Հայկ ջան, ինչպես խոստացել էի, կարդացի Էրիվան noir: ռսի պառավը պատմվածքդ: Կարդալիս ու դրա շուրջ մտածելիս մտքումս կար նախորդ խոսակցությունը, որ Աննան էր սկսել ֆեյսբուքյան իր գրառմամբ: Նաև դրանից ելնելով պատմվածքի մասին մտքերս պետք է փորձեմ ձևակերպել այնպես, որ շրջանցեմ ճաշակի հարցը, քանի որ այն գրականության մասին խոսակության շատ տեղեր փակում է: Իսկ ինձ դուր է գալիս գրականության մասին հարցերը բաց պահել:
Նախ Էրիվան noir: ռսի պառավը պատմվածքի մասին ընդհանուր տպավորությանս մասին: Սկզբում թեման ինձ ծանոթ թվաց. հիշեցրեց Համբարձում Համբարձումյանի Կատյա պատմվածքը, որը վաղուց եմ կարդացել ու հավանել եմ: Բայց քեզ մոտ պատմվածքի վերջերում թեման շրջվում է, ռուս կանանց նկատմամբ հայ տղամարդկանց ստերիոտիպային վերաբերմունքին ու տղամարդկանց տարբեր տիպերի նկարագրությանն ու կարիկատուրային ավելանում է նաև քաղաքական-գաղափարական հեռանկարը: Սա հետաքրքիր էր: Ինձ համար շատ սիրելի է նաև ֆիզիկան ու փաստերը լոճելու քո անկաշկանդությունը (197 տարեկան կինը, նա նաև վամպիրի է), ինչը, գուցե noir ժանրի թելադրանքն է (ժանրին ծանոթ չեմ, դրա համար վստահ չեմ գրում), գուցե քո ոճը: Հավանաբար երկուսն էլ: Իհարկե պատմվածքում շատ սրամիտ հատվածներ կային, որոնք շատ հետաքրքիր ու գնահատելի են: Ամենաարժեքավորն ինձ համար իրողությունները սեփական լեզվին փոխակերպելու քո կարողությունն է (օրինակ՝ Ամառվա հանկարծահաս անձրևները չունեցած ծովի բույրն ունեին: Քառասուննոց տապին էրիվանի կարկատած ասֆալտը ոչ մի կերպ չէր հասցնում սառչել և գոլ էր արձակում անգամ լուսադեմին: Շիկացած քաղաքը տապակվում էր սեփական մեղքերի մեջ` աչքերն հառած հարավ-արևմուտք, ուր Հայկական Պարի վրայից հազվադեպ կարող էին թափանցել կուտակավոր ամպերը:), որը, սակայն, որոշել ես խզել ֆեյսբուքափողոցային ընդհանրական լեզվով: (Եթե այդպես ասում են, ընդհանրական ասելով նկատի ունեմ ոչ թե քո լեզուն, այլ մեկը, որ համարում ես նաև ուրիշների կողմից խոսվողն է կամ ուրիշների համար հասկանալին, գուցե ֆեյսբուքյան լեզու: Սա գրում եմ ելնելով քո այն մեկնաբանությունից, որ ֆեյսբուքում գրվողը որոշել ես տանել գրականություն): Պատմվածքի այս գնահատելի կողմերի հետ մեկտեղ, կա բայց: Այդ բայցը ֆեյսբուքը գրականություն բերելու քո մտահղացմանն է վերաբերում, ինչի արդյունքում գրականությունդ ուղղված է ինչ-որ «իրականության» պատկերմանն այդ իրականության լեզվով (գամ գուցե այդ իրականությունից բխող լեզվով, որը անվանեմ «ախպերական» լեզու):
Ինչպես արդեն նշել եմ, ուզում եմ ասածներս չհանգեն ճաշակի հարցին: Դրա համար պիտի մի քիչ հեռվից գամ ու կիսվեմ ընդհանրապես գրականության մասին իմ մտածածներով: Մեծ հաշվով կասեմ բաներ, որոնց մասին տարբեր ձևերով ահագին ասվել է, բայց ես ուզում եմ իմ հասկացածը գրել:
Տրիվիալ մի բանից սկսեմ, բայց հետո ավելի լավ կբացատրեմ (հուսով եմ:Ճ): Ամեն ինչի համար տարածություն է անհրաժեշտ, որը պետք է պոտենցիալ լցվելիք լինի: Ինչպես տունը պետք է պատերի արանքում տարածություն ունենա (որը հենց ապրելու տեղն է), այնպես էլ արվեստի ստեղծագործությունը, այդ թվում նաև գրական: Երաժշտության մեջ տարածությունը ձայների միջև դադարն է, լռության պահը, առանց որի երաժշտությունը չի կայանա, նկարչության մեջ հավանաբար հեռավորություններն են գույների, գծերի միջև (թեկուզ տեսականորեն): Գրականության մե՞ջ ինչն է այդ տարածությունը: Առնվազը բառերի միջի հեռավորությունը: Մի քիչ բարդացնելով՝ կետադրական նշաններով ստացված դադարները, ավելի բարդացնելով՝ հարցերը, որոնք միանգամից պատասխան չեն ստանում, իրողությունները, կերպարներն ու անունները, որոնք ճանաչելի են, բայց լիովին մեր իմացածը չեն: Իսկ ամենամեծ տարածությունը չասվածն է, անցքերն են, դատարկությունը:
Գուցե պետք է օրինակներ բերեմ, որպեսզի վստահ լինեմ, որ հասկանալի եմ գրում: Օրինակները ոչ թե վառ կամ լավ մտածված օրինակներ են, այլ մտքիս առաջինը եկածները:
Ռոբերտ Զեետալերի «Մի ամբողջ կյանք» վեպում կարծեմ առաջին աշխարհամարտին ավստրիացի զինվորը (գուցե ավստրիացի չէր, չեմ հիշում) սարի գլխին՝ մի քիչ հեռու տեսնում է թշնամու զինվորին: Նայում են իրար ու չեն կրակում: Թշնամու զինվորը մի պահ նայում է գրքի հերոսին ու թողնում-գնում է: Իմ պատկերացմամբ «թշնամիների» հանդիպելը ու իրար չկրակելը մի մեծ անցք է: Գրողը իրողությանը չի էլ անդրադառնում: Նա ստեղծել է այդ դատարկությունը, այդ տեղը, որը ընթերցողի մտածելու, հուզվելու, նաև գրողի հետ հանդիպման վայրն է:
Մեկ այլ օրինակ: Գեորգի Գասպոդինովի վեպում` «ժամանակապաստարանում» (timeshelter) Սովետական ԱԱԾ գործակալը երկար տարիներ անց հանդիպում է իր զոհին (նրան գործակալի լրտեսման հիման վրա բանտարկել են): Զոհը, որ արդեն իր ծերության շրջանում է, հիշողությունը կորցրել է, և ԱԱԾ գործակալը նրա մասին գիտի ավելին քան նա ինքը: Գործակալը նրան պատմում է նրա կյանքի և սիրած կնոջ մասին: Ինչ-որ պահի պարզվում է, որ զոհի բանտարկությունից հետո գործակալը նրա սիրած կնոջ հանդեպ նողկալի է վարվել: Այս դրվագից հետո Գասպոդինովը գրում է. (հիշելով եմ մեջբերում). գործակալը տղամարդու սենյակից դուրս եկավ. եթե դա կինո լիներ, էկրանը կմթներ և մթության մեջ կրակոց կհնչեր:
Երկու օրինակներում էլ կրակոցներ կան, բայց դա զուգադիպություն է: 😊 Այլ օրինակ էլ բերեմ՝ առանց կրակոցի 😊
Աննա Դավթյանի «Արարատ» պատմվածքը սկզբից վերջ այդ բացի, անցքի, դատարկության մասին է: Կինը գնում է լուսանկարելու/գտնելու/իրենով անելու ու չի լուսանկարվում/չի գտնվում/չի տրվում: Հեղինակն ասում է՝ կինը մեքենայից իջավ, կարծում էր՝ պետք է գրկի տղային, բայց տղան բարձրացավ աստիճանները: Կարծում եմ էլի տեսնում ենք այդ բացը, դատարկությունը, անցքը:
Գրիգի «Friedensdorf»ը ամբողջությանբ բացեր են, անցքեր, դատարկություններ կետադրական նշաններով, խոսքի մասերով, շարադրանքի եղանակով, էջերի դատարկությամբ, ու այլ միջոցներով ստեղծված: Գրում է, օրինակ, ես ես եմ, աշխարհը նույնն ա, … ես գրեթե ես եմ, աշխարհը գրեթե նույնն ա: Այս կասկածը, այս «գրեթե»-ն, եսի ու աշխարհի միջև հեռավորության գրված չլինելը, սրանք բոլորը գրականության գրականության մեջ, գրականությամբ բացված անցքեր են, որ կարող են անվերջ լցվել մտքով, խոսակցությամբ, մեկանաբությամբ, հանդիպումներով:
Օրինակներ շատ բերեցի: Հուսով եմ ասելիքս շատ չեմ ծեծում, և հուսով եմ դրանք ծառայում են իրենց նպատակին՝ բացատրել, թե ինչ նկատի ունեմ անցքեր, դատարկություններ ասելով:
Ես լավ գրականությունը ժանյակի պես եմ պատկերացնում: ժանյակը՝ ծակոտկեն, ամբողջը անցքերից է հյուսված, դատարկություններ, որոնք թելով սիրուն սարքված, ձև ստացած, ինչ-որ կարգով/նախշով իրար կապված են: Գրականությունը այդ թելի կարողությունն ունի. ուրվագծում, ձև է տալիս ու դասավորում է դատարկ տեղերը, անցքերը: Իմ կարծիքով սրանք են ապահովում գրականության ամենաթանկագին բաները (մտածել տալը, տենչալը մեկ այլ բանի, նորի, ավելինի, հուզվելը, հանդիպումը գրողի ու ընթերցողի, հանդիպումը ընթերցողների): Ամենակարևորը՝ անցքերը ստեղծում են գրականության ընգրկունության և առնչելիության պոտենցիալը, դրանց մեջ են լցվում ժամանակները, մշակույթները, ընթերցողներն իրենց տարբեր-տարբեր, շերտ-շերտ տարբեր բնույթներով ու լեզուներով: Դրանք են, որ ընթերցումները դարձնում են անսպառ իրենց քանակով, ժամանակով, ձևերով, «սպառման» տեղերով (Աննայի ասած):
Սրանով է գրականությունը տարբերվում կենցաղային խոսակցությունից, որը կարող է լինել զվարճալի, հետաքրքիր, դիպուկ, հուզիչ, բայց այդ պահի/տեղի/մարդկանց շրջանակի համար: Սրանով է գրականությունը տարբերվում ֆեյսբուքի ստատուսների մեծամասնությունից, որոնք ինչ-որ ժամանակ հետո, կամ մեկ այլ լեզվով դադարում են առնչելի լինել: Մեծ հաշվով իր ընգրկելու, հրավիրելու, առնչելի լինելու հնարավորությանն է, որ գրական գիրն այլ գրերից տարբեր է դարձնում:
Հիմա վերադառնամ իրականությունը գրականություն բերելուն ու «ախպերական» լեզվին:
Գրականությունը իրական իրողությունների մասին է, բայց այն նույնությամբ չի կրկնում դրանք, այլ գրականացնում է: (Երևի գրելու ամենագլոբալ ու բարդ հարցն է՝ ինչպես է գրականանում իրականությունը: Գրելու բոլոր մարտահրավերները երևի հենց ստեղ են, հաջողել-չհաջողելն էլ հետը: Բայց այստեղ այդ հարցը բաց թողնենք)։
Երևի թե ընդհանուր համաձայնություն կա այն բանի հանդեպ, որ «իրականություն» ասվածը հնարավոր չէ պատկերել: Դա հնարավոր չէ անել այն պարզ պատճառով, որ իրականությունները բազմաթիվ են, տարբեր ու փոփոխվող (ես այդ պատճառով, անգամ խուսափում եմ իրականություն բառն օգտագործել, ասում եմ իրողություններ, ինչը հուսահատ լուծում է, բայց ինչ-որ առումով աշխատում է): Ավելին, գրականությունը չունի իրողությունները բազմակողմանիորեն ճանաչելու ու վերլուծելու մեթոդներ: Կարող է օգտվել այլ ոլորտների մեթոդներից, բայց դա գրականությանը պետք չէ, դա չէ գրականության խնդիրը: Ավելին նույնիսկ հասարակագիտությունը, որ ստանձնել է իրողությունները բացատրելը, դրա համար տարբեր մեթոդներ ու գործիքներ է ստեղծել, բազմաթիվ մարտահրավերների է բախվում, շատ հաճախ ձախողում է:
Սա նշանակում է, որ գրականության մեջ իրական կյանքը պատկերելու փորձը դառնալու է ինչ-որ մի խմբի/տարածության/ժամանակի առնչվող գրի ստեղծում: Հարցն այն է, թե գրողն ինչ ծավալ է հաղորդում այդ խումբ/տարածություն/ժամանակին (երբեմն, այս ծավալը գրողի ուզածից մեծ կամ փոքր է ստացվում նաև):
Իսկ «ախպերական» լեզուն, որ կպած է «իրականություններից» որոշներին, լրացուցիչ սահմանափակում է գրականության պարունակելիք անցքերը, դատարկությունները, հետևաբար նաև լցվելիքն ու ընդգրկելիքը: Ընթերցողներից մի մասին այդ լեզուն շատ մոտ է, հասկանալի, այնքան, որ կրճատում է պատմողի, գրի ու ընթերցողի միջև տարածությունը, կիպ մոտեցնում միմյանց՝ սահմանափակելով անցքերի հնարավորությունը: Ընթերցողին մնում է թևը գցել պատմողի ուսին ու ասել՝ «ոնց ասիր, ախպերս»: Գուցե կարող է ավելացնել՝ «Շատ լավ ասիր, ախպերս, ինձ էլ չի դզում էդ պահը»: Իսկ ընթերցողների մեկ այլ խումբ էլ ընդհանրապես կապ չի գտնում այդ լեզվի հետ, «կրուգից» դուրս է մնում: Աննայի՝ լուծումների մասին հարցը հավանաբար հենց սրան էր վերաբերում, եղած իրողություններից մի քայլ այն կողմ գնալուն: Իմ ակնկալիքն ավելի փոքր է: Ես առկա իրողություններից այն կողմ գնալը անցքեր, դատարկություններ թողնելով եմ տեսնում՝ որպես ուրիշ բանի հնարավորության տեղ:
Ուզում եմ անպայման ասել, որ չեմ կարծում, որ ինչ-որ իրողություն գրականության մեջ խնդրականացնելը արժեքավոր չէ: Նախորդ զրույցում գրել էիր, որ պլասկակուպցիով մսերը պոկելու, չհավանածը քանդելու խնդիր ունես: Ես տեսնում եմ, որ կարդացածս երկու պատմվածքներում էլ (Էրիվան noir: Հոթել «Գրանդ Նաիրի» և Էրիվան noir: ռսի պառավը) հետևողականորեն անում ես դա, սրում վուլգարության ու արխայիկության դրսևորումներները, այլ բաներ, որոնք քո աչքին քննադատելի են, ծաղրելի (չգիտեմ դրանից իրողությունը փոխվում է թե ոչ, բայց տեսնում եմ մսերը ու տեսնում եմ, որ դրանք պոկվում են 😊): Սա իսկապես գնահատելի է: Գնահատելի է նաև արվածի սրությունը: Բայց գրականությունը իրողությունները գրականացնելու իր գործում կարող է ավելի հեռուն գնալ: Իհարկե գրողի ընտրությամբ:
Երկար գրեցի, հուսով եմ շատ չպարզունակացրի, հուսով եմ շատ չծամեցի, ամենակարևորը, հուսով եմ ճաշակի հարցը շրջանցեցի:
Հայկ ջան, շատ ուրախ եմ, որ Էրիվան noir: ռսի պառավը–ն առիթ դարձավ գրականության մասին խոսելու ու քննարկելու հարցեր, որոնք ոչ միայն այդ պատմվածքին, այլ ընդհանրապես գրականությանն են վերաբերում: Պատմվածքի արժանիքներն, անշուշտ շատ են, բայց ուզեցի ոչ միայն դրանց մասին խոսել, կամ այն մարտահրավերների, որոնք գուցե պատմվածքում արձագանք չեն ստացել, այլ գրականության մասին ընդհանրապես: Շատ շնորհակալ եմ, որ նման առիթ ստեղծեցիր:
Գրականության՝ ներառական լեզվի մասին մտածել եմ նաև Լուսինե Հովհաննիսյանի «Երևա Երևան, երևա» գրքը կարդալիս և դրա մասին գրելիս: Եթե հետաքրքիր է, նայիր:
Նաև, մտածեցի, որ գուցե կարելի է շարունակել այս խոսակցությունը քեզ մարտահրավեր առաջարկելով: Տես կհավանե՞ս մտահղացումս: Գրի կարծիք վերջերս կարդացածդ ինչ-որ ստեղծագործության մասին (ցանկալի է հայ գրողի): Երկու պայման եմ առաջարկում՝ ընտրի ստեղծագործություն, որի մեջ ավելի շատ գնահատելի բան ես տեսել, քան բացթողումներ և ասելիքդ խնդրականացրու որպես ընդհանրապես գրականության հարց: Եթե կուզես անել սա, գուցե կգտնես նաև մեկ ուրիշին, ում կփոխանցես մարտահրավերը: Գուցե այդ ուրիշը լինել հեղինակը այն ստեղծագործության, որի մասին կգրես:
Շնորհակալություն, որ տեքստում գրականության հանդեպ մտորումն առաջնային է։