Օրերս լույս կտեսնի Լուսինե Եղյանի բանաստեղծությունների երկրորդ՝ «Ինքնահոսի» ժողովածուն, որում մեկտեղվել են հեղինակի վորջին չորս տարիների գործերը։ Լուսինեն տաղանդավոր ժամանակակիցներից է։ Այս զրույցը նպատակ ունի պարզելու նրա ընկալումները գրականության, լեզվի, ժամանակի, պատերազմի ու ամենից ծնվող մարդու մասին։
– Լուսինե, մեր զրույցը սկսենք քո սիրելի բանաստեղծներից մեկի՝ «Փուլիցերյան մրցանակ»-ի դափնեկիր Մերի Օլիվերի այն մտքով, ըստ որի՝ մարդը պարտավոր է թույլ տալ իր մարմնում բնակվող փափուկ կենդանուն սիրել այն, ինչ սիրում է։ Սա ազատությունն է կյանքում։ Իսկ գրականությա՞ն՝ բանաստեղծությա՞ն մեջ ինչպես է։ Ունի՞ տեքստը ազատություն։ Եղյան բանաստեղծն ազա՞տ է սիրել այն, ինչ ուզում է։
– Բայց Օլիվերն առանց որևէ տարակուսանքի նաև գրում է․ «Չափազանց շատ ցանկանում էի չնկատվել և մնալ մենակ, բայց մի տեսակ չհաջողեցի»։ Ես հավատացած եմ, որ չհաջողելու, չնկատվելու, անգամ անտեսվելու նրա ցանկության ձախողումը բանաստեղծություն էր կամ այն բառային հանգույցներով ձևակերպելու պահանջմունք, որը երբեմն մեծ խոչընդոտ ու հակադրանք է մեր գիտեցածի ու ցանկացածի արանքում, որովհետև անուղղակիորեն բացահայտում է մեզ, որովհետև անուղղակիորեն ի ցույց է դնում այն ծածուկը, որ պիտի ծածուկ մնա գուցե։ Մեկ այլ բանաստեղծության մեջ՝ ամենավերջում, Օլիվերը հռետորական հարց է առաջ քաշում․ «Պատմի՛ր ինձ` ինչ ես պլանավորում անել քո միակ անմշակ ու թանկարժեք կյանքը» (էս տողը հաճախ վազում է ուղեղումս)։ Բայց զգում եմ, որ տարածություն կա մեջբերված տեքստի ու ազատության միֆականացված գաղափարի միջև, որ ոչ այլ ինչ է, քան սիրելը: Թվում է, որ տեքստի ազատությունն առավել դրա մասին խոսույթներն ու անիմաստ, դոգմատիկ եզրույթներն են։ Հիմա կասես՝ արդյոք Գինզբերգի «Ոռնոց»-ում կամ, ասենք, Էնն Սեքսթնի իմ սիրելի «Կրկնակի պատկեր»-ում անկեղծության նվա՞զ չափաբաժին կա․ չգիտեմ, մի բան էն չի։ Երբեմն մտածում եմ, որ վերլուծական մտքի շարունակական փնտրտուքները հաճախ ամեն բան պարզունակ են դարձնում։ Թեև ամեն բան ակներև է, հատկապես՝ սիրելը։
– Վերջերս, երբ ընթերցում էի Աշոտ Խաչատրյանի՝ համակարգչումս պահվող ինքնաշար ժողովածուն՝ փորձելով վերագնահատել այն, ինչ ժամանակին սխալ եմ հասկացել, զորօրինակ՝ պատերազմի արհավիրքը նկարագրող «Հոկտեմբեր» բանաստեղծությունը, հասա «Ինչ դանդաղ ես մեռնում ու տգեղ, աղջիկս, Երևան»-ին և հիշեցի, որ պատասխան-բանաստեղծություն էիր գրել՝ վերնագրելով «Աշոտ Խաչատրյանին»։ Ինչո՞ւ ծագեց նման միտք՝ գրելու այդ բանաստեղծությունը։ Եվ ինչո՞ւ գրական շրջանակներում ծայրահեղ տարբեր ընկալվեց այդ տեքստը։
– Շատ հետաքրքրական էր Աշոտ Խաչատրյանի «Հոկտեմբեր» բանաստեղծության մեկնաբանումդ, որն ինձ պարտադրեց նորից կարդալ այն։ Ուշագրավ է, որ մեր ներկան ստիպում է նորովի ընթերցել ու նայել տեքստին, ավելի խոր ու ավելի ողբերգական։ Վերջերս կարդում էի Արտեմ Հարությունյանի «Ներկայության խոսքեր» ժողովածուի «Ես դեռ չեմ վերադարձել երկիրս» շարքը, ու ավելի շատ մտածեցի Արցախի, Շուշիի, տուն փնտրելու, տուն վերադառնալու կամ առհասարակ դրա տեղադիրքը որևէ կերպ չգտնելու մասին։ Չգիտեմ, դժվար է։
Հա, հիմա «Աշոտ Խաչատրյանին» բանաստեղծության մասին, որը, ի զարմանաս ինձ, խիստ ծայրահեղ մեկնաբանումների արժանացավ՝ ֆեմինիստական, պատրիարխալ․․․ Ուզում էի գրել Երևանի մասին, հատկապես, որ այդ ընթացքում մայրաքաղաք մեկնող մի քանի չեղարկված տոմս ունեի և ներքին զգացում, որ կարող է ամեն դեպքում մնամ։ Բայց նաև հակադրություն ունեի Խաչատարյանի «Ինչ դանդաղ ես մեռնում ու տգեղ, աղջիկս, Երևան»-ի հանդեպ, որ գուցե լիովին չեմ ընկալել կամ սերունդների՝ Երևանին նայելու հայացքների տարբերությունն է։ Էդպես գրվեց բանաստեղծությունը, որը դու խմբագրեցիր և հորդորեցիր հանրայնացնել։
– Երբ իմացա Վալենսիա մեկնելուդ լուրը, անհանգիստ էի քեզ համար, որովհետև մտածում էի՝ Լուսինեն․․․ մենակ․․․ Վալենսիայում․․․ Բայց հետո, երբ այնտեղից օրագրային տեքստեր էիր ուղարկում, կարդում և հասկանում էի, որ քեզ այդ տարածքը փոխել է։ Նախկինում էլ էիր լավը, բայց ավելի՛ լավը դարձար։ Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ տեքստեր էին դրանք՝ «գրված կորոնայի օրերին՝ Վալենսիայի Joan Baptiste Muñoz փողոցում՝ Գուստավոյից երեք հարյուր տասը եվրոյով վարձած սենյակում»։
– Վալենսիան յուրօրինակ փորձառություն էր ինձ համար, թեթև շոկ ու ահռելի նորարարություն։ Ինչ խոսք, անպայման կվերադառնամ։ Էնտեղ օրագիր պահեցի, մի բան, որ երբևէ չեմ արել ու ահռելի նամակագրությունների շարք սկսեցի ժամանակակից փախստական բանաստեղծների հետ, որոնց դեռ առիթ կունենամ թարգմանելու։ Երբեք չէի մտածում, որ տեղադիրքը, քաղաքը, ծովը ու, ընդհանրապես, արտաքին գործոնները կազդեն ինձ վրա։ Ու այդ տեքստերը փոփոխությունների, տեսողության հանկարձակի տարբերության, ինքնաքննադատության, Երևանի ու այնտեղ իմ կենցաղավարության հետ անընդհատ համեմատումների, ընդվզման, կարդացածս տեքստերի, համաճարակով պայմանավորված մեկուսացման ու լիքը խառը նյարդային, ինտելեկտուալ, սոցիալական ու ներքին բախումների արդյունք են։ Նշածդ շարքը կրթությունից բացի իմ կարևոր ձեռբերումն է Իսպանիայից։ Երեկ ընկերներիցս մեկն ասաց, որ այն գրքի լավագույն շարքն է։ Դե, ինչ խոսք, ես հակադրվեցի՝ ասելով, որ բոլոր շարքերն էլ հրաշալի են։
– Հիշում եմ, 2016 թվականն էր, երբ լույս տեսավ բանաստեղծություններիդ առաջին ժողովածուն՝ «Մագմա»-ն։ Այն միանշանակ կարևոր խոսակցություններ բերեց, քննադատների արձագանքները լավն էին, բայց գիրքը, կարծես, մինչև վերջ չգնաց։ Ինչ-որ բան այն չէր։ Իհարկե, սա իմ կարծիքն է։ Եթե համաձայն ես, կմեկնաբանե՞ս՝ հատկապես ի՞նչն այն չէր։
– «Մագմա»-ն ես նույնպես հիշում եմ։ Ավելի շուտ այն սարսափելի մեծ էնտուզիազմը, սպասումները, անփորձությունը ու դեռահասությունը, հետևաբար՝ մեծամտությունը, որ ունեի։ Ցավոք, աններելի քիչ բան գիտեի գրքի մարքեթինգի մասին, հիմա նույնպես: Ի սկզբանե չեմ ուզում սպանել ընթերցողին, բայց պետք է արձանագրեմ, որ իմ բանաստեղծական փորձառությունները հաճախ չեն սպասարկում լայն լսարանի պահանջմունքները ու, առհասարակ, ոչ մեկին ու ոչնչի չեն սպասարկում։ Էս դիսկուրսից վախենում եմ, քանի որ հանգում ենք, ասենք, Նյուտոնի առաջին օրենքի բացարձակ անգործությանը գրականության մեջ։ Երևի դեռ կվերադառնամ «Մագմա»-ին։
– Քո տեքստերում կին է, որ «ապրում է հինգերորդ հարկում, ամեն երեկո պարանից ինչ-որ շորեր է հավաքում, ամեն օր գնում լոլիկ, կարտոֆիլ ու մի քանի ձու»․․․ Այդ կինը, որ ծնվեց պատերազմից հետո, ինչպե՞ս տարավ այս նորը՝ քառասունչորսօրյան։ Աղասի Այվազյանն ասում էր, որ պատերազմից վերադարձածները գտած կյանքով են ապրում։ Ինչպե՞ս դիմավորեցիր վերադարձածներին։ Ի՞նչ ես զգում։
– Մի ուրիշ առիթով կպատմեմ, որ շենքի հինգերորդ հարկում ապրող կինը ամառային մի պայծառ օր իր և ամուսնու ահռելի գրադարանը կոպեկներով հանձնեց «Վերնիսաժ»-ում (բացի Տոլստոյից)։ Նա թեև մոլի հարբեցող էր, բայց սիրում էր կարդալ։ Կինը երբեմն իրեն շռայլում է բակարդի գնել ու գաղտագողի խմել՝ մտածելով՝ իբրև այս մեծ մոլորակում կա մեկը, որ հետևում է իրեն։ Կինը կորցրել է որդուն։ Ոմանք ասում են՝ թմրանյութի մեծ չափաբաժինն է պատճառը, ոմանք կարծում են, թե բանակից խուսափելու համար է ինքնավնասել։ Իսկ ոմանք էլ հանկարծակի նկատել են կնոջ պատուհանագոգին բացված կանաչ ծաղիկները․․․
Հեմինգուեյն ասում էր՝ գուցե պատերազմներն ընդհանրապես չե՞ն ավարտվում։ (հատկապես, որ արվեստի պատմությունն առավելապես պատերազմի վավերագրում է)։ Պատերազմը, Արցախն էնքան խոր արմատներ ունեն իմ ընտանիքում, որ վախենում եմ, խուսափում եմ, չունեմ խիզախում խոսելու դրանց մասին․ կոկորդումս անտանելի ցավ է։ Երևի պատերազմից վերադարձածները անընդհատ ձախողում են էս խիստ սոցիալական, մարդատյաց հասարակության մեջ ապրելու փորձերը։ Ձախողում են ու փաստում հակառակը։ Ձախողում են ու հերքում, ձախողում են ու հերքում։
– Օրերս լույս կտեսնի երկրորդ գիրքդ՝ «Ինքնահոսի»-ն։ Քանի որ բախտ եմ ունեցել ժողովածուի խմբագիրը լինելու, միանգամից փաստեմ, որ հաջողել ենք։ Լա՛վ գիրք է։ Ի՞նչ սպասելիքներ ունես։ Ստացվե՞լ է։
– Նախ շնորհակալություն գիրքը խմբագրելու համար, այն էլ՝ մի քանի անգամ։ Ես նույնպես կարծում եմ, որ հաջողել ենք, թեև դեռ չեմ համարձակվել կարդալ։ Ակնկալում եմ, որ այն բավարար անկախ է ու ինքնաբավ՝ ընթացիկ խնդիրների, կոմունալների, վարկերի հետ խաղաղ ապրելու համար։
– «Ինքնահոսի»-ի բանաստեղծությունները մերկ, պարզանկար զգացումներ չեն ցուցադրում, ընթերցողից պահանջում են հավելյալ հոգատարություն, մտքի լարում, սևեռում։ Քո բանաստեղծությունները չեն մսխում բառերը, այլ դրանք օգտագործելով՝ ստեղծում են լեզու, բանաստեղծության լեզու։ Այդ լեզուն բանաձևվա՞ծ է, թե՞ ծնվել է ինքնահոսի։
– Քիչ տեղեկություն ունեմ՝ ինչ է լեզուն և ինչպես է այն աշխատում։ Մեծագույն հաճույք եմ ստանում լեզվի հետ հարաբերումից, շերտերի բացահայտումներից, տագնապից, նրա հետ աշխատելու խուսանավումներից, այնուհետև՝ դրան վերադառնալուց։ Մեկ-մեկ թվում է՝ ուրիշ լեզվով եմ խոսում նույնիսկ բանավոր խոսքում։ Դրանք պարզապես տեքստեր են․ և՛ բանաձևած են, և՛ ինքնահոսի։
Զրուցեց Արմեն Սարգսյանը
