ՌալՖ Ուալդո Էմերոսոն (1803 – 1882), ամերիկացի էսսեիստ, փիլիսոփա-տրանսցենդենտալիստ, բանաստեղծ։ Անգլիական և գերմանական ռոմանտիզմի, նեոպլատոնիզմի, կանտականության և հինդուիզմի ուսմունքների հիման վրա ձևավորել է ամերիկայն պրագմատիզմի և ինքնակատարելագործման էքզիստենցիալ էթիկայի հայեցակարգերը։ Համարվում է 19-րդ դարի ամերիկյան մտքի առավել հայտնի ներկայացուցիչներից, ազդել է ամերիկյան մի շարք հեղինակների, այդ թվում իր ընկեր և հետևորդ Հենրի Դեյվիդ Թորոյի, ինչպես նաև Ուոլթ Ուիթմենի, Հենրի Մելվիլլի, Ֆրիդրիխ Նիցշեի հայացքների վրա (վերջինս նշել է, որ որևէ գրքում իրեն այդքան տանը չի զգացել, որքան Էմերսոնի «Էսսեներում»)։ Հռչակ է ձեռք բերել «Բնություն», «Ինքնապավինում», «Պատմություն» և «Ճակատագիր» էսսեներով։ 1856թ․ հրապարակել է «Անգլիական բարքեր» էսսեների շարքը, որտեղ անդրադարձել է անգլիական կենսակերպի առանձնահատկություններին։ Շարքի «Ունակություն» էսսեն վերլուծում է Անգլիայի բնակչությանը հատուկ որակները, որոնց շնորհիվ երկիրը դարձել է համաշխարհային զարգացումներում վճռորոշ դեր ունեցող տերություն։ Հայերեն թարգմանությամբ ներկայացվում է առաջին անգամ։
ՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
Սաքսոններն ու նորմանները սկանդինավցիներ են։ Պատմությունը չի ընձեռում այս անունների կիրառման սահմանները վերջնականապես հաստատելու հնարավորություն, այդուհանդերձ, այս մարդկանց մի մասի՝ Ֆրանսիայում բնակվելու շնորհիվ նրանց արյան և վարքի վրա այդ հզոր հողի որոշակի ազդեցությունը նկատի առնելով` ընդունված է համարել, որ նորմանն Անգլիայում ներկայացնում է արիստոկրատական, իսկ սաքսոնը՝ դեմոկրատական սկիզբը։ Ու թեև ես չեմ կասկածում, որ ազնվականները սերում են երկու ցեղերից էլ և համարվում են երկուսի աշխատավորները, այդուհանդերձ, հարկադրված ենք անուններն օգտագործել փոքր-ինչ առեղծվածային բնույթով․ մեկը ներկայացնում է աշխատավորին, մյուսը՝ վայելողին։
Կղզին լավագույն ռասայի պարգևն էր։ Գերիշխող ռասաներից յուրաքանչյուրը հերթով փորձեց իր բախտը։ Փյունիկացիները, կելտերը և գոթերն արդեն ներթափանցել էին։ Հռոմեացին եկավ, բայց այն ժամանակ, երբ իր հաջողության գագաթնակետին էր։ Նա նայեց մի նոր ժողովրդի աչքերին, որը փոխարինելու էր իրեն։ Արձակեց իր լեգիոնները, կառուցեց իր ճամբարները, աշտարակները, սակայն Իտալիայից շարունակ ստանում էր տարեցտարի վատթարացող տեղեկություններ․ ի վերջո գեղեցիկ ներբողներ շռայլեց ճանապարհներին ու պատերին և մեկնեց։ Իսկ սաքսոնները ամրացան այդ հողի վրա, կառուցեցին, վարեցին, ձկնորսություն և առևտուր արեցին գերմանական ճշտապահությամբ ու կպչողունակությամբ։ Դանիացին եկավ, կիսեց նրանց հետ։ Ի վերջո ժամանեց նորմանը կամ ֆրանս-դանիացին, առերևույթ նվաճեց, ասպատակեց և տիրեց թագավորությունը։ Մեկ դար հետո ակնհայտ էր, որ սաքսոններն առավել ամուր, առավել խորը արմատներ են ձգել, կարողանում են ստիպել հաղթողին խոսելու իրենց զոհի լեզվով, ընդունելու նրա իրավունքն ու վարքուբարքը, ստիպել բարոնին սաքսոնական պայմաններ թելադրելու նորմանական թագավորներին՝ քայլ առ քայլ հայտնագործելով և պահպանելով քաղաքացիական ազատությունների բոլոր հիմնական երաշխիքները։ Ռասայի հանճարը և երկրի հանճարն արդյունքի գրավականն էին։ Կղզին շահավետ էր ազատ աշխատանքի համար, բայց այլ պայմաններում պիտանի չէր տիրապետության։ Ռասան այնքան ինտելեկտուալ էր, որ ֆեոդալական կամ ռազմական իշխանությունը չէր կարող գոյատևել ավելի երկար, քան պատերազմն էր։ Սաքսոն-դանիացիների՝ պատերազմում հիմնավորապես կոփված հզորությունը, որ «անգլիացի» և «աշխատավոր» անունները հոմանիշ էր դարձրել, բայց և այնքան կենսունակ էր, որ թագավորներից խարտիաներ էր կորզում, դաջված էր այս մարդկանց ուժեղ անհատականության վրա։ Բանականությունն ու տնտեսությունը պետք է իշխեր մի աշխարհում, որը բաղկացած էր բանականությունից ու տնտեսությունից, և բանկիրը՝ իր յոթ տոկոսով, կոմսին դուրս է մղում իր ամրոցից։ Զինվորների ազնվականությունը չէր կարող զսպել գիտակ անձանց հնարամիտ հանրույթին։ Ի՞նչ կշիռ կարող էր ունենալ տոհմիկ ծագումը իր գործարանում շոգեմեքենա ունեցող բամբակագործի կամ լիվերպուլցի լայնաթիկունք գործարարների կազմակերպության դիմաց, որոնց համար Սթիվենսոնն ու Բրունելը լոկոմոտիվներ և խողովակային կամուրջներ էին նախագծում։ Սաքսոնները մարդկության ձեռքերն են։ Նրանք իրենց ներսում կրում են ջանքի ճաշակը, հաճույքի կամ անդորրավետության արգահատանքը, և հեռավոր օգուտի երկայնահաս արժևորումը։ Նրանք հարստություն ստեղծողներն են և այն մտավոր ունակության, որն իր յուրահատուկ պայմաններն ունի։ Սաքսոնն աշխատում է հաճույք ստանալու կամ միայն իր համար, ուստի նրան աշխատանքի դնելու և անպտուղ Բրիտանիայից հրեշավոր արժեք կորզելու համար աշխատանքի վերաբերյալ բացասական վերաբերմունքն ու որակումները, անհանգստությունն ու խոչընդոտները պետք է վերացվեին, և այդժամ նրա էներգիան կսկսեր գործել։
Սկանդինավցին իրեն պատկերացրել է իբրև տրոլլերով[1] շրջապատված, մի տեսակ գոբլին-մարդ[2], աշխատանքի մեջ ուժեղ, արտադրության մեջ հմուտ. աստվածաշնորհ բեռնակիր, հյուսն, բերք հավաքող, դարբին և պատշար, որը չի հապաղում իր հանդեպ դրսևորված բարությանը շռայլորեն հատուցելու ոսկյա և արծաթյա նվերներով։ Այս երազն անցնում է ողջ անգլիական պատմության միջով։ Որոշ տրոլլեր կամ աշխատող ուղեղներ՝ Ալֆրեդ, Բիդ, Բրաքթըն, Քամդեն, Դրեյք, Սելդեն, Դագդեյլ, Նյուտոն, Գիբբոն, Բրինդլի, Ուատտ, Ուեդջվուդ անուններով, բնակվում են Բրիտանիայի տրոլլական լեռներում, իրենց երեսի քրտինքը վերածում ուժի և հռչակի։
Եթե ռասան լավն է, լավն է նաև վայրը։ Ոչ մեկն այս հրապուրիչ կղզի չի ժամանել առանց դրա դիմաց գին վճարելու։ Անպտուղ քարափների, դաժան եղանակի կախարդանքները յուրաքանչյուր արկածախնդրի փոխակերպել են աշխատավորի։ Շրջիկ եկվորն իր վիզը խոնարհել է շահի լծին կամ նկատել, որ օդն իր համար չափազանց խիստ է։ Ուժեղը ողջ է մնացել, թույլն անցել է գետնի տակ։ Անգլիայի անգամ հաճույք որոնողներն ու հարբեցողները դիմացկուն նյութից են։ Սաքսոնների և սաքսոն-դանիացիների կողմից ամուր բնավորություն էր ձևավորվել, որը փոխանցվել էր նաև այն ֆրանսիացիներին կամ նորմաններին, ովքեր կարողացել էին միաձուլվել բոլոր իմաստներով։
Անգլիայում տեղ գտած բոլոր սքանչելի առավելությունները կամ միջոցները պետք է դիտվեն որպես ռասայի ընդարձակվող մտքի պտուղ կամ անկասելի կողաճումներ։ Այդ ուղեղն ունեցող մարդը մտածում և գործում է համապատասխանաբար, նույն տեսակի մտքով համակված հարևանը, թեև հարուստ է և կոչվում է բարոն կամ դուքս, մտածում է նույն բանը, և պատրաստ է ընդունելու մտքի արդարությունը՝ գործելով իր համոզմունքին համապատասխան, թեև դա ցավագինորեն հակասում է իր՝ բարոնի կամ դուքսի կամքին։
Կղզին հնում հռչակված էր մաստիֆների ցեղատեսակով՝ այնքան կատաղի, որ երբ նրանց ատամներն իրար էին առնվում, պետք էր կտրել գլուխը՝ ծնոտներն իրարից հեռացնելու համար։ Մարդն իր շան նման էր։ Բնակիչներն ունեին նյարդերի հիվանդագին բնություն, որն, ըստ բժիշկների, դիմադրում է իրեն տիրապետողին այլոց կամքին ստորադասելուն ուղղված բոլոր պայմաններին։ Անգլիական խաղում հիմնական ուժն ընդդիմանում է հիմնական ուժին, տնկում են ոտնաչափը ոտնաչափին, արդար խաղ և բաց դաշտ․ կոպիտ քաշքշոց՝ առանց հնարքների և խուսափումների, մինչև մեկը կամ երկուսն էլ ջարդուփշուր լինեն։ Էթելուալդ արքան խոսում էր իր ռասսայի լեզվով, երբ հայտնվում է Ուիմբորնում և ասում․ «Պետք է անել մեկնումեկը՝ կա՛մ ապրել այստեղ, կա՛մ պառկել այս հողի մեջ»։[3] Նրանք ատում են արվեստն ու նրբությունները։ Նրանք ո՛չ թունավորում են, ո՛չ գերեվարում, ո՛չ գաղտնի սպանում․ միմյանց վիրակապելու աստիճան ծեծելուց հետո իրար ձեռք են սեղմում և ցմահ ընկերանում։
Դուք այս գոթական գծերը կտեսնեք դպրոցում, գյուղական տոնավաճառներում, նախընտրական հանդիպումներում, պառլամենտում։ Ոչ մի կեղծավորություն, ճշմարտության, արդար վարվելակերպի և ոչ մի խախտում․ կղզին չի տուժում որևէ գաղտնի քվեարկությունից։ Պառլամենտում ընդդիմության մարտավարությունն էր՝ անխնա հարձակումներով դիմադրել կառավարության բոլոր քայլերին, իսկ գործարք կնքելիս օգուտի որևէ հեռանկար այնքան թանկ չէ գործարարին, որքան արգահատելի է խաբված լինելու միտքը։
Սըր Քենելմ Դիգբին՝ Չարլզ և Ջեյմս արքաների խորհրդականը, ով հաղթանակ տարավ Իսքանդերունի ծովամարտում[4], իր օրերի օրինակելի անգլիացին էր։ «Նա գեղեցկատես էր, հաղթանդամ, ուներ այնքան հղկված արտասանություն և ազնվական խոսելաձև, որ եթե նրան ամպերից իջեցնեին աշխարհի ցանկացած մասի վրա, նա կստիպեր հարգանքով լցվել իր նկատմամբ․ հմուտ էր վեց լեզուներում, տիրապետում էր զենքին ու արհեստների»։ Սըր Քենելմը գիրք հեղինակեց՝ «Մարմինների և հոգիների մասին», որում պնդում էր․ «Սիլլոգիզմները[5] կանխորոշում են կամ, ավելի ճիշտ, կազմում են մարդու կյանքի ողջ բազմազանությունը։ Դրանք այն քայլերն են, որոնցով մենք առաջ ենք գնում մեր բոլոր ձեռնարկներում։ Մարդը՝ որպես մարդ, ոչինչ չի անում, բացի այդպիսի շղթաներ հյուսելուց։ Նա խախտում է մարդու բնույթը, երբ, կատարելով տարբեր տեսակի արտաքին գործողություններ, թվում է, թե դուրս է գալիս այդ շղթաներից․ այդուհանդերձ նա մնում է այս փոխկապակցված թեմաների մեջ՝ արհեստ, պատճառ, օրենք, սահմաններ և դրանց մոդելները»։
Այսպես խոսեց անգլիական ազգի հանճարը։ Անգլիացու համար անհրաժեշտություն է տրամաբանվածությունը։ Նրանք հազիվ թե ողջունեն այն բարիքը, որը տրամաբանորեն իրենց չի տրվում․ ասես դա բացառում է իրենց արժանավորությունը կամ խարխլում ընկալումները։ Նրանք խանդով են վերաբերվում մտքերին, որոնք ունեն համախմբվելու հատկություն՝ ելնելով այն բնազդային վախից, թե իրենց մտքի տարբեր փոխհարաբերությունները տեսնելը կարող է վնասել իրենց սերիական շարունակականությանը և շահութաբեր համակենտրոնացմանը։ Նրանք համբերատար չեն հանճարի կամ մտայնություններով տոգորված ուղեղների նկատմամբ և չեն կարող քողարկել իրենց արհամարհանքը մտքերի դեգերումների նկատմամբ, որքան էլ այն օրինական լինի, եթե դրա քայլերը չեն կարող հաշվել իրենց հատուկ օրենքով։ Եվ չեն գնահատում սիլլոգիզմը, որն ավարտվում է սիլլոգիզմով։ Քանզի ունեն փաստերի գերագույն աչք, և իրենցն այն տրամաբանությունն է, որն աղ է բերում ապուրին, մուրճ՝ մեխին, թիավար՝ նավակին, տրամաբանությունը խոհարարների, հյուսների և քիմիկոսների, ովքեր հետևում են բնության հաջորդականությանը, և որոնց վրա բառերն ազդեցություն չեն գործում։ Նրանց միտքը չի տարվում ինքնահիացմամբ, այլ պարփակված և մեխված է արդյունքներին։ Նրանք սիրում են Սամյուել Ջոնսոնի[6] նման մարդկանց, որը դուրս է թռչում իր սիլլոգիզմից հենց այն վայրկյանին, երբ իր հիմնական մտահանգումը վտանգվում է՝ այն ամեն գնով փրկելու համար։ Նրանց գործնական տեսողությունն ընդգրկուն է, կարող են բազմաթիվ թելեր պահել՝ առանց խճճելու։ Եվ քայլերն անում են կանոնավոր՝ երբեք չշփոթելով ստորադաս ու գլխավոր դրույթները, աչքը սևեռած նպատակին, բոլոր հանցակիցներով և ձգձգումներով՝ գործադրվող մի շարք միջոցների կիրառումից բխող։ Նրանց մտքում այս ամենի համար շատ տեղ կա, յուրատեսակ աստիճանակարգերի գիտություն։ Դատարաններում դատավորների անկախությունն ու գործի կողմերի հավատարմությունը հավասարապես հիասքանչ են։ Պառլամենտում գտել են ազատության այդ գլխավոր հայտնագործությունը, ամրագրել այն՝ որպես սահմանադրական դրույթ։ Եվ երբ դատարաններն ու պառլամենտը հավասարապես խուլ են լինում, հայցվորը չի լռեցվում։ Հանգիստ, համբերատար՝ գործադրում է պաշտպանական զենքը, որն առ այսօր իր պահանջների անկոտրում վերարտադրությունն է՝ հաշվարկներով և ամփոփումներով։ Միևնույն ժամանակ թվեր և փող է կցում իր կարծիքին՝ վստահ լինելով՝ եթե բոլոր միջոցները սպառվեն, հեղափոխության իրավունքն իր դարակի հետնամասում է։ Նա դատապարտված է տեսնելու, որ իր նախաձեռնությունն իրագործվելու է, և կառչում է դրան դարավոր պարտությունների միջով։
Անգլիական այս տրամաբանության մեջ, այդուհանդերձ, մուտք է գործում արդարության ներարկոցը՝ ոչ այնքան ակնհայտ այլ ռասաների մեջ՝ հավատն առ այն, որ կա երկու կողմ, և կա արդար խաղ տեսնելու վճռականություն։ Ցանկացած հարցի մասին առկա է կողմերի պնդումների նկատմամբ բողոք դեպի պնդման ապացույցը։ Նրանք անխնա են տեսության նկատմամբ իրենց թերահավատությամբ, բայց համբուրում են փոշին փաստի առաջ, լինի դա մեքենա, հռչակագիր, բռնցքամարտիկ ռինգում թե թեկնածու՝ քարոզարշավին։ Չեն առաջնորդվում մտահայեցումներով, նրանց հարկավոր է գործող ծրագիր, գործող մեքենա, գործող սահմանադրություն․ կմասնակցեն դատավարությանը, կենթարկվեն խնդրո առարկային և կժխտեն կանխակալ տեսությունները։ Քաղաքականության մեջ առաջադրում են կոշտ հարցեր, որոնց պետք էր պատասխան տալ․ ո՞վ է վճարելու հարկերը, ի՞նչ եք անելու առևտրի համար, ի՞նչ՝ ցորենի համար, ի՞նչ՝ ձկնորսների։
Այս է եզակի արդարությունը, և այն ու նրա արդյունքները ֆրանսիացիներին զարմացած են թողնում։ Ֆիլիպ դը Կոմմինն ասում է․ «Այժմ, աշխարհի ինձ հայտնի բոլոր ինքնիշխան երկրների մեջ Անգլիայում հանրային բարիքն առավելագույնն է պահպանվում և ժողովրդի նկատմամբ ամենաքիչ բռնությունն է կիրառվում»։ Կյանքն ու անձնական իրավունքներն ապահով են, և ի՞նչ է ազատությունն, առանց ապահովության։ Այնինչ Ֆրանսիայում «եղբայրությունը», «հավասարությունը» և «անտեսանելի միասնությունը» սպանության հոմանիշներ են։ Մոնտեսքյոն ասել է․ «Անգլիան աշխարհի ամենից ազատ երկիրն է։ Եթե մարդն Անգլիայում իր մազերի թվով թշնամիներ էլ ունենա, նրան ոչ մի վնաս չի սպառնա»։
Հարգանքն իրենց և հավատը պատճառականության նկատմամբ, իրատեսական տրամաբանությունը կամ միջոցները նպատակների հետ զուգադրելը նրանց համար առաջնորդություն են ապահովում ժամանակակից աշխարհում։ Մոնտեսքյոն ասում է․ «Ոչ ոք առողջ բանականություն չունի, բացի նրանից, ով ծնվել է Անգլիայում»։ Առողջ բանականությունը մեր կողմից երկրային գոյության բոլոր պայմանների ընկալումն է, ընկալումն այն օրենքների, որոնք կարող են սահմանվել կամ չսահմանվել, կամ նրանց, որոնց կարելի է հասու դառնալ միայն փորձառությամբ, որում կշիռ է հատկացվում նաև դիմադրությանը։ Նրանք անտանելի են տեսության նկատմամբ իրենց թերահավատությամբ և բարձր մտքերի հետ նրանք նեղվածքի մեջ են և ստերիլ։ Բայց փաստերի առջև առանց նախապայմանների հանձնվելը և իրենց նպատակներին հասնելու միջոցների ընտրությունը արժանի է հիացմունքի, ինչպես մրջյունների և մեղուների դեպքում։
Բնակչության հիմնական մտահայեցումներն օգտապաշտության կրքի մեջ են։ Նրանք սիրում են լծակը, մեխը, ճախարակը, ֆլամանդական ծանրաքարշ ձին, ջրվեժը, հողմաղացները, ծովն ու քամին՝ իրենց բեռնանավերը տեղափոխելու համար։ Իրենց արքայական զարդերի մեջ փայլող Կոհ-Ի-Նուր ադամանդից առավել արժևորում են այն բութ քարը, որն ավելի խելացի է, քան մարդը, քանզի նրա բևեռներն իրենց ուղղում են են դեպի երկրի բևեռները, և առանցքները զուգահեռ են երկրի առանցքին։ Մեր ժամանակներում նրանց խաղալիքներն են գոլորշին և գալվանիզմը։ Նրանք ծանրաշարժ են նուրբ արվեստներում, բայց հմուտ են կոպիտ արվեստներում, անճարակ են ոսկերչության կամ մոզաիկայի մեջ, բայց Եվրոպայի լավագույն երկաթագործները, հանքափորները, մահուդագործներն ու կաշեգործներն են։ Նվիրված են գյուղատնտեսությանը, դրենաժին, սանձում են ծովը, քամին, ավազների հոսքը, սառը և թաց հողերը, ձկնորսությունը, զարկ են տալիս անփոխարինելի մետաղական գալարալարերի արտադրությանը, աղին, գրաֆիտին, կաշվին, բրդին, ապակուն, խեցեգործությանը և աղյուսին, մեղվապահությանն ու շերամապահությանը և իրենց կայուն համադրություններով հաջողության են հասնում։ Ձեռնարկատերն ընթրում է հագուստով, որը դեռ լուսաբացին ոչխարի մեջքին աճող բուրդ էր։ Դուք ընթրում եք ջենթլմենի հետ եղնիկի մսից, փասիանից, լորից, աղավնիներից, հավից, սնկից և արքայախնձորից ուտեստներով՝ բերված իր կալվածքից։ Նրանք ձեռնհաս տնտեսվարներ են՝ պատվիրելով տանն ու դաշտին անհրաժեշտ բոլոր գործիքները։ Ամեն ինչ լավ պահպանվում է։ Որևէ թերություն, վատնում չկա։ Օգուտն ու կիրառությունը ուսումնասիրվում են իրենց շենքում, իրենց կառույցների կանոններին համապատասխան, հագուստը ևս։
Ֆրանսիացին հայտնագործեց ծալաբոլորքը, անգլիացին ավելացրեց շապիկը։ Անգլիացին կրում է մինչև ծնոտը կոճկված նուրբ վերարկու ՝ կոշտ, բայց ամուր ու դիմացկուն կտորից։ Եթե լորդ է, ապա հագնվում է հասարակ մարդուց փոքր-ինչ վատ։ Նրանք Եվրոպայով մեկ տարածեցին պարզ, խոշոր գլխարկների, կոշիկների և վերարկուների ճաշակը։ Լավագույն հագնված մարդը համարվում է նա, ում հագուստն այնքան է համապատասխանում կիրառությանը, որ չես նկատում, կամ չես կարողանում հիշել այն՝ նկարագրելու համար։
Նրանք էականն են ապահովում իրենց սննդակարգում, արվեստներում և արտադրության մեջ։ Դանակ-պատառաքաղների յուրաքանչյուր միավոր իր ձևով մարմնավորում է աշխատավորների միտքն ու երկարատև փորձառությունը։ Ծախսը հաշվի են առնում ճիշտ տեղում, ինչպես իրենց ծովային շոգենավերը նախագծելիս հաշվի կառնեին մեքենաների հուսալիության ու նավի ամրության գործոնները։ Նրանց ստեղծած բևեռային նավերի հիանալի սարքավորումները Լոնդոնը տանում են դեպի երկրի բևեռներ։ Նրանք կառուցում են ճանապարհներ, ջրատարներ, տաք և օդափոխվող տներ։ Եվ դրոշմել են իրենց ճշգրիտ ոճը, գործնական սովորույթները ժամանակակից քաղաքակրթության վրա։
Առևտրում անգլիացին վստահ է, որ ոչ ոք չի խախտում այն, ինչը չպիտի խախտի․ եթե նա առևտրից ամեն ինչ չվերցնի, ոչինչ չի շահի և գործում է այդ համոզմունքով։ Համակարգի ոգին, ուշադրությունը մանրամասներին և մանրամասների աստիճանակարգությանը, կամ ամեն ինչ չափազանց շատ չհղկելը (մի բան, որ մեղսագրվում է գերմանացիներին) սահմանում է գործարարության այն արդյունավետությունը, որը կազմում է Անգլիայի մերկանտիլիստական ուժը։
Պատերազմում անգլիացին նայում է իր միջոցներին։ Նա հետևում է Ցիվիլիսին՝ գերմանացի նախահորը, որն, ըստ Տակիտոսի՝ հայտարարում էր․ «Աստվածներն ուժեղագույնի կողմում են»,– նախադասություն, որ Նապոլեոնն անգիտակցաբար թարգմանել էր, երբ ասում էր․ «Նկատելի է, որ նախախնամությունը միշտ ուղեկցում է ամենածանր գնդին»։ Նրանց ռազմական գիտությունը պնդում է, որ, երբ հարձակվող ստորաբաժանումը իր կշիռով գերազանցում է դիմադրող ստորաբաժանմանը, վերջինս կործանվում է։ Ուստի Վելլինգթոնը[7], Իսպանիայում մոտենալով իր բանակին, ստիպում է կշռել բոլոր զինվորներին՝ հանդեձանքով և առանց հանդերձանքի՝ հավատալով, որ, ի թիվս թնդանոթների, բանակի ուժը կախված է առանձին զինվորների քաշից և ուժից։ Լորդ Փալմերսթոնը Համայնքների Պալատին հայտնում է, որ ավելի շատ է հոգ տարվում անգլիական զինվորների առողջության և հարմարավետության մասին, քան աշխարհի որևէ այլ երկրում, հետևաբար, անգլիացիները կարող են մարտադաշտում ավելի մեծաթիվ մարդկանց շարք բերել, քան որևէ այլ բանակ։ Նախքան Բալթիկ ծովում դանիական ամրությունների ռմբակոծությունը՝ Նելսոնն անձամբ օրեր է անցկացնում նավերի վրա՝ ջրանցքներն ուղենշելու տանջալի ծառայության մեջ։ Էլդինի Քլերքի[8] ծովամարտի գիծը ճեղքելու հայտնի մանևրը, Նելսոնի հայտնի կրկնակի ոտքը, երբ մեկական նավ էր տեղադրում թշնամու նավերից յուրաքանչյուրի ներքին և արտաքին կողմերին, Բոնապարտի կոնցենտրացիայի կանոնի ծովամարտային թարգմանություններն էին։ Լորդ Քոլլինգվուդը սովոր էր իր մարդկանց ասելու՝ եթե նրանք կարողանան հինգ րոպեում երեք լավ ուղղորդված համազարկ կրակել, իրենց դեմ ոչ մի նավ չի դիմանա․ այժմ, մշտական վարժանքների շնորհի նրանք դա անում են երեք ու կես րոպեում։
Համոզված լինելով, որ գոյություն չունի ավելի լավ ռասա՝ նրանք հենվում են պարզունակ միջոցների վրա, չեն ընտրում ձգձգված, դժվարին մարտավարություն և ոգևորվում են են ձեռք-ձեռքի տված առաջ գնալով, երբ հաղթանակը հիմնվում է մարտիկների անհատական ուժի, քաջության, դիմացկունության վրա։ Ընդունում են նավի մարմնի, շարժիչի և զենքերի կատարելագործումը, բայց խորապես հավատում են, որ ծովամարտի լավագույն ծրագիրը նավը թշնամու նավին մոտեցնել և բոլոր թնդանոթները նրա վրա արձակելն է, մինչև կա՛մ մեկը, կա՛մ մյուսը խորտակվեն։ Սա հին նորաձևություն է, որ երբեք նորաձևությունից դուրս չի գալիս ինչպես Անգլիայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։
Սովորաբար նրանք արյուն չեն թափում ո՛չ պատվախնդրության, ո՛չ կրոնական հույզերի և ո՛չ էլ որևէ զգացմունքի համար․ միայն գույքը և գույքով չափվող իրավունքն է, որ հրահրում է հեղափոխություն։ Նրանք չունեն հնդկացիների հակումը տոմահավկով պարի կամ ֆրանսիական սերը շքանշանների և կոչումների նկատմամբ։ Անգլիացին խաղաղ սրտով զբաղվում է իր գործով, վաստակում իր օրավարձը։ Բայց փորձեն ձեռք բարձրացնել նրա կովի, համայնքում նրա իրավունքների կամ խանութի վրա, կկռվի մինչև վերջ։ Մագնա Կարտան[9], ատենակալներով դատավարությունը, հաբես կորպուսը[10], նավային տուրքերը[11], Փոփի ասույթները[12], Փլիմութի գաղութը[13], Ամերիկյան Հեղափոխությունը, այս բոլորը խնդիրներ են, որ ներառում են աշխատավորի իրավունքն իր ընթրիքի նկատմամբ և եթե դրան չդիպչեին, Բրիտանական ազգը չէին կարող մղել անկարգության և հեղափոխության։
Թեև այսպիսով նրանք բնազդ են կարգապահության ոգու մեջ, պետք է նկատի ունենալ, որ ունակ են ավելի լայն ընկալումների, իսկ ամենաթողությունը թանկ է նստում նրանց վրա, արժենում է մեծ ճգնաժամներ, պահանջում է մտավոր ուժի կուտակումներ։ Ընդհանուր առմամբ, ձին լավագույնս աշխատում է աչքերի կողափակիչներով։ Ոչինչ անգլիական մտքին այդպես համահունչ չէ, որքան մեր հին Քընեքթիքության հարցադրումը․ «Աղոթե՛ք, սը՛ր, ինչպե՞ս պիտի հաց վաստակեք, երբ տանն եք»։ Ազատության, հարկահավաքության, արտոնությունների հարցերը դրամական հարցեր են։ Գարեջրի և բարեկեցության մեջ թաթախված ծանրամարմին մարդիկ սուր են լսողությունից և շղարշված են տեսնելիս։ Նրանց քնատ մտքերը պետք է ծեծվեն պատերազմի, առևտրի, հալածանքների մեջ։ Նրանք ի վիճակի չեն որևէ դրույթ հանգամանորեն կարդալու, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դա ստիպված են լինում անել հրկիզող ջահերի և այրվող քաղաքների լույսի տակ։
Տակիտոսը գերմանացիների մասին գրում է․ «Հզոր միայն հանկարծական գործողություններում ՝ նրանք փութաջան չեն տքնանքի մեջ և աշխատելիս»։ Բարձր առաքելություն ունեցող այս ռասան, եթե որևէ տեղ չներդներ համբերատարության սենյակը, չէր կարողանա կառուցել Լոնդոնը։ Ես չգիտեմ՝ որ ցեղերից և խառնվածքներից է այս մարդկանց մեջ թափանցել այս մատակարարված հետևողականությունը, բայց նրանք ամուր են մեխում իրենց մեխերը։ Չեն վազում բախտի հետևից և արտասովոր արագություններ չունեն ։ Մեծ ներդրումներ են անում իրենց գույքի վրա և սպասում են դանդաղահաս եկամուտին։ Նրանց կաշին յոթ տարի դաբաղվում է տակառներում։ Շեֆիլդում՝ Ռոջերսի գործարանում, ինձ ցույց տվեցին ածելու և սրիչի արտադրութունը՝ ասելով, որ լավ պողպատ պատրաստելիս բախտն էական չէ․ իրենք ոչ մի սխալ չեն թույլ տալիս․ հարյուրների, հազարների մեջ յուրաքանչյուր շեղբ որակյալ է։ Սա նրանց աշխատանքի բնութագիրն է․ ավելին չի փորձվում, քան այն, ինչ արվում է։
Երբ Թորն ու իր ուղեկիցները ժամանեցին Ութգարդ,[14] սահմանեցին, որ «ոչ ոքի թույլատրված չէ այնտեղ մնալու, քանի դեռ չի տիրպետում որևէ արվեստի և այլոց մեջ դրանով գերազանցության չի հասնում»։ Նույն հարցը դեռևս տրվում է Թորի հետնորդներին։ Աշխատավորների ազգ, ուր յուրաքանչյուրը hմուտ է որևէ արհեստում կամ ոլորտում, կատարելության է ձգտում այդտեղ՝ բավարարված չլինելով այնքան ժամանակ, մինչև չունենա որևէ բան, որն իր կարծիքով գերազանցի բոլորին։ Նա ավելի շուտ ոչինչ չի անի, եթե չի կարող լավ անել։ Ես համարում եմ, որ ուրիշ ոչ ոք չունի նման հետևողականություն․ յուրաքանչյուրը՝ ամենավերինից մնչև ամենաստորինը, ձգտում է վարպետանալ իր գործում։
«Ցուցադրել կարողություն», – այսպես ֆրանսիացին բնութագրեց բանավեճի ժամանակ ասվող ճառի եզրափակիչ մասի նպատակը։ «Ոչ,– ասաց անգլիացին, – նպատակն ուսերդ անիվին դեմ տալն ու գործդ առաջ տանելն է»։ Սըր Սեմյուել Ռոմիլլին[15] հրաժարվեց խոսել հանրային ժողովների ժամանակ՝ իրեն մատչելի դարձնելով միայն Համայնքների Պալատում, որտեղ խոսքով կարող է գործն առաջ մղվել։ Համայքների Պալատի գործունեությունն իրականացվում է մի քանի անձանց կողմից, բայց նրանք աշխատասեր մարդիկ են։ Բարձրագույն քաղաքացիական և իրավաբանական պաշտոնները դյուրինության մահիճներ չեն, այլ դիրքեր, որոնք դուրս են քաշում մտավոր աշխատանքի արգասաբեր քանակ։ Հետագայում մեծ առաջնորդներից շատերը, ինչպես Փիթթը, Քեննինգը, Քեսլրին, Ռոմիլլին, աշխատում են մինչ ի մահ։ Անգլիան լավ աշխատողի գերազանց դատավոր է, և երբ գտնում է այնպիսի մեկին, ինպիսին է Քլարենդոնը, Սըր Ֆիլիպ ՈՒորուիքը, Սըր Ուիլլիամ Քովենթրին, Էշլին, Բըրքը, Թուրլոուն, Մանսֆիլդը, Փիթթը, Էլդոնը, Փիլը կամ Ռասսըլը, նրա համար ավելի բարձր ոչինչ չկա։
Անգլիացին հրաշալի եռանդ ունի հանրային բարիք հետապնդելիս։ Մասնավոր անձինք գիտական և հնագիտական հետազոտություններում դրսևորում են նույն տոկունությունը, որն ազգը ցուցաբերեց Բոնապարտի կայսրության դեմ պայքարում Եվրոպան միավորելիս, երբ պետությունները մեկը մյուսի հետևից պարտվում էին, վերականգնվում, մինչև վեցերորդը կայսերը գահընկեց արեց։ Սըր Ջոն Հերշելը, ավարտին հասցնելով հոր նախաձեռնած հյուսիսային կիսագնդի աստղերի գրացուցակը, ինքն իրեն մի քանի տարով աքսորում է Բարեհուսո Հրվանդան, կատարում հարավային կիսագնդի ցուցակագրումը, որի վրա տուն վերադառնալուց հետո շարունակում աշխատել ութ տարի ևս․ իր տեսակի մեջ եզակի աշխատանք, որի բացառիկ արժեքը ճանաչվում և կիրառություն է գտնում միայն երեսուն տարի անց։
Ծովակալությունը տարիներ շարունակ արշավախմբեր էր գործուղում Արկտիկա՝ սըր Ջոն Ֆրանկլինին[16] որոնելու, մինչև այդ արշավախմբերը վերջապես ճանապարհ են գտնում հակառակ բևեռային ուղղությամբ՝ Բերինգի Նեղուցի միջով, և լուծում աշխարհագրական խնդիր։ Լորդ Էլգինը, կանխատեսելով Աթենքում հունական ժառանգության ոչնչացումը, բարձրացնում է շինարարական փայտամածները և հինգ տարվա աշխատանքից հետո մարմարյա արձանները բարձում նավը։ Նավը, խութերին զարկվելով, խորտակվում է։ Նա, պատկառելի միջոցներ ծախսելով, ջրասուզակների օգնությամբ ողջը դուրս բերում և տեղափոխում է Լոնդոն՝ անգամ մտովի չանդրադառնալով ժամանակի լավագույն մտածողների իրեն ուղղվելիք ծափողջույններին։ Նույնը պետք է ասել սըր Չարլզ Ֆելլոուզի՝ Քսանթոսյան հուշարձանների հնագիտական պեղումների, հետազոտությունների և Լեյարդինի՝ Նինվեի քանդակների կապակցությամբ։
Ազգը հիմնավորվում է իր կառուցած հսկայական քաղաքում՝ Լոնդոնում, որ փռված է յուրաքանչյուրի սրտում, եթե նա անգամ Վան Դիեմենի Երկրում[17] է ապրում կամ Քեյփթաունում։ Հավատարմորեն իրագործելով հանձն առած նպատակը՝ ապրում են ինքամեծարանքի գիտակցումով՝ նույնը պահանջելով մյուսներից՝ որպես սեփական պատվարժանության հավաստագիր։ Ժամանակակից աշխարհն իրենցն է։ Իրենք են կառուցել այն և շարունակում են կառուցել օր առ օր։ Աշխարհի առևտրային հարաբերություններն այնքան են մոտ բերվել Լոնդոնին, որ երկրի երեսին յուրաքանչյուր դոլար օժանդակում է անգլիական կառավարության հզորության աճին։ Եվ եթե աշխարհի վրա պատերազմների կամ ջրհեղեղի հետևանքով վերանա բովանդակ հարստությունը, իրենք գիտեն՝ ի զորու են վերականգնելու։ Նրանք հաստատել են իրենց սաքսոնական արյունը ծովագնացի որակներով, սերումն Օդինի դարբիններից՝ երկաթի հետ աշխատելու բնածին վարպետությամբ, բրիտանական ծնունդը՝ գյուղատնտեսությամբ, ցորենի հսկայական բերքով, արգասաբեր երկրի կենտրոնը զբաղեցնելու իրավունքը վաստակել են իրենց բարձր ունակություններով, աշխարհաքաղաքացիական կերտվածքով։ Նրանք վարել են, կառուցել, կռել, մանել և հյուսել։ Կղզին վերածել են մայրուղու և Լոնդոնը՝ վաճառասրահի, դատարանի, գործարարական գրասենյակի, օտարներին հրավիրող գիտական բյուրոյի, կրոնական կամ քաղաքական կարծիքների սրբավայրի, այնպիսի քաղաքի, ուր այցելելն իրենց պարտքն են համարում ցանկացած պետության մեջ ապրող գործարար անձինք։
Պրակտիկ գործունեության բոլոր ուղիներում անգլիացին լավագույնն է։ Գոյություն չունի պատերազմի գաղտնիք, որտեղ նա վարպետություն չունենա։ Վատտի շոգեխցիկը, Սթիվենսոնի լոկոմոտիվը, Ռոբերտսի բամբակագործական դազգահը կատարում են աշխարհի աշխատանքը։ Գրականության, գիտության, օգտակար արվեստների որևէ բաժին չկա, որտեղ անգլիացին հեղինակած չլինի առաջնակարգ մի գիրք։ Անգլիան է, որի կարծիքին սպասում են նոր հայտնագործությունների կամ գիտության բարենորոգումների ժամանակ։ Ընդարձակ կայսրության առևտրային և քաղաքական բարդ խնդիրներում նա անհրաժեշտ ներկայություն է՝ իր հայեցակարգով և դիրքով։ Ճակատագի՞ր է, ուղեղի նախադիր տրվա՞ծք․ իրենց մերկանտիլիզմի առավելությունն է՝ բոլոր մեթոդների կամ երջանկի գյուտերի ակունքը իրենց ռասսայում ծնունդ առնող։ Նրանք ընտանիք են, ում հետևում է ճակատագիրը․ Բանշին[18] հավատացնում է, որ նրանց արու ժառանգը երբեք չի պակասելու։ Նրանք անհամար տղամարդիկ ունեն՝ լրացնելու բոլոր կարևոր պաշտոնները, իսկ կուսակցական քննադատության զգուշավորությունն ապահովում է իրազեկ անձանց ընտրությունը։
Բրիտանական ազգի էներգիայի ապացույցը նրանց ամբողջ նյութի ծայրահեղ արհեստական կառուցվածքն է։ Կլիման և աշխարհագրությունը, ինչպես նշեցի, արհեստական էին, ասես մարդու ձեռքերով են ստեղծված անհրաժեշտ պայմանները։ Այդ նույն բնույթը լցնում է ամբողջ երկիրը։ Բեկոնն ասել է․ «Հռոմը պետություն էր, որ ենթակա չէր պարադոքսների», բայց Անգլիան դիմանում է հակասություններով և անտագոնիզմներով։ Նրա մեծության հիմքերը գլորվող ալիքներն են, առաջինից մինչև վերջինը, այն անոմալիաների թանգարան է։ Այս մառախլապատ և անձրևոտ երկիրն աշխարհը հագեցնում է աստղագիտական դիտարկումնեով։ Նրա կարճ գետերը թույլ չեն տալիս օգտագործել ջրի ուժը, բայց երկիրը ցնցվում է գործարանների ամպրոպից։ Ոսկու նշանակալից հանք չկա, բայց Անգլիայում ավելի շատ ոսկի կա, քան բոլոր մյուս երկրներում։ Այն շատ հյուսիսային է գինեգործության համար, բայց ամբողջ աշխարհի գինիները անգլիական նավահանգիստներում են։ Ֆրանսիացի կոմս Լարաժուան[19] նկատում է․ «Անգլիայում և ոչ մի միրգ չի աճում, բացի փռում եփված խնձորից», այդուհանդերձ, նարնիջներն ու արքայանարինջները Լոնդոնում նույնքան էժան են, որքան Միջերկրականում։ Մարք Լեյն Էքսպրեսը[20] կամ մաքսատների եկամուտները նամակներ են հրապարակում, որոնք շարժում են Փոփի հիացմունքը․
«Թող Հնդկաստանը հպարտանա իր արմավենիներով, իր արցունքանման սաթով, համեմունքների ծառերով,
Մենք չենք նախանձում,
Չէ՞ որ մե՛ր կաղնիների տակ են այդ թանկարժեք բեռները ծնվում,
Եվ աշխարհամասեր տիրապետվում, որոնցով այդ ծառերն են հիանում»։
Տեղական կովերի ցեղատեսակն անհետացել է, բայց կղզին լցված է արհեստական ցեղատեսակներով։ Գյուղատնտես Բեյքվելլն, ըստ պատվերի, ստեղծեց ոչխարներ, կովեր և ձիեր, ցեղատեսակներ, որոնցում ամեն ինչ վերացված էր, բացի նրանից, ինչը տնտեսելի է։ Կովը զոհաբերվում է հանուն պայուսակի, ցուլը՝ հանուն փափկամսի։ Կովերի բտումը գոմը վերածում է քիմիական գործարանի։ Գետերը, լճերն ու լճակները, առավելազանց ձկնորսությունից հյուծվելուց կամ գործարաններից վնասվելուց հետո լցոնվում են սաղմոնի, տափակաձկան և հարինգի ձկնկիթով։
Չաթ Մոսսը[21] և Լինքոլնշիրի կամ Քեմբրիջշիրի խոնավահողերը անառողջ են, չափազանց անբերրի՝ վարձակալելու համար։ Ցիլինդրաձև սալիկներով և գուտապերչե խողովակներով, հինգ միլլիոն ակր հող դրենաժի է ենթարկվել և լավագույն հողերին հավասարեցվել՝ սևուկ բույս և խոտ աճեցնելու համար։ Կլիման նույնպես, որն արդեն իսկ մեղմացվել և ավելի չոր է դարձել ածուխի ահռելի օգտագործումից, այնքան է ենթարկվել ռասայի ազդեցությանը, որ ասում են, թե մառախուղն ու փոթորիկները վերացել են։ Իր ճիշտ ժամանակին ողջ Անգլիան դրենաժի կենթարկվի և երկրորդ անգամ կբարձրանա ջրերից։ Վերջին քայլը գոլորշուն օգնության կանչելն է գյուղատնտեսության մեջ։ Գոլորշին գրեթե անգլիացի է։ Ես տեղյակ չեմ, բայց հաջորդիվ նրանք այն կուղարկեն պառլամենտ՝ օրենքներ ընդունելու։ Գոլորշին հյուսում է, կռում, կարում, ծեծում, օդափոխում, իսկ այժմ պիտի ջուր մղի, աղա, փորի, վար անի ֆերմերի համար։ Արտադրության մեջ ներգրավված բնակիչների ստեղծած շուկաները գյուղատնտեսությունը բարձրացրել են զարգացող և ծախսող արդյունաբերության աստիճանի։ Բրիտանիայում բնակարանի գինը հավասար է սևահողի գնին։ Բոլոր տեսակի արհեստական միջոցներն ավելի էժան են, քան բնական ռեսուրսները։ Ոչ ոք չի կարող իրեն թույլ տալ քայլելու, երբ գնացքը տեղափոխում է մեկ մղոն մեկ փեննիի դիմաց։ Գազայրիչներն ավելի էժան են, քան բնական լույսը քաղաքի անհամար բազմահարկ տներում։ Լոնդոնի բոլոր տները ջուրը գնում են ։ Անգլիական առևտուրը հիմնված է ոչ թե իր բնական հումքի արտահանման, այլ իր արտադրության կամ այլուր վատ պատրաստված իրն ավելի որակյալ պատրաստելու վրա։ Նրանք փոնչոներ[22] են պատրաստում Մեքսիկայի համար, գլխաշորեր՝ Հնդկաստանի, ժենշեն՝ Չինաստանի, հուլունքներ՝ հնդկացիների, սանձեր՝ ֆլամանդացիների, աստղադիտակներ՝ աստղագետների և թնդանոթներ՝ արքաների համար։
Առևտրի Հանձնաժողովը հոգ է տարել, որ Հունաստանի և Իտալիայի լավագույն նմուշները տեղադրվեն արդյունաբերող բնակչությանը հասանելի վայրերում։ Մյունխենում, Բեռլինում և Փարիզում որպես լավագույն ճանաչված աշխատանքները թարգմանել և պատկերազարդել են։ Նրանք կողոպտել են Իտալիան՝ նոր ձևեր գտնելու և իրենց գործվածքների, խեցեղենի և ձուլարանների արտադրանքն ավելի նրբաոճ դարձնելու համար։
Որքան ավելի մոտիկից ենք դիտում, այնքան ավելի արհեստական է թվում նրանց սոցիալական համակարգը․ իրավունքը ձևականությունների համակարգ է, գույքը ստացական է կամ վկայագիր՝ փողի տոկոսներ ստանալու մի գումարից, որը ոչ ոք չի տեսել։ Նրանց հասարակական դասակարգերը սահմանված են օրենքով։ Ուժի և ներկայացուցչության հարաբերությունը պատմական և իրավաչափ է։ Վերջին ռեֆորմների օրինագիծը քաղաքական իշխանությունը հեռացրեց բլրից, փլատակներից և պարիսպներից, երբ Բիրմինգհեմն ու Մանչեսթրը, որոնց գործարանները վճարում էին Եվրոպայի պատերազմների գինը, ոչ մի ներկայացուցիչ չունեին։
Իշխանությունը արտասահմանում պահվում է զինված գաղութներով, խաղաղությունը տանը՝ զինված ոստիկանությամբ։ Չքավորն ավելի լավ է ապրում, քան ազատ աշխատավորը, գողը՝ ավելի լավ, քան չքավորը, և փոխադրվող հանցագործն՝ ավելի լավ, քան կալանավորվածը։ Հանցագործություններն արհեստականորեն ձևավորված են՝ մաքսանենգություն, որսագողություն, անհնազանդություն, հերետիկոսություն և պետական դավաճանություն։ Ասում են՝ Անգլիայում ավելի լավ է մարդ սպանել, քան նապաստակ։ Ինքնիշխանությունը ծովերում ապահովվում է՝ ծովայիններին հարկադրաբար հավաքագրելով։ «Ծովայիններին հարկադրաբար հավաքագրելը,– ասել է Լորդ Էլդոնը,–մեր նավատորմի կյանքն է»։ Վճարունակությունն ապահովվում է ազգային պարտքի միջոցով, որ հիմնված է «Եթե ինձ պարտքով գումար չտաս, ինչպե՞ս եմ քեզ վճարելու» սկզբունքի վրա։ Սըր Սամյուել Ռոմիլլիի ճեպընթաց գործողությունները Կանցլերի դատարանում գործերը կարգավորելու ուղղությամբ հանգեցրին Կանցլերի կողմից դատարանից լիովին հեռացվելուն։ Նրանց կրթական համակարգը ձևական է։ Համալսարաններն արթնացնում են մեռած լեզուները՝ դարձնելով դրանք կյանքի կրկնօրինակ։ Նրանց եկեղեցին արհեստական է։ Հասարակության նիստուկացն ու սովորույթներն արհեստական են․ արհեստականորեն ստեղծված մարդիկ՝ արհեստական վարքուբարքով․ այսպիսով ամեն ինչ բիրմինգհեմացվում է, և ունենում ենք ազգություն, որն արվեստի ստեղծագործություն է ՝ սառը, անպտուղ, գրեթե արկտիկական կղզի, որը վերածվել է մոլորակի ամենաարգասաբեր, ամենաշքեղ կայսերական երկրի։
Մարդն Անգլիայում դառնում է քաղաքային տնտեսության արտադրանք։ Անբերրի, դատարկ հողի վրա գործարան է կառուցվում, բանկ է բացվում, մարդիկ գալիս են ինչպես ջուրը՝ ջրարգելակներից, ավաններ ու քաղաքներ են բարձրանում։ Մարդն արտադրվում է ասես մի Բիրմինգհեմյան կոճակ։ Բնակչության արագ կրկնապատկումը սկիզբ է առնում Վատտի գոլորշու շարժիչից։ Ծայրամասի հողատերն ասում է․ «Վարձատվությունը շահութաբեր չէ, ավելի լավ է ոչխար պահել»։ Նա քանդում է շենքերի կտուրները և բնակիչներին ուղարկում Ամերիկա։ Ազգը վարժվել է հարստության վայրկենական ստեղծմանը։ Տնտեսագետների մաքսիմ է․ «Անգլիայում ներկայումս առկա հարստության մեծ մասը ստեղծվել է մարդկային ձեռքերով՝ նախորդ տասներկու ամիսների ընթացքում»։ Միևնույն ժամանակ, երեք կամ չորս օր շարունակվող անձրևը հարյուրավոր մարդկանց սովի կմատնի Լոնդոնում։[23]
Նրանց հզորության գաղտնիքներից մեկն էլ գերազանց փոխըմբռնելն է։ Ոչ միայն լավ ուղեղներ են ծնվում նրանց մեջ, այլև բոլորն ունեն լավ ուղեղներ։ Բոլոր ազգերն են ստեղծել լավ ուղեղներ, բայց շատերին վիճակվել է ունենալ միայն հազվադեպ անհատներ: Սակայն անգլիացիների ինտելեկտուալ կազմակերպվածությունը թույլ է տալիս միմյանց փոխանցել գիտելիքներ ու գաղափարների։ Նրանց ազգային գաղափարների էլէկտրական շոշափը բոլորին միավորում-դարձնում է մեկ ընտանիք, փոխանցում է ներուժի ալիքներ, որով լեցուն է անհատներից յուրաքանչյուրը՝ դարձնելով դրանք ընդհանուր շահավետության և տիրապետման աղբյուր։ Արդյոք երկրի փոքրությու՞նն է դա, թե ռասսայի հպարտությունն ու հոգատարությունը․ նրանք ունեն միասնականություն, պատասխանատվություն, հավատ միմյանց նկատմամբ։
Նրանց մտքերը, ինչպես բուրդը, ընդունում են մի ներկ, որն ավելի երկար կյանք ունի, քան կտորը։ Նրանք իրենց նպատակն ավելի մեծ համառությամբ են գրկում, քան իրենց կյանքը։ Զորակոչի ենթակա յուրաքանչյուր հասարակ բնակիչ պիտանի է զինվոր դառնալու։ Այս մասնավոր, համեստ, քչախոս ընտանիքի մարդիկ կարող են ընդունել հանրային նպատակն իրենց ամբողջ ջերմությամբ, և այս հոգատարության ուժգնությունը կազմում է իրենց հերոսների ռոմանսը։ Կոչումների տարբերությունը չի բաժանում ազգային սիտրը։ Դանիացի պոետ Օհլենշլագերը բողոքում է, որ նա, ով գրում է դանիերեն, գրում է երկու հարյուր ընթերցողի համար։ Գերմանիայում առանձին խոսվածք կա ուսյալների և զանգվածների համար, այն չափով, որ, ասում են, որևէ մեծ գերմանացի հեղինակի աշխատանքներից որևէ սենտիմենտ կամ բառակապակցություն երբևէ լսելի չէ ստորին դասերին։ Բայց Անգլիայում ազնվականների լեզուն նաև աղքատների լեզուն է։ Պառլամենտում, եկեղեցու խորանում, թատրոններում, երբ բանախոսը բարձրանում է դեպի միտքն ու կիրքը, լեզուն դառնում է դարձվածքային, փողոցի մարդիկ ամենալավն են հասկանում ամենալավ բառերը։ Եվ նրանց լեզուն կարծես վերցված լինի Աստվածաշնչից, ընդհանուր իրավունքից, Շեքսպիրից, Բեկոնից, Միլթոնից, Փոփից, Յանգից, Քովփըրից, Բըրնսից և Սքոթից։ Կղզին տվել է երբևէ գոյություն ունեցած մարդկանցից լավագույն երկուսին կամ երեքին, բայց նրանք իրենց ժամանակի մեջ միայնակ չէին։ Մարդիկ արագ ըմբռնեցին՝ ինչ Նյուտոնը հայտանգործեց Գրինվիչի աստղադիտարանում և գործնական նավագնացության մեջ։ Տղաները գիտեն այն ամենը, ինչ Հութթընը գիտեր երկրի ապարների մասին, կամ Դալթոնն՝ ատոմների, կամ Հարվին՝ արյունատար անոթների մասին․ այս բոլոր գիտությունները, որ մի ժամանակ վտանգավոր էին, այժմ նորաձևության մեջ են։ Այդպես է նաև այն ամենն, ինչ հայտնագործվել է կամ հայտնի է գյուղատնտեսության մեջ, կամ առևտրում, կամ պատերազմում, կամ արվեստում, կամ գրականությունում, կամ հնագիտության մեջ։ Բարձրագույն ունակություն, ոչ թե կուտակված մի քանի հսկաների վրա, այլ լցված համընդհանուրի միտքը, այնպես, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է կանգնել մյուսի տեղում, և նրանք ավելի շուտ կապված են բնավորությամբ, քան մասնատված են ըստ ունակությունների կամ դասերի։ Աշխատավորը հնարավոր լորդ է։ Լորդը հնարավոր զամբյուղագործ է։ Յուրաքանչյուրը կրում է անգլիական համակարգն իր ուղեղում, գիտի, որ այն վստահված է իրեն, և անում է հնարավոր լավագույնը։ Կանցլերն Անգլիան կրում է իր գավազանին, կադետն՝ իր դաշույնի եզրին, դարբինը՝ մուրճին, խոհարարը՝ իր գդալի հատակին, կառավարն իր մտրակը բարձրացնում է հանուն Անգլիայի, և նավաստին իր թիակը թիավարում է «Աստված պահի թագավորինին» համահանգ։ Անգամ հանցագործները հպարտանում են միմյանց անգլիական ձեռնաշղթաներով։ Քաղաքականության մեջ և պատերազմում նրանք միասին են, ինչպես պողպատե կեռիկները։ Նելսոնի պատմության հմայքն անձնուրաց մեծությունն է, վստահությունը, որ իրեն առավելագույնս սատար կանգնեցին նրանք, ում ինքն էր ամենից շատ սատարել։ Քանի դեռ նրանք ապրելու իրենց արվեստում մի քանի դար առաջ են աշխարհի մնացած մասից, քանի դեռ որոշ ուղղություններով նրանք չեն ներկայացնում ժամանակակից ոգին, բայց կազմում են այն, քաղաքակրթության և ուժի այս առաջամարտիկները սառնասրտորեն դիմադրում են՝ առաջ գնալով փաղանգներով, քայլ առ քայլ, իրենց հերոսների մասին պատմություններով, տասը հազար ֆութ խորությամբ։
Թարգմանություն անգլերենից՝ Վարդան Բեժանյանի
[1] Արարածներ, որոնք, ըստ հին նորվեգական դիցաբանության, բնկավում են հեռավոր լեռներում, մարդկանց հիմնականում չեն օգնում կամ վտանգավոր են նրանց համար։
[2] Գոբլին – դիվային արարած անգլիական և գերմանական միջնադարյան ժողովրդական բանահյուսության մեջ։
[3] Նկատի ունի սաքսոն արքայազն Էթելուալդի ապստամբությունը Էդվարդ Ավագ արքայի դեմ։ 902թ․ Հոլմի ճակատամարտում Էթելուալդի զորքը վճռական հաղթանակ տարավ, բայց Էթելուալդն ընկավ մարտում։
[4] Նկատի ունի 1627թ․ հունիսի 11-ին այժմյան Թուրքիայում գտնվող Իսքենդերունի (Ալեքսանդրետտայի) նավահանգստում ֆրանսիական և վենետիկյան նավերի դեմ անգլիական համեմատաբար փոքրաթիվ ուժերի տարած հաղթանակը։
[5] Տրամաբանական փաստարկման ձև, երբ երկու միատեսակ տարր ունեցող ճշմարիտ դատողություններից բխեցվում է նոր մտահանգում (օրինակ՝ մարդը մահկանացու է, Սոկրատեսը մարդ է, հետևաբար՝ Սոկրատեսը մահկանացու է)։
[6] Անգլիացի գրող, հրապարակախոս (1709 -1784), համարվել է իր ժամանակների անգլիալեզու լավագույն գրաքննադատը։
[7] Արթուր Ուելլեսլի, Վելինգթոնի Առաջին Դուքս (1769 – 1852) անգլիացի ականավոր քաղաքական և ռազմական գործիչ, ջախջախել է Նապոլեոնին Վաթեռլոոյի ճակատամարտում։
[8] Նկատի ունի Ջոն Էլդինի Քլերքին (John Clerk of Eldin), շոտլանդացի վաճառական, ռազմածովային մարտավարության մասնագետ (1728-1812):
[9] Magna Carta Libertatum (Ազատությունների Մեծ Խարտիա), ընդունված 1215թ․ Ջոն արքայի և բարոնների հակամարտության արդյունքում, որ երաշխիքներ էր նախատեսում եկեղեցական իրավունքների, անօրինական ձերբակալությունների և արագ դատավարության համար։ Դրա հիմնարար դրույթներն առ այսօր կիրառելի են անգլոամերիկյան իրավունքի համակարգում։
[10] Habeas Corpus, իրավական ընթացակարգ, որ անձին հնարավորություն է ընձեռում կալանավորման կամ ձերբակալման իրավաչափությունը վիճարկել անկախ դատական մարմնի առջև։
[11] Անգլիական նավահանգստային քաղաքների բնակիչների վրա դրված տուրք՝ պաշտպանական նավերի կառուցման համար։
[12] Ալեքսանդր Փոփ, անգլիացի բանաստեղծ (1688 – 1744):
[13] 17-րդ դարի վերջերին Ամերիկայի հյուսիս-արևմուտքում հիմնադրվրած անգլիական առաջին գաղութներից, որոնք բնակեցված էին կրոնական ազատություն փնտրող գաղութարարներով։
[14] Նկատի ունի հին նորվեգական դիցաբանության գլխավոր աստված Թորի ժամանումը հսկաների բնակատեղի Յոթհունհեյմում գտնվող Ութգարդ ամրոցը, որտեղ իշխում էր հսկա Ութգարդա-Լոքին։ Նկարագրված է հին նորվեգական դիցաբանության աղբյուր համարվող «Փոքր Էդդայի» առաջին՝ Gylfaginning (Գիլֆիի տեսիլքը) գրքում։
[15] Սըր Սամյուել Ռոմիլլի (1757 – 1818), բրիտանացի իրավագետ, քաղաքական գործիչ․ հայտնի է Կանցլերական դատարանի բարեփոխումներով։
[16] Բրիտանական արքայական նավատորմի սպա, բևեռախույզ (1786 – 1847): Զոհվել է արշավախմբի հետ միասին՝ Կանադայի Հյուսիսարևմտյան Միջանցքի չնավարկված մասերը քարտեզագրելիս։
[17] Ներկայիս Թասմանիա կղզին Ավստրալիայում։
[18] Ըստ իռլանդական դիցաբանության՝ տնային ոգի, որ երբեմն կանխագուշակում է տան անդամի մահը։
[19] Նկատի ունի ֆրանսիացի գեներալ, Ֆրանսիայի գիտությունների ակադեմիայի անդամ Լուի-Լեոն Դը Բրանկային (1733 – 1824)։
[20] Անգլիայում հրատարակված գյուղատնտեսական պարբերական։
[21] Խոնավահողերով զբաղեցված տարածք Մեծ Մանչեսթրի մոտակայքում։
[22] Անջրանցիկ բրդից պատրաստված թիկնոց, տարածված է Լատինական Ամերիկայում։
[23] Նկատի ունի անձրևի պատճառով, երբ աշխատել չի լինում, վաստակից զրկվելը։
