չունեի այդ գարուն: Բացի այդ՝ անձնագիր չունեի, և եթե հիմա լավանայի, ստիպված էի լինելու լքել այս կանաչությունը, այս պտղաբեր եզերքն ու վերադառնալ իմ անապատը, ուր աքսորվել էի ընդմիշտ՝ բացահայտ հսկողության տակ, երկու շաբաթը մեկ արվող ներկայության նշումներով, և որտեղից պարետատունը երկար ժամանակ չէր հաճում մեռնողիս բաց թողնել բուժման:
Այդ ամենի մասին չէի կարող պատմել ինձ շրջապատող ազատ հիվանդներին:
Եթե պատմեի էլ, չէին հասկանա…
Ալեքսանդր Սոլժենիցին «Մատրյոնայի կալվածքը», Ստեփանակերտ, 2013, «Ոգի Նաիրի»
Բայց փոխարենը, թիկունքում՝ դանդաղահոս մտորումների տասը տարի, արդեն գիտեի այն ճշմարտությունը, որ կյանքի իսկական համը ոչ թե շատի, այլ քչի մեջ է: Դեռ թույլ ոտքերի այս անվստահ քայլափոխի: Զգույշ, որ կրծքավանդակում ծակոց չլինի, շնչառման: Ապուրից որսած ցուրտը չտարած մինուճար կարտոֆիլի:
Ահա այդպես ամենատառապալին ու ամենահրաշքն էր այդ գարունն իմ կյանքում:
Ամեն ինչ մոռացված կամ չտեսնված էր, ամեն ինչ՝ հետաքրքիր. նույնիսկ պաղպաղակի սայլակը. նույնիսկ ջրցանով հավաքարարը. նույնիսկ երկարուկ ամսաբողկի փնջեր ծախող կանայք. առավել ևս՝ պատի փլվածքով խոտի եկած մտրուկը:
Օրըստօրե խիզախում էի ավելի հեռանալ իմ հիվանդանոցից՝ զբոսայգով, որ պետք է հիմնած լինեին դեռ անցյալ դարի վերջին, երբ նաև բաց լցակարով այս ամուր աղյուսակապ շինություններն էին շարվում: Արևի հանդիսավոր ելքից սկսած՝ ողջ հարավային օրվա ընթացքում ու դեռ էլեկտրադեղին խոր երեկոյան այգին լի էր աշխույժ շարժումով: Արագ դեսուդեն էին անում առողջները, անշտապ շրջում էին հիվանդները:
Այնտեղ, ուր մի քանի ծառուղիներ թափվում էին մեկի՝ դեպի գլխավոր դարպասը հոսողի մեջ, ճերմակին էր տալիս մեծ ալաբաստրե Ստալինը՝ քարե քմծիծաղը բեղերում: Հետո՝ դեպի դարպասը, համաչափ աստիճանակարգով շարված էին նաև այլ առաջնորդներ, ավելի փոքր:
Հետո գրենական պիտույքների կրպակն էր: Այնտեղ պլաստմասե փոքրիկ մատիտներ ու գայթակղիչ նոթատետրեր էին վաճառում: Բայց միայն փողերս չէ, որ խստորոշ հաշվված էին. իմ կյանքում արդեն եղել էին նոթատետրեր, հետո ընկել էին ոչ այնտեղ, ուր պետք է, ու մտածում էի՝ ավելի լավ է երբեք չունենամ:
Հենց դարպասի մոտ մրգի կրպակն ու չայխանան էին: Մեզ՝ հիվանդներիս, մեր շերտավոր պիժամաներով, չայխանա չէին թողնում, բայց ցանկապատը բաց էր, ու կարելի էր նայել: Կյանքում իսկական չայխանա չէի տեսել. ամեն մեկի համար առանձին այդ թեյամանները՝ կանաչ կամ սև թեյով: Չայխանան եվրոպական բաժին ուներ՝ սեղանիկներով, և ուզբեկական՝ փայտամած հատակով: Սեղանիկների շուրջն արագ էին ուտում-խմում, պարպված փիալայի [1] մեջ թողնում վճարի մանրը ու դուրս գալիս: Իսկ փայտամածին, խսիրների վրա, շոգ օրերին քաշած եղեգնյա ծածկի տակ նստում ու թիկն էին տալիս ժամերով, ոմանք՝ նաև օրերով, խմում էին թեյաման թեյամանի ետևից, զառ էին խաղում, ու կարծես ոչ մի պարտականության չէր կանչում նրանց նրանց երկար օրվա ընթացքում:
Մրգի կրպակը հիվանդներին էլ էր սպասարկում. բայց իմ աքսորական կոպեկները գներից փշաքաղվում էին: Ես ուշադիր զննում էի ծիրանաչրի, չամիչի, թարմ կեռասի բլրակներն ու հեռանում:
Հետո արդեն բարձր պատ էր. հիվանդներին դարպասից դուրս չէին թողնում: Այդ պատի վրայով օրը երկու կամ երեք անգամ բժշկական ավան էին թափանցում նվագախմբային սգո քայլերգեր (որովհետև քաղաքը միլիոնանոց էր, իսկ գերեզմանատունը՝ հենց այստեղ, հարևանությամբ): Տասը րոպեի չափ հնչում էին մեզ մոտ, մինչև դանդաղընթաց թափորը հետևում էր թողնում բժշկական ավանը: Թմբուկը զարկում էր ներամփոփ հաճախանքով: Ամբոխի վրա այդ զարկը չէր ազդում, նրա ցնցումներն ավելի արագ էին: Առողջները միայն հպանցիկ նայում ու նորից շտապում էին՝ ուր իրենց պետք է (բոլորն էլ լավ գիտեին` ինչ է պետք): Իսկ հիվանդներն այդ քայլերգերը լսելով՝ կանգ էին առնում, երկար-երկար ականջ դնում, դուրս էին նայում մասնաշենքերի պատուհաններից:
Որքան ակնհայտ էի ազատվում հիվանդությունից, որքան ստույգ էր դառնում, որ ողջ կմնամ, այնքան տխուր էի նայում շուրջս. արդեն ափսոսում էի թողնել այս ամենը:
Բուժաշխատողների մարզադաշտում սպիտակ կերպարանքները թենիսի սպիտակ գնդակներ էին նետում իրար: Ամբողջ կյանքում ուզել էի թենիս խաղալ, ու երբեք չէր վիճակվել: Զառիվար լանջի տակ քլթքլթում էր դեղնապղտոր կատաղի Սալարը: Այգում հովանի թխկիներ էին ապրում, լայնասաղարթ կաղնիներ, նրբին ճապոնական ակացիաներ: Ութանիստ շատրվանը բարալիկ թարմացնող արծաթաշիթեր էր նետում ծառերի սաղարթներին: Իսկ ի՜նչ խոտ էր սիզամարգերում. հյութեղ, վաղուց մոռացված (ճամբարներում հրամայում էին վառել որպես թշնամու, իսկ իսկ աքսորավայրում ընդհանրապես ոչ մի տեսակ չէր աճում): Պարզապես բերանքսիվար հանդարտ վրան պառկելն ու խոտի բույրն ու արևից տաքացած գոլորշին շնչելն արդեն երանություն էր:
Այստեղ, խոտերի մեջ մենակ չէի պառկած: Այսուայնտեղ իրենց չաղլիկ դասագրքերն էին սերտում բժշկական ինստիտուտի ուսանողուհիները: Կամ էլ շնչակտուր պատմություններ անելով՝ գալիս էին ստուգարքից: Կամ էլ, ճկուն, մարզական փոքրիկ ճամպրուկները թափահարելով՝ մարզադաշտի ցնցուղարանից: Երեկոները, աննշմարելի, ուստի երիցս ձգող, մատնահարված ու անմատույց շորիկներով՝ աղջիկները պտտվում էին շատրվանի շուրջն ու խշշացնում ծառուղիների խիճը:
Անտանելի խղճում էի ինչ-որ մեկին. Դեմյանսկի մոտ ցրտահարված, Օսվենցիմում հրկիզված, Ջեզկազգանում թունավորված, տայգայում մեռնող հասակակիցների՞ս՝ որ մերը չեն լինի այս աղջիկները: Թե՞ այս աղջիկներին՝ նրա համար, ինչ նրանց երբեք չես պատմի, և նրանք չեն իմանա երբեք:
Եվ ամբողջ օրը խճապատ ու ասֆալտե ուղյակներով հորդում էին կանա՛յք, կանա՛յք, կանա՛յք. ջահել բժիշկներ, բուժքույրեր, լաբորանտուհիներ, մատենավարուհիներ, հանդերձապահներ, ճաշ բաժանողներ ու հիվանդներին այցելող ազգականուհիներ: Անցնում էին իմ մոտով՝ ձյունա-խստավար խալաթներով ու հարավային վառվռուն զգեստներով, հաճախ կիսաթափանցիկ, ով ունևոր է՝ գլխավերևում բամբուկե ձողիկների վրա պտտելով նորաձև չինական հովանոցները՝ արևային, երկնագույն, վարդագույն: Նրանցից յուրաքանչյուրը, մի ակնթարթ առկայծելով, մի ամբողջ սյուժե էր՝ մինչև ինձ ապրած կյանքի, ինձ հետ հնարավոր (անհնարին) ծանոթության:
Ես խղճուկ էի: Նիհարած դեմքս ապրածն էր կրում՝ ճամբարային պարտադրված մռայլության կնճիռներ, փայտացած մաշկի մոխրագույն մեռելություն, ոչ վաղուցվա թունավորում՝ հիվանդության թույներով ու դեղերի թույներով, ինչից այտերիս գույներին կանաչն էլ էր գումարվել: Ենթարկվելու և թաքնվելու պաշտպանական սովորույթից մեջքս կորվել էր: Խեղկատակային շերտավոր բաճկոնակը հազիվ հասնում էր փորիս, շերտավոր շալվարս ավարտվում էր կոճերիս չհասած, ճամբարային բթաքիթ կիրզայե կիսաճիտ կոշիկներից կախկխվել էին ժամանակից դարչնագունած փաթաթանների ծայրերը:
Այս կանանցից ամենահետինն էլ չէր համարձակվի քայլել իմ կողքով… Բայց ինքս ինձ չէի տեսնում: Իսկ աչքերս, ոչ պակաս հստակ, քան նրանցը, իմ ներսն էին թողնում աշխարհը:
Այդպես մի անգամ իրիկնադեմին կանգնել գլխավոր դարպասի մոտ ու նայում էի: Իմ կողքով սրընթաց հորդում էր սովորական հեղեղը, օրորվում էին հովանոցները, առկայծում մետաքսե զգեստները, սպիտակ գոտիներով քաթանե տաբատները, զարդանախշ վերնաշապիկներն ու թասակները: Միաձուլվում էին ձայները, միրգ էին վաճառում, ցանկապատից այն կողմ՝ թեյ խմում, զառ գցում, իսկ ցանկապատին հենված՝ մի փոքրիկ անճոռնի մարդուկ էր կանգնել, մուրացկանի նման, ու ստեպ-ստեպ դիմում էր շնչահատ ձայնով.
– Ընկերնե՛ր… Ընկերնե՛ր…
Խայտաբղետ, զբաղված ամբոխը չէր լսում: Մոտեցա.
– Ի՞նչ ես ուզում, ախպե՛րս:
Մարդը հսկա փոր ուներ, հղի կնոջ փորից մեծ, պարկի նման կախված՝ դուրս էր պրծնում կեղտոտ-պաշտպանագույն գիմնաստյորկայից ու կեղտոտ-պաշտպանագույն շալվարից: Մաշված կրունկներով սապոգները ծանր ու փոշոտ էին: Ուսերը եղանակին անհարիր ծանրացրել էր կեղտակուր օձիքով ու մաշված թևքածալերով հաստ մգդակած վերարկուն: Գլխին ծեփվել էր հնադարյան քրքրված կեպին, որ բանջարանոցի խրտվիլակին կվայելեր:
Ուռուցվորած աչքերը պղտոր էին:
Նա դժվարությամբ բարձրացրեց բռունցք արած թաթը, ու ես դուրս քաշեցի քրտնած, ճմռթված թուղթը: Թուղթը չանչող գրչածայրով ծուռումուռ գրված դիմում էր քաղաքացի Բոբրովից՝ իրեն հիվանդանոց ընդունելու խնդրանքով, ու դիմումի վրա՝ շեղակի՝ երկու նշագրում՝ կարմր ու կապույտ թանաքով: Կապույտ թանաքը քաղառբաժնինն էր և խելամիտ-հիմնավորված մերժում էր արտահայտում: Իսկ կարմիր թանաքը բժշկական ինստիտուտի կլինիկային կարգադրում էր հիվանդին ընդունել բուժման: Կապույտ թանաքը երեկվա էր, կարմիրը՝ այսօրվա:
– Այսպե՛ս, – բարձրաձայն, ինչպես խուլին, բացատրեցի նրան:- Ընդունարան պիտի գնաք, առաջին մասնաշենք: Կգնաք, ուրեմն, ուղիղ… այդ արձանների մոտով…
Բայց այստեղ նկատեցի, որ հենց նպատակակետի մոտ ուժերը լքեցին նրան, որ ոչ միայն հետագա հարցուփորձի ու հարթ ասֆալտի վրա ոտքերը շարժելու, այլև կիլոյուկեսանոց մաշված պարկը ձեռքին պահելու ուժ չունի: Ու վճռեցի.
– Լա՛վ, հայրի՛կ, կուղեկցեմ, գնացի՛նք: Տուր պարկդ:
Նա լավ էր լսում: Թեթևացած ինձ տվեց փոքրիկ պարկը, հենվեց պարզած ձեռքիս ու համարյա ոտքերը գետնից չկտրելով, սապոգներն ասֆալտին սղղացնելով՝ անցավ առաջ: Փոշուց շեկացած վերարկուի միջով թևանցուկ՝ տարա նրան: Փքված փորն ասես ցած էր քաշում ծերունուն: Շնչում էր արագ ու ծանր:
Այդպես քայլեցինք՝ երկու ցնցոտի, այն նույն ծառուղով, որտեղ մտքում թևանցուկ էի անում Տաշքենդի ամենագեղեցիկ աղջիկներին: Երկար, դանդաղ քարշ էինք գալիս բութ ալաբաստրե կիսանդրիների մոտով:
Վերջապես անկյունադարձն անցանք: Մեր ճանապարհին թիկնակներով նստարաններ կային: Ուղեկիցս խնդրեց՝ մի քիչ հանգստանա: Իմ սիրտն էլ էր խառնում, շատ էի ոտքի վրա մնացել: Նստեցինք: Այդտեղից այն նույն շատրվանն էլ էր երևում:
Դեռ ճանապարհին ծերունին ինձ մի քանի բառ էր ասել ու հիմա, շունչ առնելով՝ հավելեց: Ուրալ պիտի հասներ, և անձնագրի գրանցումն էլ ուրալյան էր, դժբախտությունն էլ հենց այդ էր: Իսկ հիվանդությունը նրան բռնել էր ինչ-որ տեղ՝ Թահյա-Թաշի մոտերքում (որտեղ, հիշում էի, ինչ-որ մեծ ջրանցք էին սկսել կառուցել, հետո թողեցին): Ուրգենչում նրան մի ամիս պահել էին հիվանդանոցում, ջուր էին քաշել փորից ու ոտքերից, ավելի էին վնասել ու դուրս գրել: Չարջոուում իջել էր գնացքից, Ուրսատևսկում էլ,- բայց ոչ մի տեղ բուժման չէին ընդունում, Ուրալն էին ցույց տալիս՝ ըստ գրանցման վայրի: Իսկ գնացքով գնալու ուժ արդեն չկար, ու տոմսի փող էլ չէր մնացել: Եվ ահա Տաշքենդում երկու օրում հասել էր նրան, որ պառկեցնեն:
Ինչ էր անում հարավում, ինչու էր այստեղ հայտնվել՝ արդեն չհարցրի: Նրա հիվանդությունն, ըստ բժշկական տեղեկանքների, անընդհատ ոլորք էր տալիս, իսկ որ իրեն նայեիր՝ վերջին հիվանդությունն էր: Շատ հիվանդների էի տեսել, ու պարզ հասկանում էի, որ նրա մեջ արդեն կենսական ուժեր չեն մնացել: Շրթունքները թուլացել էին, խոսքը դժվար էր հասկացվում, և ինչ-որ մլար էր իջնում աչքերին:
Նույնիկ կեպին էր նեղություն տալիս: Ձեռքը դժվարությամբ բարձրացնելով՝ հանեց-գցեց ծնկներին: Նորից դժվարությամբ ձեռքը բարձրացնելով՝ անմաքուր թևքով սրբեց քրտնած երեսը: Գլխի փոքրիկ գմբեթը ճաղատացել էր, իսկ շուրջը, գագաթին, անսանրել, փոշեկուլ մազեր էին պահպանվել, դեռ խարտյաշ: Ծերությունը չէր նրան սպանում, այլ՝ հիվանդությունը:
Խղճալու աստիճան նիհարած պարանոցին, ճտի բարակ վզից ահագին ավելորդ մաշկ էր կախկխվել, և առջևից ինքնուրույն ճոճվում էր եռանիստ կատիկը:
Էլ գլուխն ինչի՞ վրա էր մնալու: Նստեցինք թե չէ՝ ընկավ կրծքին ու հենվեց կզակով:
Այդպես էլ քարացավ, կեպին՝ ծնկներին, աչքերը՝ փակ: Կարծես մոռացել էր, որ մի րոպեով ենք նստել հանգստանալու, ու պիտի ընդունարան հասնի:
Մեր դիմաց արծաթե թելի պես վեր էր ոլորվում շատրվանի համարյա անաղմուկ շիթը: Մյուս կողմով կողք կողքի երկու աղջիկ անցան: Հայացքով ուղեկցեցի մեջքերը: Մեկը նարնջագույն կիսաշրջազգեստով էր, մյուսը՝ մուգ կարմիր: Երկուսն էլ ինձ շատ դուր եկան:
Հարևանս լսելի հառաչեց, գլուխը գլորեց կրծքի վրայով, ու դեղնամոխրագույն կոպերը վեր քաշելով՝ ներքևինց կողքանց նայեց ինձ.
– Իսկ ծխելիք կճարվի՞, ընկե՛ր:
– Մտքի՜ցդ հանրի, հերի՛կ,- բարկացա ես:- Ես ու դու անծխել դեռ որ մի քիչ էլ սապոգներս քաշ տանք գետնի երեսին… Հայելու մեջ քեզ նայի: Ծխելի՜ք:
(Ինքս էլ ծխելը մի ամիս առաջ էի թողել, մի կերպ պոկվեցի):
Ֆսֆսաց: Ու դեղին կոպերի տակից կրկին ներքևից վերև ինձ նայեց, մի տեսակ շնավարի:
– Համենայնդեպս, երեք ռուբլի տուր, ընկե՛ր:
Մտքի մեջ ընկա՝ տա՞մ, թե՞ չտամ: Ինչ էլ լինի, ես դեռ զեկ էի մնում, իսկ նա, այսպես թե այնպես, ազատ մարդ էր: Քանի տարի այնտեղ աշխատել էի, ինձ ոչինչ չէին վճարել: Իսկ երբ սկսեցին վճարել, պահումներ էին անում՝ պահակախմբի համար, զոնայի լուսավորման համար, լրտուների համար, ղեկավարության համար, վռիկի համար:
Խեղկատակային բաճկոնակիս կրծքի փոքրիկ գրպանից հանեցի մոմլաթե քսակը, նայեցի միջի թղթադրամները: Հառաչեցի ու երեքանոցը պարզեցի ծերունուն:
– Շնորհակալ եմ,- տնքաց նա: Ձեռքը դժվարությամբ վեր պահած՝ վերցրեց երեքանոցը, դրեց գրպանը, և ազատված ձեռքն անմիջապես շմփաց ծնկին: Ու գլուխը դարձյալ կզակով կրծքին հենվեց:
Լռեցինք:
Մեր դիմացով այդ ընթացքում մի կին անցավ, հետո՝ երկու ուսանողուհի: Երեքն էլ ինձ շատ դուր եկան:
Տարիներ շարունակ այնպես էր, որ նրանց ոչ ձայնն էինք լսում, ոչ կրունկների կտկտոցը:
– Դեռ լավ է, որ ձեզ եզրակացություն են տվել: Թե չէ մի շաբաթ էլ էստեղ թափառելու էիք: Սովորական բան է: Շատերն են էդպես:
Նա ծնոտը կտրեց կրծքից ու շրջվեց իմ կողմը: Աչքերում միտք էր առկայծում, ձայնը դողաց, ու խոսքն ընկալելի դարձավ.
– Տղա՛ս: Ինձ պառկեցնում են, որովհետև վաստակավոր մարդ եմ: Հեղափոխության վետերան: Սերգեյ Միրոնովիչ Կիրովը Ցարիցինի մոտ անձամբ է ձեռքս սեղմել: Ինձ անհատական թոշակ պիտի տան:
Այտերի ու շրթունքների թույլ թրթռոց,- հպարտ ժպիտի ստվերը,- հայտնվեց չսափրած այտերին:
Ես զննեցի նրա քրջերն ու մի անգամ էլ՝ իրեն:
– Իսկ ինչո՞ւ չեն տալիս:
– Կյանքն այդպես դասավորվեց,- հառաչեց նա:- Հիմա ինձ չեն ընդունում: Որոշ արխիվներ վառվել են, մյուսները՝ կորել: Վկաներ էլ չես գտնի: Ու Սերգեյ Միրոնովիչին էլ սպանեցին… Ես եմ մեղավոր, տեղեկանքներ չհավաքեցի… Մենակ սա է մնացել…
Աջ թաթը,- հոդերը կլոր-փքված էին, ու մատները խանգարում էին իրար,- հասցրեց գրպանին, սկսեց ներս խցկել, բայց այդ կարճ աշխուժությունն ընդհատվեց, նորից կախ գցեց ձեռքը, գլուխը և անշարժացավ:
Արևն արդեն ընկնում էր մասնաշենքերի վրա, ու պետք էր շտապել՝ հասնելու ընդունարան (մի հարյուր քայլ էր մնացել). հիվանդանոցներում երբեք հեշտ չի տեղի հարց լուծել:
Գրկեցի ծերունու ուսը.
– Հայրի՛կ: Ուշքի արի: Տեսնո՞ւմ ես դուռը: Տեսնո՞ւմ ես: Ես գնամ՝ բացեմ: Թե կարողանաս՝ քո ոտով արի, թե չէ՝ սպասիր ինձ: Պարկդ վերցնում եմ:
Նա գլխով արեց, կարծես հասկացավ:
Ընդունարանում, որ ընդարձակ, խարխուլ, կոպիտ միջնորմներով մասնատված (դրանց ետևում ինչ-որ տեղ բաղնիքն էր, հագուստ փոխելու սենյակը, վարսավիրանոցը) սրահի մի անկյունն էր, ցերեկը միշտ խրկված էին հիվանդները ու երկար ժամեր էին հաշվում, մինչև իրենց կընդունեին: Ես թակեցի նրբատախտակի կտորով փակված պատուհանիկը: Բացեց շատ ջահել բուժքույրը՝ կոշկանման քթով, ոչ թե կարմիր, այլ թանձր-մանուշակագույն ներկած շրթունքներով:
– Ի՞նչ եք ուզում,- նա նստել էր սեղանի մոտ ու կարդում էր. ըստ երևույթին կոմիքս էր լրտեսների մասին:
Աչքերը մանր էին ու վազվզող:
Նրան տվեցի երկու եզրակացություններով թուղթն ու ասացի.
– Հազիվ է քայլում: Հիմա տեղ կհասցնեմ:
– Չհամարձակվե՜ք ոչ մեկին բերել,- կտրուկ ճչաց բուժքույրը՝ նույնիսկ թղթին չնայելով:- Կարգը չգիտե՞ք: Հիվանդներին միայն առավոտվա իննից ենք ընդունում:
Այդ ինքը չգիտեր «կարգը»: Ես պատուհանիկից ներս խցկեցի գլուխս ու, որքան հնարավոր էր, ձեռքս, որ փեղկը վրաս չփակեր: Եվ ստորին շրթունքս ծուռ կախելով ու դեմքիս գորիլայի ծամածռություն սարքելով՝ գողական ձայնով, ատամներս սեղմած ասացի.
– Լսի, օրիո՛րդ: Մեր մեջ ասած, ես քու վեցնոցը չեմ:
Վախեցավ, աթոռը հետ քաշեց իր խցիկի խորքն ու ձայնն իջեցրեց.
– Ընդունելություն չկա, քաղաքացի՛: Ժամը իննին:
– Դու թուղթը կարդա,- արդեն խորհուրդ տվեցի խուլ, անբարյացակամ ձայնով:
Նա կարդաց:
– Հետո՞ ինչ: Կարգը բոլորի համար է: Ու վաղն էլ կարող տեղ չլինել: Այսօր առավոտյան՝ չկար:
Նույնիսկ կարծես հաճույքով արտաբերեց, որ առավոտյան տեղ չի եղել, կարծես դրանով խայթում էր ինձ:
– Բայց մարդը օտար քաղաքում է: Մնալու տեղ չունի:
Որքան հետ էի քաշվում պատուհանիկից ու փոխում ճամբարային պահվածքս, նրա դեմքը նախկին դաժան-ուրախ արտահայտությունն էր ստանում:
– Մեզ մոտ բոլորն էլ եկվոր են: Ո՞ւր տեղավորենք: Սպասում են: Թող սենյակ վարձի:
– Բայց դուրս եկեք, տեսեք՝ ինչ վիճակում է:
– Է՜դ էր պակաս: Մնում է՝ գնամ՝ հիվանդ հավաքեմ: Ես սանիտարուհի չեմ:
Ու հպարտ-հպարտ թափ տվեց կոշիկ-քիթը: Այնպես առույգ-արագ էր պատասխանում, ասես պատասխանի լարված զսպանակ լիներ:
– Ուրեմն ինչի՞ եք էստեղ նստած,- ափս խփեցի նրբատախտակե պատին, ու կրի մանր փոշի թափվեց:- Ուրեմն փակեք դուռը:
– Ձե՜զ չէի հարցնելու: Անպատկա՛ռ,- պայթեց նա, վեր թռավ, դուրս վազեց ու հայտնվեց փոքրիկ միջանցքում:- Դուք ո՞վ եք: Ինձ մի՛ սովորեցրեք: Մեզ մոտ շտապ օգնությունն է բերում:
Եթե չլինեին այդ կոպիտ-մանուշակագույն շրթունքներն ու եղունգների նույնպիսի մանուշակագույնը, այնքան էլ վատը չէր: Քթիկը զարդարում էր նրան: Ու հոնքերն էլ ազդեցիկ էր շարժում: Խալաթը կրծքին լայն բացված էր շոգի պատճառով, ու երևում էին վարդագույն գեղեցիկ գլխաշորն ու կոմերիտական նշանը:
– Ինչպե՞ս: Եթե իր ոտքով չգար, ու նրան փողոցում շտապօգնությունը վերցներ, կընդունեի՞ք: Այդպիսի կանո՞ն կա:
Նա մեծամտորեն զննեց իմ անհեթեթ կերպարանքը, ես նայեցի նրան: Լրիվ մոռացել էի, որ փաթաթաններս դուրս են պրծել կոշիկներիցս: Նա փռթկաց, բայց խիստ տեսք ընդունեց ու եզրափակեց.
– Այո՛, հիվա՛նդ: Կա՛ այդպիսի կանոն:
Եվ անցավ միջնորմի հետևը:
Թիկունքիցս խշշոց լսվեց: Հետ նայեցի: Ուղեկիցս արդեն տեղ էր հասել: Ամեն ինչ լսել ու հասկացել էր: Պատից կառչած՝ դեպի այգու ընդարձակ նստարանը ձգվելով, որ ընդունարանում էր դրվել այցելուների համար, թույլ թափ էր տալիս դրամապանակը բռնած աջ թաթը:
– Ահա՛…,- տառապագին մրմնջաց ծերունին,- …ահա՛, ցույց տվեք… թող նա… թող…
Հասցրի պահել նրան. իջեցրի նստարանին: Անօգնական մատներով փորձում էր դրամապանակից դուրս քաշել իր միակ տեղեկանքն ու ոչ մի կերպ չէր կարողանում:
Վերցրի ցիրուցան լինելուց փրկելու համար ծալվածքներով սոսնձած այդ հինավուրց թղթի կտորն ու բացեցի: Գրամեքենայով տպված մանուշակագույն տողեր՝ շարքից վեր ու վար թռչող տառերով.
ՊՐՈԼԵՏԱՐՆԵՐ ԲՈԼՈՐ ԵՐԿՐՆԵՐԻ, ՄԻԱՑԵ՛Ք
Տեղեկանք
Սույնը տրվում է ընկեր Ն. Կ. Բոբրովին առ այն, որ նա 1921 թվականին իսկապես եղել է Համաշխարհային հեղափոխության անվան Հատուկ նշանակության նահանգային -յան փառապանծ ջոկատի կազմում ու սեփական ձեռքով կոտորել ողջ մնացած սողուններին:
Կոմիսար ………………
Ստորագրություն:
Եվ խունացած մանուշակագույն կնիքը:
Ձեռքով կուրծքս տրորելով՝ կամացուկ հարցրի.
– Սա ի՞նչ է՝ Հատուկ նշանակությա՞ն: Ինչպիսի՞:
– Ըհը,- պատասխանեց նա՝ մի կերպ պահելով կոպերը, որ չփակվեն:- Ցույց տվեք դրան:
Ես տեսնում էի նրա ձեռքը, աջ թաթը՝ այնքան փոքրիկ, ուռած գորշավուն երակներով, կլոր-փքված հոդերով, որ համարյա անկարող էր դուրս քաշել տեղեկանքը դրամապանակից: Ու հիշեցի այդ նորաձև սովորությունը՝ ինչպես էին փախչողին շեղակի սրատում թամբի վրայից:
Տարօրինակ է… Այս թաթն ամբողջ թափով պտտել է թուրն ու թռցրել գլուխը, վիզը, հատել ուսը: Իսկ հիմա դրամապանակը չէր կարողանում պահել…
Մոտենալով նրբատախտակե պատուհանիկին՝ նորից հրեցի: Մատենավարուհին գլուխը չբարձրացնելով՝ իր կոմիքսն էր կարդում: Էջին ոտքերը վեր վեհանձն չեկիստը ատրճանակը ձեռքին թռել էր պատուհանի գոգին:
Պատռտված տեղեկանքը կամացուկ դրեցի գրքի վրա ու շրջվելով, սրտխառնոցը մեղմելու համար դեռ կուրծքս տրորելով, գնացի դեպի ելքը: Շտապ պիտի պառկեի՝ գլուխս կախ:
– Էս ի՜նչ թղթեր եք խցկում: Վերցրեք, հիվա՛նդ,- պատուհանիկի միջով կրակեց օրիորդն իմ հետևից:
Վետերանը խոր թաղվել էր նստարանի մեջ: Գլուխը և նույնիսկ ուսերը ասես իրանի մեջ էին խրվել: Անջատ-անջատ կախվել էին անզոր մատները: Կախվել էր կոճակներն արձակ վերարկուն: Կլոր փքված փորն անհավատալիորեն ծալծլվել էր ազդրերին:
1960
[1] Գավաթ
Ռուսերենից թարգմանությունը՝ Ներսես Աթաբեկյանի
