Ես կարևորում եմ գրանիշի լույսը
Մեր օրերում ավելի ու ավելի հաճախ է խոսվում ՀՀ գրական շուկայի կայացման ու զարգացման անհրաժեշտության շուրջ: «Անտարես» հրատարակչությունը հայկական գրահրատարակչական շուկայում գործող այն քիչ ընկերություններից է, որ կիրառում է մարքեթինգի ժամանակակից տեխնոլոգիաները գրականության շուկայում և այս թեմայով ավելի հարմար զրուցակից, քան ընկերության տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանն է` դժվար էր պատկերացնել:
– Պարո´ն Մարտիրոսյան, ի՞նչ եք կարծում, գրականությունն ու գիրքը նույնպե՞ս ապրանքներ են, այսինքն` պետք է համապատասխանեն սպառողների կարիքներին, չէ՞ որ յուրաքանչյուր արվեստագետի հարմար է, կամ ընդունված է մտածել, որ իր ստեղծագործական ազատությունը ոչինչ չի սահմանափակում կամ չպիտի սահմանափակի:
– Չնայած այս հարցի շուրջ առկա տեսակետների հակասականությանը, ինձ, այնուամենայնիվ, թվում է, որ «ստեղծագործական ազատության» կողմնակիցները չափազանցնում են գրական շուկայից իրենց անկախությունը: Գիրքը միշտ գրողի և ընթերցողի շփումն է: Եթե հեղինակը գրքի վրա աշխատելիս չի մտածում ապագա ընթերցողի մասին, ասենք` ինչպե՞ս համոզել նրան իր գաղափարների ճշմարտացիության մեջ, ինչպե՞ս ի ցույց դնել իր աշխարհն այնպես, ինչպես ինքն է այն տեսնում և այլն, ապա դա ոչ թե գրականություն է, այլ` մենախոսություն հայելու առջև:
Այսինքն` գիրքը միշտ հետադարձ կապ է ընթերցողի հետ, իսկ բոլոր այն տեղերում, որտեղ կա նման կապ` սկսվում է մարքեթինգը:
Սակայն մյուս կողմից` գիրքը, որպես հոգևոր-մշակութային արժեքների կրիչ, ավելի է, քան ապրանքը: Բերեմ Գերմանիայի օրինակը, որտեղ գիրքն ընդամենը 5% ԱԱՀ-ով է հարկվում, այն դեպքում, երբ մնացած ապրանքները հարկվում են 19%-ով: Այսինքն` ընդհանուր շուկայական հարաբերության մեջ գիրքն առանձնացվում է հանրայնորեն: Գրաշրջանառության համար հատկապես պետական խողովակներում բոլոր լույսերը պետք է կանաչ լինեն:
– Սակայն Հայաստանում գրքի շուկա որպես այդպիսին չկա: Ուրեմն էլ ինչպե՞ս պիտի կայանա գրողի ու ընթերցողի հետադարձ կապը, եթե չկա այդ հաղորդակցության ուղին:
– Գիրքը նույնպիսի ապրանք է պետության մեջ, ինչպիսին խաչն է` եկեղեցում: Չէ՞ որ շատ քրիստոնյաներ գնում են խաչն իբրև իրենց հավատի խորհրդանիշ: Եթե մենք գրքին վերաբերվենք այնպես, ինչպես խաչին, այսինքն` առանց որոշակի նախապաշարումների, ապա ամեն ինչ կընկնի իր տեղը: Պետությունը լինելով այս բնագավառի գլխավոր պատասխանատուն, պետք է վարի այն նույն քաղաքականությունը, ինչ եկեղեցին` խաչի նկատմամբ: Խորհրդային ժամանակներում ընթերցողն էր մարքեթինգ անում, որպեսզի հասնի գրքին, այսօր պետք է հրատարակիչը մարքեթինգ անի, որպեսզի գտնի ընթերցողին: Մինչդեռ այսօր Հայաստանում գիրքը չի գովազդվում, հրատարակչություններն այս ոլորտում փող չեն ներդնում: Այս ասպարեզում մեծ դեր ունի պետությունը: Նա պետք է քարոզի գիտելիքն իբրև հանրային գերակա արժեք, ցույց տա, որ այս երկրում հաջողության կարելի է հասնել նախևառաջ գիտելիքի միջոցով, որպեսզի հասարակությունը վերաիմաստավորի իր համար գիրքն իբրև անհրաժեշտություն:
– Չե՞ք կարծում, որ հայալեզու գրականության շուկան ամեն դեպքում շատ փոքր է և կարծես թե դատապարտված է ոչ այնքան տարողունակ ու շահութաբեր լինելու: Եթե մտածում ենք այն զարգացնելու մասին, կարելի՞ է արդյոք դիտարկել թարգմանելու և այսպես ասած արտահանելու տարբերակը, որպես շուկայի զարգացման ուղղություն:
– Կտրականապես համաձայն չեմ Ձեր հարցադրման առաջին մասին, թե մեր հայալեզու շուկան փոքր է: Սլովենիան 1.2 մլն. բնակչություն ունի, բայց այնտեղ գրքի միջին տպաքանակը 5.000 է: Այսինքն` Հայաստանյան բնակչությունը նույնպես բավարար է շուկա ձևավորելու համար: Մեր հասարակության գիտակցության մեջ առկա խնդիրներն են պատճառը, որ մեր գրքերն այդ տպաքանակներին չեն հասնում: Բայց համաձայն եմ, որ մենք պետք է կարողանանք համաշխարհային մրցակցության մեջ մտնել: Մեր խոսքը պետք է ունենա համամարդկային շեշտադրումներ, որպեսզի այն արժեք դառնա արտասահմանցու համար:
Ցանկացած հայ ընտանիք արտասահմանում իր շփման միջավայրում, անկախ իրենից հայկական լոբբինգ է իրականացնում` կոնկրետ վերաբերմունք ձևավորելով Հայաստանի, հայկական խոհանոցի, հայոց ցեղասպանության, ղարաբաղյան հարցի շուրջ: Այսինքն` այդ մարդիկ մեր երկրի յուրօրինակ դեսպաններն են: Բայց մյուս կողմից` այդ մարդկանց թիվը բնականաբար ավելի քիչ է, քան արտասահմանյան ընտանիքների: Այս դեպքում է, որ կարող է օգնության գալ գիրքը, որը կարող է շատ ավելի մեծ տպաքանակով տպագրվել ու տարածվել: Այսինքն` հայ գրականությունն արտահանելով մենք երկրի համար շատ կոնկրետ իմիջ ենք ձևավորում ու ինտելեկտուալ, անուղղակի լոբբինգի շատ արդյունավետ գործիք ենք դարձնում այն: Բազմաթիվ են օրինակները, երբ որևէ գրող ինչ-որ փոքր երկրից իր գրականությամբ համաշխարհային հռչակ է բերել թե´ իրեն, թե´իր գրականությանը, թե´ իր երկրին: Սակայն ոչ մեկը հենց այնպես Վարգաս Լյոսա չի դառնում, անշուշտ, պետությունը ջանք է ներդրել նրան միջազգային շուկա հանելու վրա:
– Այսօր էլեկտրոնային գրականությունը կարծես թե Հայաստանում հասանելիության ու մասսայականության առումով մի քանի քայլ ավելի առաջ է գնացել թղթային կրիչների վրա տարածվող գրականությունից: Միգուցե այս ուղղությա՞ն վրա է հարկավոր շեշտը դնել:
– Գրքի հետ կապված խնդիրները դրանից չեն փոխվում: Թղթով, թե էլեկտրոնային` իրականում դրանք միևնույն ապրանքներն են տարբեր կրիչների վրա և արտադրության նույն ծախսերն են պահանջում: Այլ հարց է, որ, այո՛, գիրքը պետք է հրատարակել բոլոր հնարավոր ու հասանելի ձևաչափերով: Որովհետև կարևոր չէ, թե մարդն ինչ ձևով է հաղորդակցվում գիտելիքի աղբյուրին, կարևորն այն է, որ այդ գիտելիքը հասնի նրան: Որտեղ ընթերցողն է, այնտեղ էլ պետք է լինի հրատարակիչը, նա պետք է հարմարվի ընթերցողին: Եթե փոքրիկ երեխան ուզում է լողանալու ընթացքում գրքի հետ լինել, ուրեմն` դու պետք է արտադրես գիրք, որը չի վախենում ջրից: Գիրքն այնտեղ պետք է լինի, որտեղ նրան սպասում է ընթերցողը:
– Այսօր շատ են խոսում հատկապես պետպատվերով տպագրվող գրքերի վատ որակի և ընդհանրապես` հայրենական անորակ գրահրատարակչության մասին: Այնինչ` «Անտարեսը» աչքի է ընկնում իր հրատարակած գրքերի բարձր որակով: Ուրեմն Հայաստանում, այնուամենայնիվ, հնարավո՞ր է որակյալ գիրք տպել:
– Ես սովորաբար իշխանությունների մասին խոսում եմ կամ վատ կամ ընդհանրապես չեմ խոսում: Բայց հիմա ուզում եմ լավ բաներ ասել` կոնկրետ մշակույթի նախարարի մասին: Նա մի անգամ հայաստանյան հրատարակիչների հետ հավաքին հարց բարձրացրեց, թե ինչո՞ւ են հայաստանյան գրքերն իրենց որակով զիջում դրսում տպագրվող գրքերին: Ես համարձակվեցի ինքս եզրակացություն անել` զիջում են, քանի որ տպագրվում են պետպատվերով: Եվ քանի որ պետությունը սկզբից վճարում է մի գրքի համար, որի բովանդակությունն այնքան էլ պարզ չէ, և հստակ որակական չափանիշներ էլ չի դնում, ապա բնական է և ստացվող արդյունքը: Քանի դեռ հրատարակիչն իր վրա չի կրում անորակ արտադրանքի համար ձախողելու ռիսկը, ապա երբեք ճիգ չի գործադրի որակ ապահովելու վրա: Քանի դեռ այդ ռիսկը պետությունն է կրում` լուծում չենք ունենա: Ես կարծում եմ, որ պետպատվեր գաղափարը ներկայիս ընկալմամբ պետք է վերանայել: Առաջարկում եմ մեկ այլ տարբերակ: Օրինակ` պետությունը որևէ հոբելյանից երկու տարի առաջ կարող է հայտարարություն անել, որ պատրաստ է գնել Թումանյանի կամ Իսահակյանի երկերի 10 հատորյակը այսքան քանակությամբ և որ հրատարակիչը, որ պատշաճ որակով կտպագրի` իրենից էլ կգնեմ: Եվ այսպիսով, երբ ռիսկը մնում է հրատարակչի վրա, նա սկսում է մտածել որակի մասին:
Մեր հրատարակչությունն այդ մոտեցմամբ է գործում: Ու պատահական չէ, որ մենք, լինելով Հակոբ Մեղապարտի երկրի հրատարակչություն, այսօր գրքեր ենք տպագրում Գուտենբերգի երկրի մի շարք հրատարակչությունների համար: Բազում վրացական, ռուսական հրատարակչությունների համար նույնպես «Անտարեսը» գրքեր է տպագրում: Ուրիշներն էլ կարող են մեր օրինակով աշխատել:
– Ձեր առաջարկած մոդելի դեպքում մի տեսակ խաղից դուրս վիճակում են հայտնվում ժամանակակից հեղինակները: Նրանց գրքերն ի՞նչ միջոցներով պետք է տպագրվեն: Արտասահմանում այդպիսի դեպքերում կարևորվում է գրական գործակալի դերը, որը կապում է գրողին ու հրատարակչին, և որի ինստիտուտը մեր երկրում բացակայում է:
– Ինչպես գիտեք` արդեն գործում է Հայաստանի առաջին գրական գործակալությունը, և մենք ենք աջակցում, որ այդ գործակալությունը կայանա: Բայց դա գործի մի մասն է միայն: Պետությունը չպետք է ֆինանսավորի որևէ կոնկրետ ժամանակակից գրողի, որովհետև նախ` հայտնի չէ` ի՞նչ գրող է կամ գրող է, թե ոչ: Երկրորդ` պետական պաշտոնյան կարող է այդտեղ գործադրել իր սուբյեկտիվ շահն ու ասենք` իր հորեղբորը հռչակել Հայաստանի լավագույն գրող: Պետությունը պարզապես կարող է աջակցել գրական հիմնադրամներին, որոնք կապահովեն հայ ժամանակակից գրողի տարածվածությունը աշխարհում, և այդտեղից էլ գումարներ կգան մեր թե՛ գրողներին, թե՛ թարգմանիչներին:
– Ինչո՞ւ որոշեցիք աջակցել «Գրանիշ» հանդեսի հրատարակմանը, այդ նախագիծն ինչո՞վ գրավեց Ձեզ: Ի՞նչն եք կարևորում այդ նախաձեռնության մեջ:
– Մենք ընդամենը կատարում ենք այն ապակե լապտերի գործառույթը, որը պահպանում է ճրագը քամիներից ու թույլ չի տալիս, որ լույսը հանգչի: Իսկ անհամընթաց քամիներն այսօր Հայաստանում, ցավոք, շատ են: Երբ Հայաստանում լույսը շատ լինի, մեր գործառույթը շատ ավելի փոքր կլինի: Ես կարևորում եմ «Գրանիշի» լույսը հայաստանյան խավարում:
Զրույցը վարեց` Տաթև Արծրունին
Գրանի հանդես [01]
