[ուրվագծեր դիմանկարի համար]
Հրաչյա Թամրազյանի պոեզիան դարասկզբին դրսևորեց այնպիսի հատկականություններ, որոնք վկայում էին ստեղծաբանական հանգրվանային, փակվող, համակարգվող ու, որ ամենակարևորն է, բյուրեղացման տանող զարգացումների մասին: Ահա այդ պարագան նրա [առայժմ] վերջին` «Ասացող երկիր» և «Ars poetika» ժողովածուների` 2007ին միասին լույս տեսնելը զերծում է պարզ զուգադիպության կամ պատահականության գործոնից, ու նույնիսկ «Գրական թերթի»` լրատվություն փոխանցող համեստ լրագրողին մղում չափազանց դիպուկ ընկալել ու բնութագրել երևույթը` հանդիսության ականատեսի իր տպավորությունները վերնագրելով «Երկվորյակ գրքերի շնորհանդեսը» (ընդգծումն իմն է Ա.Ն):
Վերը նշվածի առումով Թամրազյանի ժողովածուների վերնագրերն իսկ, նախընթաց գրքերի վերնագրերին համաբանվելով, բացապարզում և ընդգծում են որոշակի օրինաչափություններ: Ամենից ուշարժանն այն է, որ ժողովածուների վերնագրային պոետիկայի իմաստաբանական հատույթում երևանվում է գեղագիտականգաղափարական կայուն, իմաստավոր ու հետևողականորեն զարգացող ընթածիր, որն ուղեկցվում է տեքստայինբանաստեղծական իրացումներով:
Ընդ որում` վերնագրային պոետիկան ուղղահայաց պլանով բացվումզարգանում է ներքին տարածքում ևս` ենթավերնագրերի տեսքով, որոնք ապահովում, տեսանելի են դարձնում ներքին շարժման օրինաչափությունները:
Այս կերպ` հետզհետե ընդարձակվում, խորանում, կայանում է Թամրազյանի բանաստեղծության տարածությունը և բյուրեղանում նրա բանաստեղծական խոսքի կուլտուրան ու տաղաչափությունը: Թամրազյանի վերջին ժողովածուներն, այդ առումով, ամփոփումփակում են նրա բանաստեղծական որոնումները երկու հիմնական սևեռակետում` բովանդակայինտարածական և ձևայինկառուցաբանական:
1.
Նախ` բովանդակայինտարածականի մասին, քանզի իր պոեզիայի զարգացման բավական երկար ճանապարհին Թամրազյանը նախ բովանդայինտարածական խնդիրներին էր մեծ կարևորություն տալիս, փնտրում իր հիմնական ասելիքը, իր բանաստեղծության ծանրության կենտրոնը: «Ապակե քաղաք» (1985), «Ձայների կղզի» (1989), «Պաշարված ամրոց» (1999), և, վերջապես, «Ասացող երկիր» (2007)` սրանք ժողովածուներ են, որոնց հարացույցում Թամրազյանի պոեզիան մի առանձին երակ ու բովանդակայինասելիքային կողմ է ներկայացնում` քաղաքի` նախ կղզի, ապա ամրոց ու վերջապես` երկիր դառնալու ընթացքը` զգացական, հոգեբանական սևեռումներով: Վերջին առումով ուշադրության կենտրոնը տեղտարածությունը բնորոշող, վերը բերված վերնագրերում իմ կողմից ընդգծված բառերն են, որոնք ևս որոշակի զարգացում են ապրում` ապակե, ձայներ, պաշարված, ասացող սկզբունքային արժեք ունեցող տարազումներով: Այս փոփոխությունները բնավ պատահական չեն. կայական (ստատիկ) վիճակը (ապակե) նախ առարկայորեն գոյավորվում է (ձայներ), ապա դրվում ընթացքի, գործողության մեջ, ընդ որում` ընթացքն ամրագրվում է նախ իբրև կայացած (պաշարված), ապա գոյականշարունակական վիճակ (ասացող):
Քաղաքկղզիամրոցերկիր հարացույցում ուշադրության է արժանի մեկ հանգամանք ևս: Հարացույցի միջանկյալ վայրերը (կղզի, ամրոց) փակ ու մեկուսացած, առաջինն ու վերջինը (քաղաք, երկիր)` բաց ու ընդարձակվողմեծացող տարածություններ են: Ընդ որում` հետաքրքիր է, որ «Ձայների կղզի» ժողովածուում տիրապետող է քաղաքի` իբրև օրինակմանրակերտի շրջանառությունը, իսկ «Պաշարված ամրոցում» արդեն թևածում է երկրի տեսլականը: Այլ խոսքով` երկիրը Թամրազյանի պոեզիայում իբրև տարածություն կայանում է քաղաքի օրինակով:
Ստեղծաբանական նման զարգացումը պայմանավորված է նաև ժողովածուների գրութենական ժամանակով: Եթե «Ապակե քաղաք», «Ձայների կղզի» ժողովածուները ստեղծվել են նախանկախության շրջանում, ապա «Պաշարված ամրոցն» ու «Ասացող երկիրը» գրվել են Հայոց երրորդ հանրապետության կայացման ու ամրապնդման դժվար ժամանակներում: Հենց այստեղ հարկ է շեշտել, որ հարացուցային այս զարգացման մեջ հստակորեն երևակվում է Թամրազյանի բանաստեղծության ազգային ուղղվածությունը, որն առաջին հայացքից կարող է և չնկատվել: Թամրազյանի պոեզիայի ընթերցումմեկնություններից մեկում Սերգեյ Աթաբեկյանը նկատում է. «Ու թեև նրա տաղերում չկան հայ և Հայաստան բառերը, բայց պոեզիան ամփոփում է մի ինքնատիպ հայկականություն, հայրեներգություն: Մի պահ նույնիսկ թվում է, թե հերոսի բոլոր իմացությունները վերաբերում են հայրենիքի կերպարին» :
Բառը, խոսքը, նրա հանդեպ վերաբերմունքը երկրի` տարածության կայացման չափանիշն է, ուստի թե՜ քաղաքում, թե՜ կղզում, թե՜ ամրոցում և թե հատկապես երկրում այն գլխավոր հերոսն է, տեղտարածության հիմնական բովանդակությունը: Թամրազյանի առաջին ժողովածուներում տարածության փնտրտուք կա, տարածություն, ուր պետք է հանգրվանի բառը և որտեղ պիտի իր կեցությունը հաշտեցնի բանաստեղծը: Այդ իմաստով պատահական չեն «Բեմն անիվների վրա» վերնագիրը (դրա ուղղահայացում զարգացող բովանդակությունը` բանաստեղծությունը, այս պարագային այնքան էլ կարևոր չէ), կամ` «Ես համբուրել եմ փորձում երկնքում // Բառը, որ նոր ես դու արտասանել» (ՁԿ,144) պոետական տպավորիչ սուզումը: Այնուամենայնիվ, անմիջապես առկա է գիտակցումը, որ «…ոչ մի երկինք էլ ինձ չի փրկի, // Եվ բառն է միակ իմ սպեղանին» (ՁԿ, 50): Այստեղ մի կողմից անհատի փրկությունն ու կեցության կերպը ընդգծվածորեն հանգում են բառի գաղափարին, մյուս կողմից` կրկին առկա է տարածության անհրաժեշտության գիտակցությունը: Ու թեպետ աստիճանաբար իբրև տեղտարածություն հստակվում է քաղաքը, սակայն անընդհատ ներկա է որոշակի կասկած, և այդ հանգամանքը շարունակական դրամա է պայմանավորում բանաստեղծի համար: Կասկածանքն առավելապես վերաբերում է քաղաքի այսպես ասած` բովանդակությանը, հոգևորբարոյական մթնոլորտին, ուստի բնական է, որ քաղաքի բնագրաստեղծ մետաֆորով հղացված ժողովածուն վերնագրված է «Ձայների կղզի». այդ կերպ մատնանշվում են քաղաքը քաղաք պահող մաքուր հոգիները, սթափության ոգին ու ձայները կենսունակ պահող կղզիները, ինչպիսիք են, օրինակ, Արթուր Մեսչյանն ու Լևոն Ներսիսյանը, որոնց առանձին բանաստեղծություններ է ձոնել Թամրազյանը: Լևոն Ներսիսյանին նվիրված «Արտիստը» բանաստեղծության վերնագիրն այդ իմաստով հակադրություն է ստեղծում քաղաքի դիմակավորված, նույնն է, թե` անդեմ բնակիչների և «ձայների կղզիների» հոգևորբարոյական նկարագրերի միջև.
Քաղաքը ասես լսել է միայն,
Սակայն չգիտի նա իր հերոսին…
…Քաղաքը` դրամ, որի երեսին
Փայլում է անգո դեմքը կեսարի… (ՁԿ, 97)
Պետականության ձեռքբերումը Թամրազյանի երազած տեղտարածությունը գոնե սկզբնական շրջանում չապահովեց: Քաղաքն ամրացավ, որոշակիորեն ինքնացավ, դարձավ ամրոց, սակայն չփոխվեց հոգևորբարոյական մթնոլորտը, ավելին` մարդու անկումը դարձավ էլ ավելի զարհուրելի ու հուսահատեցնող: «Ու սա քաղաքն է խուլ արձանների // Ու սրահների անկենդան փայլող», գրում է Թամրազյանը «Թափուր քաղաք» (ՊԱ, 26) խորհրդանշական վերնագրով բանաստեղծության մեջ: Այս առումով «Արտիստը» բանաստեղծության առկայությունն արդեն «Պաշարված ամրոց» ժողովածուում միանգամայն փաստարկված է: Եվ եթե այս բանաստեղծության մեջ քաղաքի իրական հերոսի հանդեպ թեկուզև չգիտակցված պատկառանք ու ներքին հարգանք կա, ապա նոր ժամանակներում, երբ «Մատնության հոտ է օրերից գալիս» (ՊԱ, 102) և անդեմությունը հասել է ահռելի չափերի` «Եվ ի՞նչ անուն տալ օրվա հերոսին» (ՊԱ, 83), Թամրազյանը ստիպված է արձանագրել այդ օրերի մեծագույն դրաման.
Մեզ վիճակվել է տեսնել` ինչպես է
Ամբոխն հերոսին իջեցնում բեմից… (ՊԱ, 128)
Այսպիսի իրականությունը երկակի իրողություններ է պայմանավորում: Մի կողմից` բառի հանդեպ անտարբերությունն ու արհամարհանքն է պայմանավորել այդպիսի անդեմ իրականություն` «Ու բառը կրկին իջել է գեհեն» (ՊԱ, 110), մյուս կողմից` անդեմ իրականությունն է բառը զրկել իր նախաստեղծ առաքելությունից` «Ու անկարող են բառերը դառնում» («Հարասություններ», 15): Ոգեզուրկ այդ ժամանակների առթած տրամաբանությամբ սկսում են տիրապետող դառնալ վախճանաբանական տրամադրությունները, որոնք խորհրդանշվում են Դեղին Մոլոքի, Մեծ մողոլի, Նեռի, Նոյի պատմադիցաբանական կերպարներով: Երևույթն, իհարկե, բնորոշ է հետանկախության շրջանի առաջին տասնամյակի ամբողջ հայ գրականությանը, սակայն Թամրազյանի պոեզիայում, ընդհանրական միտումների հետ մեկտեղ, առկա են անհատական փորձընկալումներ, որոնք կապված են ներստեղծաբանական օրինաչափությունների հետ: Թամրազյանի ապոկալիպսիսյան կանխազգացողություններն այդ առումով, այսպես ասած` տեղայնացված են հիմնականում հայաստանյան իրականության պարագծում և իրենց ողբերգական ասացումներում պարագրկում են հայոց երկրի ու հայ ժողովրդի պատմության փորձընկալ խտացումները: «Դեղին Մոլոք» բանաստեղծության սկսվածքը երևույթի անընդհատական ներկայությունն ու պատմության ընթացքի նույնականությունն է ամրագրում.
Այդ դու ես կրկին – մեր հոգու սև «ես»,
Թաքուն զարհուրանք, մեր երկրորդ երես… (ՊԱ, 106)
Այս ամենի հետ մեկտեղ «Պաշարված ամրոցում» առկա են լավատեսական շեշտադրումներ: Բառը, որ ի սկզբանե էր, չէր կարող կորչել, և բառի հոգևոր խորհրդի հետ է կապվում երկրի` երազելի տեղտարածության կայացումը: «Խորանիստ» բանաստեղծության մեջ ահա ձևաբանվում է ներկայի ու գալիքի պատկերն ու տեսլականը.
Բառը խաչված է կրկին ու կրկին
Ու երկնքում է խաչը քառաթև,
Նա ինքը պիտի աշխարհը փրկի,
Նրանով պիտի աշխարհին հաղթեն… (ՊԱ, 195)
Այս առումով «Ասացող երկիր» ժողովածուն արդեն գոյավորված երազանքի, կայացած տարածության բանաստեղծական վերապրումն է: Որքան էլ օրերի երթը շարունակում է ներփակել ողբերգական զգացողություններ («Հանուն ինչի՞ են երգերն այս հնչում, // Եթե բառերը բյուր կյանքեր չարժեն», ԱԵ, 14), այնուամենայնիվ, բառը սկսել է ապրել նոր կյանքով: «Ես գիտեմ հիմա օրեր են լինում, // Որոնք չեն կարող չավարտվել երգով» (ԱԵ, 93), սա նոր տրամադրությունների մեկնակետային կերընկալումներից է, որն ինքնատիպ զարգացումներ է ուրվագծում Թամրազյանի պոեզիայում: Եվ սրա թելադրանքով է խոսքի բանաստեղծական տարերքը փոխարկվում ասքի, որը մշակութաբանական, պատմական ընդգրկումների ավելի խորը ենթաշերտեր է ենթադրում: Բառը հաղթահարել է հոգևորբարոյական անկումների ներքին դիմադրությունը և նոր շունչ հաղորդել երկրի (տարածության) բովանդակությանը.
Ու խոսքն է հոսում, ու այդ հուներով
Արտահեղվում են և՜ հույզեր, և՜ կիրք,
Ու խիզախում են բառերը հերոս`
Բացելով մի նոր, ասացող երկիր –
Որ մեր աչքերի առջև միշտ փակ էր,
Որ հնչելու է բոլորի համար –
Մտնելով սրտի մի նոր միջագետք,
Խուժելով հոգու մի նոր մայրցամաք: (ԱԵ, 12)
2.
Բովանդակայինտարածական խնդիրների հետ մեկտեղ, թեպետ սկզբնական շրջանում ոչ նույն նպատակասլացությամբ, Թամրազյանը հստակեցնումհամակարգում էր իր պոեզիայի հավատո հանգանակը նաև ձևայինկառուցաբանական հատույթում: Նա մեր այն սակավաթիվ լավ բանաստեղծներից է, որ միշտ հավատարիմ մնաց կշռույթավոր չափածոյին, հանգավոր խոսքին: Բայց դա սոսկ կրկնաբանվող հավատարմություն չէ, այլ գիտակցված տարերք, որի ընդերքում կայանում էր նաև թամրազյանական բանաստեղծության տեսակը: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հայ բանաստեղծների մեծամասնությունը մեր դարձդարձիկ օրերի դրաման վերաձևում էր բաց տեքստի, որը, ցավոք, երբեմն գռեհկության էր վերածվում, Թամրազյանը օրերի լարվածությունը տեղափոխում էր կշռույթավոր խոսքի ներփակ տարածք, որի պատճառով լիցքավորվում էր նրա բանաստեղծական տողն ու երբեմն պայթում ներքին լարվածությունից: Բանավոր տարածքում հաճախ են Թամրազյանի բանաստեղծությունները համեմատում արհեստական ծաղիկների հետ, ինչը վկայությունն է այն բանի, որ նրա պոեզիայի ընդերքը շատերին այդպես էլ մնում է անծանոթ ու անհաղորդ: Իրողությունն այն է, որ արտաքուստ երբեմն լինելով իսկապես պաղարյուն, Թամրազյանի բանաստեղծությունները «միասնաբար խտացնում են հեղինակի հոգևոր փորձը, որում առավելապես զգալի են մտավորական հերոսի իմացականինտելեկտուալ պաշարները, ուր հույզը թաքնվում է խոհական պատումի ենթաշերտերում» :
Հստակվող համակարգի հետ մեկտեղ Թամրազյանն աստիճանաբար ձեռնամուխ եղավ իր բանաստեղծության գիտությունը ձևաբանելու ընթացքին, առաջ մղվեցին ձևային, մատուցվող խոսքի կերպին առնչվող խնդիրները, և «Զվարթ գիտություն» (2001), «Համլետ» (2002), «Հարասություններ» (2003), «Մի հոգու թատրոն» (2005), և, վերջապես, «Ars poetika» (2007) ժողովածուները լավագույնս վկայագրել են այդ ընթացքի բոլոր յուրահատկությունները: Այս հարացույցում էլ բանաստեղծության` իբրև գիտության կայացման ընթացքն է ներառվում: «…Գիտություն բառը, նկատում է Գուրգեն Գասպարյանը «Զվարթ գիտություն» ժողովածուի առիթով, մատնանշում է արվեստի արվեստական լինելը, որը, ի տարբերություն շնորհի, ենթակա է անընդհատ կատարելագործման» :
Այստեղ ուշադրություն պետք է դարձնել այն հանգամանքին, որ հարացույցային զարգացումներում միջնադարյան պոեզիայի տեսակներն ու թատրոնը մեկընդմեջվում են. նախ` միջնադարյան «զվարթ գիտության» ավանդույթն է ասպարեզ բերվում, ապա` խոսքի համլետյանթատերային տարերքը, հետո` հայ միջնադարյան բանաստեղծության արտահայտմանդրսևորման կերպը` հարասությունը, և վերջապես ու կրկին` թատերական ավանդույթը, որտեղ «մի հոգու թատրոն» մասնավորումը նույնական է Համլետին, քանզի Շեքսպիրի հանրահայտ ողբերգությունն իրականում մի հոգու թատրոն է` չնայած գործող անձանց հարուստ պատկերասրահին: «Ars poetika» ժողովածուում Համլետին միացավ համաշխարհային գրականության մյուս հայտնի կերպարը` Դոն Կիխոտը: Ընդ որում` այս ժողովածուում ի մի են բերվում բանաստեղծության գիտության թամրազյանական ուղենշային` վերը նշված զույգ փորձընկալումները` «Դոն Կիխոտ» և «Արվեստ քերթության» բաժինների տեսքով:
«Զվարթ գիտություն» ժողովածուն իր բնույթով, ընդհանուր առմամբ, բանաստեղծությունների ընտրանի է, սակայն միևնույն ժամանակ այն կարելի է նոր ժողովածու համարել, քանզի, ինչպես իրավացիորեն նկատում է Գուրգեն Գասպարյանը` «հինը, այսինքն` արդեն ծանոթը, և նորը այստեղ վերաիմաստավորվել են կառուցվածքի վերափոխումներով ու վերադասավորումներում» : Ընդհանրապես` համակարգային մտածողությունն ու բանաստեղծության գիտության ներքին թելադրանքը Թամրազյանին հնարավորություն են ընձեռել իր նախորդ գրքերի` կառույց ամրագրող որոշ բանաստեղծություններ տարրալուծել նաև հաջորդ ժողովածուներում: Բայց հետաքրքիր է ընդգծված այն օրինաչափությունը, որ ժողովածուից ժողովածու տեղափոխվելով` դրանք նոր ասելիք են ձեռք բերել և ըստ այդմ` ուժեղացել կամ թուլացել են: Այլ խոսքով` Թամրազյանի պոեզիայի դեպքում առանձնահատուկ կարևորություն է ստացել համատեքստի գործոնը, որի մասին այլ առիթներով փոքրինչ խոսել եմ Հակոբ Մովսեսի և Աղասի Այվազյանի ստեղծագործությունների օրինակով : «Յուրաքանչյուր նոր միջավայրում, իր հերթին նկատում է Գուրգեն Գասպարյանը, արդեն հազար անգամ ասված խոսքը պետք է գտնի իր ներդաշնակ և ճշմարիտ տեղը, քանզի… գրքի կառուցվածքը, խոսքերի և բանաստեղծությունների դասավորությունը նոր դիտանկյուններ է բացում ընկալման համար» :
«Զվարթ գիտություն» վերնագիրը Թամրազյանին պարտադրել է ժողովածու ներբերել տարբեր տարիների պոետական նախասիրությունները մատնող տարաոճ ու ամենակարևորը` տարատաղաչափական ուղղվածություն ունեցող բանաստեղծություններ` շաղկապված «զվարթ գիտության» բանաստեղծական հանգանակին, երբ «իրար են հաջորդում զվարճախոսությունը, երգիծանքը, գրոտեսկը, ֆանտասմագորիան, սարկազմը, «եղծը»… կան «գեղագիտական արկածախնդրության» և առասպելաբանության տարրեր» : Այս ամենի հետ մեկտեղ` «Զվարթ գիտության» մեջ արդեն իսկ առաջնային է դառնում խոսքի կառուցման թատերային կերպը: Գրքի առաջաբանում դա ներկայացվում է իբրև գեղագիտական հանգանակ. «…բեմահարթակի վրա բարձրանում է Խոսքը` իբրև արժեզրկվող ժամանակի գերագույն արժեք, իբրև միակ հերոս, որ խենթախոսում է խեղկատակների ու խամաճիկների թատրոնում» : Մյուս կողմից` հարկ է նշել, որ Թամրազյանի պոեզիայի ձևայինկառուցաբանական հարացույցում հենց այդ մասնավորությունները` բեմահարթակ, Խոսք, միակ հերոս, խենթախոսություն, դարձան գերակշռող, և դրանց թելադրանքով հստակվեցին Թամրազյանի պոետական որոնումները: Բովանդակության ու ձևի հարաբերությունը նրա պոեզիայում դարձավ չափազանց ներդաշնակ:
Ընդհանրապես` Թամրազյանի բոլոր ժողովածուներում էլ կան բանաստեղծություններ, որոնց հատկական է թատերային մենախոսականությունը, սակայն միայն «Համլետ» հարասության մեջ դա հստակորեն ընդգծվեց որպես մտածողության համակարգված որակ և թամրազյանական բանաստեղծության էատարր: «Համլետ» վերնագիրն այս պարագային ուներ երկու կարևոր գործառույթ: Նախ` Համլետի կերպարն ինքնին համաբանվում է Թամրազյանի պոետական ծրագրում նախանշված թե՜ բեմահարթակի, թե՜ Խոսքի, թե՜ միակ հերոսի, և թե հատկապես խենթախոսության հետ: Մյուս կողմից` Համլետ, այսինքն` ծանրագույն երկընտրանք ու դրանից ծնված խորը դրամա, անպատասխան հարցերի լաբիրինթոս, մենության տագնապ, չհասկացվածություն, համարժեքության, հոգեկցության իմաստով` անզրուցակից գոյութենություն… Ուստի` Համլետի կերպարի տեղայնացումը նոր ժամանակներում ու ենթատեքստերով մատնվող հայաստանյան իրականության մեջ` մեր օրերի նշանները բանաստեղծական խոսքում պարագրկելու լավագույն եղանակն էր թերևս, բացի այդ` հարասության մեջ թիրախված երևույթների ու խնդիրների հավերժականության ու համամարդկայնության ցուցանումը.
Ու մենք դարձել ենք մեզ անտանելի,
Սուրբ է ձևանում ամեն անառակ,
Ու մտքի բոլոր այս ատյաններում
Տգիտությունն է միայն կատարյալ… («Համլետ», 9)
Իսկ ահա «Հարասություններ»` հատուկ սկզբունքով հավաքված հատընտիր ժողովածուն արդեն բյուրեղացած վիճակում պարագրկում էր Թամրազյանի տաղաչափական համակարգը: «Հարասություններ»` այսինքն` բանաստեղծման միապաղաղ, միալար կերպ, որի ազդեցության ուժը հենց այդ «թերության» մեջ է: Այս կերպ` Թամրազյանը նաև յուրովի սրբագրումարդարացնում էր իր նախորդ ժողովածուների առթիվ մատնանշված թերությունները, որոնք հիմնականում վերաբերում էին բանաստեղծություններում առկա երկարաբանություններին ու միալարությանն ու միատոնությանը: Պատահական չէ, որ Թամրազյանն այս ժողովածուում գրեթե ամբողջությամբ ներառեց նշված թերություններով առավելապես «տառապող» «Ապակե քաղաք» և «Ձայների կղզի» ժողովածուները` այդ կերպ, փաստորեն, վերարժեվորելով դրանք: «Հարասություններ» ժողովածուում, ահա, այդ «թերությունները» ծառայում են տրամադրությունների ու զգացողությունների ծավալմանը` բազմախորք ճյուղավորումներով, որի պարագային Թամրազյանի բանաստեղծություններն ուղղակի պայթում են ներքին լարվածությունից:
Քո ամբողջ կյանքը – խտացող մի շերտ,
Դանդաղ շարժվում է թաղանթի ներքո,
Բոլոր սերերդ, բոլոր հուշերդ
Միացած են մի միալար երգով: (Հ, 184)
«Մի հոգու թատրոն» ժողովածուն ներկայանում է ոչ միայն խորիմաստ, այլև նախորդ գրքերի հատկականությունները պարագրկող վերնագրով, որը, բնականաբար, ենթադրում է ուղղահայաց զարգացումներ: Այստեղ նոր փորձընկալումներով համաձուլվել են Համլետը իբրև բովանդակային հարթություն, և հարասությունը` իբրև այդ բովանդակային հարթության մատուցման տաղաչափականկառուցվածքային միջոց:
Նա է խելահեղ բեմն այս արարել,
Ու ես ամեն օր կրկնում եմ դերն իմ,
Նա հավերժական քո հուշարարն է,
Դու ասացողն ես հարաշարժ բեմի (ՄՀԹ, 5 )
«Մի հոգու թատրոն» ձևաբանումը` իբրև իրականության մետաֆոր, ընկալման երկու մեկնակետեր է պարունակում: Մի կողմից` դա մարդու վերջնական ու հավաքական անդեմացման դրաման է ընդգրկում, երբ ամենուր նույն հոգեկերտվածքն է ու նույն դեմքը, երբ նույնացել են դերասանն ու հանդիսատեսը`
Բայց որտե՞ղ ես դու, որտե՞ղ է մարդը
Ժամանակի և իրերի միջև…
…Ու՞ր է ժամանակն այս անհետանում,
Անկենդան դեմքերն ո՞վ է քանդակել… (ՄՀԹ, 8 )
մյուս կողմից` անդեմ ժամանակներում մարդկային դիմագիծը պահպանած բացառիկ հոգիների ողբերգության վկայագրությունն է: «Մի հոգու թատրոն» ժողովածուում «Օտարականը» վերնագրով ենթաշարքի առկայությունն այդ առումով շատ խոսուն է և վկայում է անհատի ու հասարակության միջև առկա հոգեբանական անդունդի պարագրկումների բնույթի մասին:
«Ars poetika» ժողովածուն եկավ ամրագրելու թատերական հերոսի, թատերախոսության ու քերթողական արվեստի հիմնարար հատկանիշների միաձուլման Թամրազյանի միտումը: Այդ երևույթը, որ մինչ այդ զարգանում էր հերթագայության սկզբունքով, այստեղ գոյավորվեց իբրև զուգահեռություն, որ միասնության ձգտումն ունի: Դատելով ժողովածուի բաժինների խորագրերից` «Դոն Կիխոտ» և «Արվեստ քերթության», կարելի է ասել, որ Թամրազյանը մեկ կազմի մեջ, ստեղծաբանական նպատակադրումներից ելնելով, ներփակել է երկու ժողովածու, որոնք, ըստ էության, պետք է հաջորդեին իրար: Համլետի փոխարինումը Դոն Կիխոտով ոչ թե նոր հերոսի որդեգրման, այլ նախորդի պարագրկումների ընդարձակման նպատակ է հետապնդում: «Արվեստ քերթության» բաժնում ընդգրկված բանաստեղծությունների թեկուզ վերնագրերը միայն բանաստեղծական տեքստի կառուցման ու գործառնականության բազմաթիվ հնարավորություններն են մատնանշում` «Բնաբան», «Մակագրություն», «Առձեռն բառարան», «Երկրաչափություն», «Քերականություն», «Ասեղնաբուժության», «Պատմագրություն», «Վիմագրություն», «Շնչառություն» և այլն, և այլն:
Ահա բանաստեղծական զարգացման այս ընթածիրի վերլուծությունը բերում է համոզման, որ Թամրազյանի պոեզիան գոնե սեփական ստեղծաբանական համակարգի պարագծում հասել է հանգրվանային վիճակի: Մանավանդ որ` վերը նշված զույգ սևեռակետերի` բովանդակայինտարածական և ձևայինկառուցաբանական, վերջնագծում առկա են նաև հատման կետեր, այն է` բովանդակայինտարածական հարացույցն ամփոփող «Ասացող երկիր» ժողովածուի վերնագրի ասացող միավորը նաև բանաստեղծության գիտության էատարր է ու նրբերանգ, և կապվում է «Ars poetika»ի` քերթության արվեստի հետ:
Այսքանից հետո մի փոքր դժվարանում է հստակ կանխատեսումներ կատարել Թամրազյանի պոեզիայի ստեղծաբանական զարգացումների մասին: Համենայն դեպս, այն տպավորությունն ունեմ, որ Թամրազյանը հաջորդ ժողովածուներում ձգտելու է բանաստեղծական խոսքի նրբին ու խիտ քնարականության: Այդպես մտածելու մեկնակետը «Բանաստեղծություն» վերնագրով քերթվածն է, որի խորագիրը ծրագրային արժեք ունի: Բանաստեղծություն հասկացության պարագրկած նախնական պարզության, պատկերավորության, ներքին դրամատիզմի, քնարականության մասնավորությունները մատնում են, որ Թամրազյանի պոեզիան, գիտակցելով որոշակի հարթություններում իր համակարգային վիճակը, ձգտում է բեռնաթափվել տարաբնույթ տարազներից: Այդ առումով, կարծում եմ, պատահական չէ նաև այն փաստը, որ «Արդի հայ քնարերգություն» անթոլոգիայում (կազմեց` Արևշատ Ավագյանը, Երևան, 2008) պոեզիայի վերաբերյալ իր հեղինակային բնորոշումը տալու փոխարեն, Թամրազյանը ներկայացրել է հենց «Բանաստեղծության» ամենաբնորոշ քառատողը.
Ու երազներում թռչելու նման
Բառերն են իջնում խոսքի մանվածքին`
Բնության հոսող խորքում թաքնված,
Ու դա նման է թափառող ասքի… (էջ 300)
Սա պոետական խոսքն իր նախնական պարզությանն ու նրբությանը վերադարձնելու երազանք է:
© Արքմենիկ Նիկողոսյան, 2009թ
Երկար ժամանակ Արքմենիկը խոսում էր Թամրազյանի պոեզիայի իմաստալիության մասին, իսկ ես միշտ կարծում էի, որ այնուամենայնիվ, Արքմենիկը մի քիչ չափազանցեցնում է, կարդալով այս հոդվածը, հասկացա, որ գրախոսը մաքսիմալ աստիճան մոտեցել է հեղինակին: Շատ լավ վերլուծություն էր, քաղաքի ու Համլետ-թատրոնի բացահայտումներն իրոք զարմացրեցին ինձ:
Շնորհակալություն: Ես հուսով եմ, որ այս հոդվածը Հրաչի պոեզիայի մասին տարածված թյուր ընկալումները փոխելու առիթ կտա:
Այս Հոդվածը տպագրվել է Նարցիսում 6, 2009
Ժամանակակից հայ պոեզիայի ընդհանուր ֆոնի վրա կտրուկ առանձնանում է Հրաչ Թամրազյանի ստեղծագործությունը:
Արդի որոշ բանաստեղծների կողմից անընդհատ նորորարության ձգտումը ամբողջովին ձևափոխեց ժամանակակից բանաստեղծության արտաքին կառուցաձևերը: Բանաստեղծություն ներխուժեցին հրապարակախոսական տարրեր, անկանոն բառակազմություններ, զարմացնելու ճիգի արդյունք պատկերներ, որոնք շատ դեպքերում արտաքին էֆեկտների արժեք ունեն: Այդ բնույթի պոեզիայում ետին պլան է մղվում մեղեդայնությունը, և շեշտը դրվում է իբր-ինտելեկտի վրա, ինչի արդյունքում շատ բանաստեղծություններ ռեբուսների են վերածվում:
Հրաչ Թամրազյանի բանաստեղծումը, առաջին հայացքից պարզ-ավանդական է թվում: Նա պահպանում է ավանդական բանաստեղծումի արտաքին կառուցաձևերը հիմնականում 9-10-11-12 ոտքերով, քառատողերով և հանգերով: Տողաչափն ու հանգը մեղեդայնություն են ստեղծում, իսկ մեղեդուն մեծ կարևորություն է տալիս բանաստեղծը: Սակայն, նրա բնագրի ներքին բովանդակային հյուսվածքներում երևում է հեղինակի նորարությունը: Քառատողերի բաժանված շատ բանաստեղծությունների քառյակի վերջում վերջակետ չկա, քանի որ միտքը շարունակվում է, ինչը բանաստեղծական մտքի հարահոսն է պայմանավորում: Ուստի չափազանցեցրած չեմ լինի, եթե ասեմ, որ նա մեր ժամանակակից ամենաաչքի ընկնող նորարար բանաստեղծներից մեկն է:
Թամրազյանի պոեզիան երեք շրջափուլի կարելի է բաժանել:
Առաջինը` ներառում է պոետի տագնապների, նրա կամավոր մեկուսացման տրամադրությունները, բնության հետ մերձեցումը և անցյալի գրառումը` որպես գեղագիտական սկզբունք: Այս փուլը հեղինակը ամփոփում է «Զվարթ գիտություն» գրքով:
Որպես պայծառատես բանաստեղծը որսում է հոգևոր և կենսական մոտալուտ աղետները և ազդարարելով դրանց մասին, փորձում է փրկել մարդուն: Այս դժվարին առաքելությունն է իր առջև դնում բանաստեղծը: Իր կենսազգացողությամբ անալիզի ենթարկելով ժամանակակից կյանքն ու մարդուն, նա տագնապում է.
… Ու մեր օրերում դեմքերն ու մարդիկ
Ծածկված են ստի այնպիսի շերտով,…
Օրը կերպավորվում է, մարդը կուլ է գնում առօրյա մանր խնդիրներին: Կորուսյալ վիճակում է ոգու ամրոցը, ու «… ներկան անցյալ է, // Հոգին` թափուր քաղաք».
«Օրերը – իբրև թափառող մի զորք
Առանց զինվորի ու զորավարի –
Ու կործանվում է ամրոցը հզոր,
Ու մատնված է քաղաքն ավարի»:
Այսօր` «երկրի մարմինը խոշտանգված և խեղ» է, իրը մարդուն կլանել է, քամել նրա բոլոր ոգեղեն հյութերը ու գրեթե ոչ ոք չի տեսնում, որ «Աստղ է առավոտը, // աստղ է մայրամուտը, // և աստղ է գիշերը, // և սառն են երկնքի սալաքարերը…»: Մարդիկ կարծես կուրացել են, մթագնամիտ են դարձել ու չեն հասկանում, «Որ օրերն անգամ դարձել են մատնիչ, // Եվ հուշարար են ամեն գիր ու տող»:
Բանաստեղծն այն աչքն է, որը ոչ միայն տեսնում է. նա ունի նաև մարդուն փրկության ուղին մատնացույց անելու, ինքն իր առջև և ի վերուստ դրված պարտավորություն: Նա բառ, պատկեր, տող է արարում, երեխայի պես հրճվում դրանով և ամեն անգամ նոր կյանք ապրում… Անընդհատ նոր եզերքներ է նվաճում ու ինքն իրեն վատնելով երջանկանում: Նա փորձում է իրեն մերձեցնել նաև մոլորյալին. «Այս ծանծաղացող օրերում պղտոր, // որի տաղտուկը չի տրվում բառին, // Ու անվերջ փնտրիր մի պատկեր կամ տող, // Անկեղծ հրճվելու մի պահ կամ առիթ, // Որ քեզ հանում են մի նոր ուղեծիր…»:
Պարզագույն է կյանքի թամրազյանական ընկալումը` «Ովքեր ծնվել են – պիտի մահանան». ինչո՞ւ բարդացնել առանց այն էլ բարդացած կյանքը: Բանաստեղծի խորհուրդը առավել քան կենսական է.
Ու փորձիր հիմա անհոգի, թեթև
Ապրել այս կյանքդ ու չծանրանալ:
Պարզ ու ճշմարիտ է բանաստեղծի կենսափիլիսոփայությունը. այն նույնիսկ ծնողական խրատի արժեք ունի.
– Մաքրիր կենցաղդ, կրկին սովորիր
Պարզապես շնչել, պարզապես ապրել
Քո ամեն բառով, քո ամեն օրով…
Սակայն, երբ ձայնը տեղ չի հասնում, երբ ոգու սով է, կրկնակի ցավով է պոետը ծառս լինում իրականության դեմ: «Համլետ» պոեմում Թամրազյանը նորօրյա Համլետի շուրթերով անընդհատ կրկնում է ժամանակակից մարդու հոգևոր կեցության անմխիթար իրավիճակի մասին. «Բայց ոգու քաղցը, սովն այդ անհագուրդ // Նրան տակավին մղում է առաջ, // Մինչ վարագույր է աչքերը փակում, // Ու մինչ բացվում է` իբրև մղձավանջ // Եղելությունը – իբրև մեռյալ շերտ…»:
Մեռյալ եղելությունը արժեզրկված իրականությունն է.
… Ու մենք դարձել ենք մեզ անտանելի
Սուրբ է ձևանում ամեն անառակ,
Ու մտքի բոլոր այս ատյաններում
Տգիտությունն է միայն կատարյալ:
Հոգևոր արժեքները մարդու կողմից անընդհատ ոտնատակ են արվում: Պղծվում է բառը, խոսքի մեջ գերակշռում է սուտը: Իսահակյանի մարգարեությունը` «ես ձեզ ասում եմ կգա հոգու սով…» այսօրվա մասին էր:
Ոգու սովը դարձել է մարդկային բոլոր աղետների պատճառը:
Իրերը իրենց մահն են որոճում
Ոչ մի միտք չկա կառչած գալիքից,
Մենք հայտնվել ենք մի մեռյալ ճոճքում
Մենք հանձնվել ենք վերջին ալիքին:
Աստված մենության մեջ արարեց աշխարհը, արարեց, որ մենակ չմնա: Պոետը նույնանում է արարչի հետ և «Մի թափառող մարդու նման, // Որ քայլում է իր ետևից,» իր գիրն է ստեղծում, որը «Իբրև նշաններ վայրի մենության, // Բնության նման չքնաղ ու ահեղ» է:
Բանաստեղծը հայտնվում է ինքնակամ մենության մեջ. խոսքս հոգևոր մենության մասին է, Նարեկացիական ճգնակեցության, երբ մարդը մերձենում է խոսքին և բնությանը.
Մենանալ – բնության մեջ,
վայրկենական անդորր փնտրել,
ուղեղի օշարակ – վաղորդյան հովիտներում,-
բայց ոչ մի հանգստավետ հովիտ չկա
քո վարակված երևակայության համար…
Երբ դու ապրում ես կյանքով մի ներփակ,
Ուր ոչ ոք չկա քեզանից բացի…
Մենության մեջ է բանաստեղծը մերձենում բնությանը. մարդ-բնությունը` վայրի մենությունն է, պոետի ճակատագիրը… Եվ նա հորինում է երկիրն ամայի, արևը կիզող, «Ու հավերժական ապրումի լեռներ, // Ու անդնդախոր խոհերի կիրճեր»:
Շատ անգամ մերձեցումն այնքան խորն է, որ մարդ բնություն ձուլում է տեղի ունենում.
Ու հողի մեջ են աչքերդ աճում,
Ու քո մատները – իբրև արմատներ
Քո բառերից են ճարահատ կառչում:
Գրականությունն ինչ է, եթե ոչ գիր-ասք-պատմություն մարդու մասին, նրա ապրածի մասին, նրա ապրումի ու կենսագրության մասին: Գրականության ներսում մարդն էլ մարդ է արարում, ապրումներ է տալիս կենսագրություններ է կերտում: Անցյալի կենսաճանապարհի և հոգևոր արժեքներիի` գրով ամրագրումը Թամրազյան պոետի համար գեղագիտական սկզբունք է: Անցյալը որպես կյանքի շարունակություն կարևորվում է իր պատմա-մշակութային գործառույթով: Հոգևոր արժեքի ժառանգաբար փոխանցումը կատարվում է միմիայն գրի միջոցով: Իսկ առանց հոգևոր ժառանգության չկա կեցություն.
Երկրորդը` շրջափուլը ներառում է կենստիրույթի փնտրտուքները, բառի անընդհատ տրոհման ճանապարհով գոյաբանական խորքի պրպտումը, որին հեղինակը ձգտում է հասնել իր ճշմարտության անընդհատ ու դիտավորյալ կրկնումներով` հարասություններով: Այս փուլն էլ ամփոփվում է «Մի հոգու թատրոն» ժողովածուով:
Թամրազյանի կենսաճանաչողությունը, այնուամենայնիվ քաղաքային է: Նրա բնագրում անընդհատ շոշափվում է քաղաքը, որը ճանաչողության արդյունքն է և բնությունը, որը զգայական իրականության արտացոլանքն է և երկուսն էլ կենսական տարածքներ են բանաստեղծի համար: Կարելի է ասել երկու բանաստեղծական միջավայր է ստեղծում գրողը.
«Եվ արշալույսը – մոռացման նիհր է, // Եվ ալիքների նիհր է հարատև, – // Նա ծովի նման մաքրում է իրեն // Եվ ափ է հանում… լերդացած վարդեր»:
Այստեղ արշալույսը, ծովի ալիքները, լերդացած տրամադրություն ստեղծող մետաֆորներ են, և ուղղահայաց` դեպի խորքը զարգացումն են պայմանավորում: Անցյալն ու ապագան, հոգևորն ու զգայականը դրսևորվում են բնապատկերի ուղեկցությամբ, իսկ Քաղաքը` ներկան է, իրեղենն ու շոշափելին.
Քաղա՛ք, իմ հի՛ն երգ, մոռացվա՛ծ իմ ձայն…
Քաղաքն այն հորիզոնական հարթությունն է, ուր արտաքին գործողություններն են ծավալվում և արտաքին կյանքն է խորհրդանշում.
Ու հիմա օտար մի վայր ես հասել
Որ նույն դեմքերն ու անուններն ունի:
Տո՛ւր հաղթահարել ինձ այս երազը,
Լուսավորի՛ր այս քաղաք-անցուղին:
«Ապակե քաղաքը» շարքում դրամատիկ շեշտադրումը արտահայտվում է կերպավորված քաղաքի կենսագրության մեջ: Քաղաքի դրաման դառնում է մարդկային ողբերգություն. «Քաղաքն – իր հղկված նուրբ հորինվածքով, // մտքի կերտվածքն այդ կուռ ու քարեղեն,- // և ոչինչ – ծածուկ, ոչինչ – անսքող, – // ինչքան կրքեր են իրերին հեղվել: // Նա շոշափում է իր պաղ մարմինը,- // դողդոջուն ձեռքեր – տարածած իր շուրջ,- // կառամատույցում մրսող հոգիներ, // Եվ սրտի տեղը ոչ ոք չի հիշում»:
…Քաղաքն – իր հոգսից մի պահ ազատված`
Իր տարածքներն էր տնտղում ամայի,
Փնտրում էր վաղուց հեռացած մարդկանց,
Որ ընդմիշտ իր հետ պիտի մնային:
Քաղաքից և բնությունից անդին բանաստեղծը հայտնվում է բեմում: Բեմը Թամրազյանի բնագրում այս երկուսի համաձուլումն է և խոհական իրականությունն է խորհրդանշում. «Բնությունից դուրս, որ խոհաշխարհ է…»: Բանաստեղծության կառույցը բարդանում է և մարդու կյանքը Թամրազյանը վերարտադրում է միարժամանակ երկու` մտավոր և հոգևոր հատույթներով:
«Մի հոգու թատրոն» գրքում անհատը մտացածին բեմում փրկություն է փնտրում: Ցայտնոտային իրավիճակում հայտնված մարդը խճճվել է քաղաքի ու բնության սահմանամիջում: Խոհականությունն ու զգացականը, թերևս հանդիպում են միայն բեմում: Անհատը ինքնապաշտպանության նպատակով հարկադրված է դիմակավորվել.
Դիմակավորում այս բեմի վրա`
Անգո, թունավոր այս մթնոլորտում,
Ուր շուրջն իշխում է մի անել մրափ,
Ուր խեղկատակն է խոսքը թքոտում:
Բեմին և դերասանին` որպես ամբողջություն, պիտի լրացնի հանդիսատեսը, իսկ հանդիսատեսը` հանրությունն է: Պոետը մենության մեջ թևաթափ է լինում. «Մենության դիմակ հագած անհատը // չի կարող երբեք էլ բեմ բարձրանալ»: Նա մտահոգ է. նա տեսնում է դաժան իրականությունը: Գորշ իրականություն-պոետ-ամբոխ հարաբերումի մեջ երբեմն հուսահատությունը համակում է պոետին.
Եվ արժե՞ այս գորշ պատյանից ելնել
Եվ դիմակայել անդեմ զանգվածին –
Ամայի դահլիճ անկենդան բեմ է,
Ու էլ ոչ մեկին դու չես զարմացնի:
Սակայն հուսահատությունն ու կասկածը ակնթարթ են տևում, քանզի «Կյանքի բեմերն են արարվում հավերժ, // Ու կրկնվում է երազը կույրի…»: Հենց բանաստեղծն է արարում կույրի երազը:
Եվ լավատեսությամբ լցված բանաստեղծը չի կորցնում հավատը լուսավոր գալիքի հանդեպ.
– Մեծ թատերգակը ե՞րբ պիտի բացի
Վարագույրները թանձր կուրության,
Որ հանկարծ շողա բեմն արեգնածին,
Ու խենթ դահլիճը հրճվանքից ցնծա:
Նա գիտակցում է, որ ինքն էլ անցյալի հոգևոր ժառանգությունը կրող և լուսավոր գալիք փոխանցող-կերտողներից է:
Այս ճանապարհը Թամրազյանը հաղթահարում է բառի անընդհատ տրոհումով: Շատ բանաստեղծությունների հիմքում կենսական որևէ երևույթ` մառախուղ, սիրտ, ստվերներ, լույս և այլն իր տարակերպ դրսևորումներով է երևում. բառը դառնում է բանաստեղծական շարք: Բառիմաստը անընդհատ փոփոխվում է, իսկ բառը մնում է նույնը. «- Օ, կարողանալ // ամեն ինչ տեսնել իր պարզ պատկերով, // և իջնել խոնավ մառախուղի պես` // այս մեծ քաղաքի // ամայությունը ծածկելու համար», «Եվ ո՞վ է նրանց լուռ դիմավորում դռների առջև, // և ինչ կերպարանք անծանոթն ուներ // չէ որ բոլորը հեռանում էին // անհայտ փողոցով, // դանդաղ, համրաքայլ // և անհետանում // մառախուղից դեն…», «Ասես մի ճերմակ պաստառ է հիմա // ինձ վարագուրում // հին կացարանից», «Մառախուղի պես ծանր համրաքայլ // ես ետ եմ դառնում // և գտնում եմ քեզ // փակ դռների մոտ // լռված անցյալի» («Մառախուղ» շարքից):
«Ստվերներ» բանաստեղծական շարքում ստվերի երևումի բազմապիսի պատկերակերտ կիրառումներին զուգահեռ, բանաստեղծը ապրումի դաշտ է տեղափոխում բառը յուրովի վերծանումներով. «…երբ դու հոգետանջ // քնում ես նկուն ու հեկեկացող // քո ստվերի տակ», կամ «Ու քո խոհերը – // Մութ փողոցներով // Ստվերների պես // Անհույս դեգերող» և այլն: Այսպես բանաստեղծական շարքեր են դառնում հայելի, երազ, աչք, ճառագայթ, աղաղակ, ղողանջներ և այլ բառեր:
Բառի անընդհատ տրոհման ճանապարհով, բառի միջուկին մերձեցած բանաստեղծը գոյության ակունքներին է փորձում մերձենալ: Կյանքի էվոլուցիան, ժամանակների հարահոսը, մարդու և իրի հարաբերությունը հանգեցրել են այն բանին, որ խճճվել է մարդն իր իսկ ստեղծած լաբիրինթոսում. «Եվ արդյոք կյանքի ուժ ունե՞ս այդքան` // Զատելու կյանքը իր կաղապարից, // Երբ չկա քո մեջ դրա իղձն անգամ, // Երբ կառչում է իրն իր գաղափարից, // Եվ անցյալից է կառչում ապագան, // Ու մենք ապրում ենք նրանց արանքում, // Չգիտենք արդեն` ո՞ւմ հետ ենք խոսում, // Ու խաթարվել է հղացքը մաքուր // Ժամանակների լաբիրինթոսում…»:
Գոյաբանական խորքին հասնելու համար մարդն անընդհատ իր ներաշխարհը պիտի պեղի, իրեն բնությունից տրված շերտերը պիտի բացահայտի.
– Քո մութ խորշերում պիտի խորանաս,
Ու ինքդ քո մեջ շրջվես երազում:
«Հարասություններ» ժողովածուն Թամրազյանի ստեղծագործական համակարգում մի քանի կարևորությամբ է առանձնանում:
Իր ստեղծաբանումի մեջ նա անընդհատ կրկնում է իր ասելիքը: Ակամա հարց է ծագում` իչնչո՞ւ է ասում այն ինչն արդեն ասել է և ոչ մեկ անգամ: Հենց այս հարցին էլ պատասխանում է «Հարասություններ» գիրքը: Եթե ասելիքը տեղ չի հասնում, հուսահատության փոխարեն պոետն անընդհատ ու դիտավորյալ կրկնում է իր ճշմարտությունները, դրանով «բնագրի մեկնության, միևնույն թեմայի ծավալման, զարգացման և ուժգնացման» գեղարվեստական մեթոդը դավանում: Գրքի վերջում «Բառը ձգտում է հավիտենության» խորագրի ներքո զետեղված էսսեները թամրազյանական պոեզիայի տեսական նշանակությունն ունեն:
Միջնադարից եկող հարասությունը, որպես կերպ, նոր, ժամանակակից կիրառումն է գտնում Թամրազյանի պոեզիայում:
Երրորդ փուլը, նոր է սկսվում Թամրազյանի պոեզիայում: Նոր լույս տեսած «ARC POETIKA» և «Ասացող երկիր» գրքերում բանաստեղծը հոգեզննություն է կատարում, բանաստեղծության ներքին կառույցը անսպասելի ձեվափոխումների է ենթարկում, իմաստային կտրուկ շրջադարձներն ու անսպասելի խոհազեղումը առավել շարժուն ու ժամանակի ռիթմին համահունչ է դարձնում բանաստեղծությունը: Այս շրջանում մի փոքր փոխվում է թամրազյանական բնության ընկալումը.
Արշալույսի շեմին զգույշ
Դու ականջդ հպիր հողին
Ու նրա հետ հաղորդվելիս
Ի՞նչ ես լսում, ի՞նչ ես զգում,
Հիշիր հիմա նախորդներիդ,
Որ իր ապրող խորքում թողիր:
Ընդլայնվում է տարածականությունը և մարդու հոգևոր դաշտի հետ համաձույլ տիեզերքին է նույնանում: «Այդպես տարածական է դառնում ներքին մարդու խորհուրդը, այդպես կայանում է նրա հոգևոր տիրույթը` իբր ներտիեզերք, ու խոհաշխարհը ծնրադրում է մարդեղենացած բնության առջև»: Բանաստեղծը փնտրում է տիեզերական խորհուրդը: Մարդ-բնությունը` մարդ-մոլորակն է և մոլորակ-տիեզերքը. «Մարդու աչքերում անասնական վախ, // Մինչդեռ կենդանու վճիտ աչքերում // Դու անեզրական թախիծ ես կարդում, // Մի անբառելի ու ծորուն թախիծ, // Ու այնժամ կրկին թակարդն ընկար դու, // Ու ընկրկում ես ահռելի վախից, // Որ տիեզերքն է քո մեջ սերմանել, // Ու տրված չէ մեզ հասնել այնտեղ, ուր // Միախառնության սահմանն է ահեղ, // Ուր տիեզերքն իր սերմերն է հեղում // Պտղաջրերում կյանքի ու մահի // Որոնք զատված չեն իրարից երբեք»:
«ARC POETIKA» գրքի «Արվեստ քերթության» մասը Թամրազյանի պոեզիայում հանրագումարային արժեք ունի: Իրար զուգորդված են խոսքն ու բնազդը, ներաշխարհն ու զգայարանները, հոգեզննությունն ու գիտությունը որպես կենսաճանապարհներ: Գրքի այս ենթաբաժինը պոետական նոր տեսություն է:
Պոետը հստակ գիտակցում է, թե ինչ նյութից է բաղկացած բանաստեղծությունը: Եվ կայանում է բառի արարումը: Հրաչ Թամրազյանի պոեզիայում բառը մարդ է, մարդը` բառ:
Ու հանդերձանքն ես դու փոխում բառի`
Այդ պատկերները լիրբ ու արնաշուրթ:
Բառը ապրում է մարդուն զուգահեռ, նրա մի մասն է կազմում, և նորից դեպի ապագա դարձ է կատարվում աստվածաշնչյան «ի սկզբանե էր բանը»-ի խորհուրդը: Մնում է «Գերագույն ճիգով ապրեցնել բառը // Ու նրա հետ էլ կյանքը ապրեցնել»:
Բանաստեղծը գրաշխարհ է ստեղծում` հյուլեից մինչև տիեզերք, բառից մինչև արարչաստեղծ խոսք ու սրանց միջև կանգնած մարդուն:
Հատկականություններ,
ստեղծաբանական հանգրվանային,
զերծում,
համաբանվելով բացապարզում են,
ուշարժան,
ընթածիր
Արքմենիկ ջան, դու գրականության տեսաբա՞ն ես, թե՞ բառաստեղծ (ես կասեի` նորարար բառաստեղծ, որ հաշվի չի նստում լեզվի բառակազմական կաղապարների հետ, որոնց միջոցով պարզ ու դյուրամարս բառեր են ստեղծել այնպիսի «միամիտներ», ինչպիսիք են Աճառյանը, Աղայանը, Աբեղյանը, Բարսեղյանը, Ջահուկյանը, Իշխանյանը, Աբրահամյանը և այլք)… Միյան թե չասես, թե նշված «գյուտերը» քոնը չեն, այլ հատուկ են նաև Ջահուկյանի, Հրանտ Թամրազյանի, Սերգեյ Սարինյանի ոչերին…
Նախ` ոչերին չէ, այլ ոճերին, Նշան ջան: Այդ բառերը “գյուտ”-եր չեն, թեպետ Ջահուկյանին, Թամրազյանին ու Սարինյանին էլ բնավ հատուկ չեն: Հիմնականում Հակոբ Օշականից` արևմտահայ մեծ քննադատ, վերցրած բառեր են, որոնք միտված են թարմացնելու մեր գրականագիտության բառապաշարը: Ինչպես Հովհաննես Գրիգորյանը կասեր` “Հնարավոր չէ այս ամենի մասին պատնել հին լեզվով”: Նորացած, արդիականացած գրականությունը նաև բառապաշարային, տերմինային նոր մոտեցումներ է պահանջում: Ես դա եմ անում: Եվ կարծում եմ, որ ւմ օգտագործած բառերն այնքան էլ դժվարամարս չեն, ժամանակի ընթացքում կվարժվես (կվարժվեն): Եվ ընդհանրապես, կարծում եմ, որ գիտությանը, գրականագիտությանը գիտական բառապաշար է պետք, ոչ թե դյուրամարս բառեր: Շնորհակալություն:
Արքմենիկ ջան, մյուս վրիպակս մոռացել ես նշել. «միայն»-ն էլ «միյան» եմ գրել (ի դեպ, դու էլ «պատմել»-ն ես «պատնել» գրել): Ինչ վերաբերում է քո նախապատվությանը «գիտական նորաբանությունների» առատ ու կողք կողքի գործածմանը, ապա ասեմ, որ քեզ հաջողվել է ընթերցողիս հիացնել ու շփոթմունքի մատնել ճոխ ու թարմ բառապաշարովդ` ստիպելով մոռանալ բուն նյութի` Թամրազյանի պոեզիայի արժևորման մասին:
Կարծում ես` արևմտահայ մեծ քննադատ Հակոբ Օշականի տեղը Սարինյանը չգիտե՞ր (ի միջի այլոց, շնորհակալ եմ ինձ լուսավորելու համար): Ինչո՞ւ եմ հենց Սարինյանին մատնանշում. որովհետև նրա ՈՃՆ էլ պակաս խրթին գիտական չէ, քան քոնը, բայց անհարկի ցուցամոլություն ու բառապաշարի ավելորդ ցուցադրություն չկա:
Որպես բանասեր ու գրականությունից մի փոքր (իհարկե ոչ քո չափ) հասկացող մարդ` կարծում եմ քննադատությունը պիտի լինի պարզ ու բացահայտող, ոչ թե առանց այն էլ ծածկախորհուրդ գրական նյութը նոր մշուշներով պատող:
“Օրինակի համար ես կ’ըսեմ. “Արշալույսին արթնացա, հագուստներս հագա և քիչ մը հաց կերա”: Տուր այս տողը պարոն Ատոմին, և հետևյալ օրը քեզի պիտի ըսե. “Արթնացա արշալույսին, զօր վարդամատն կանվանեն դասականք, և հագա հագուստներս, որք տձևություն ծածկելու միայն ծառայելու են, կ’ըսե Ժան-Ժաք Ռուսսո, ու կերա քիչ մը հաց, թեպետև Ավետարանը կըսե “Ոչ միայն հացիւ կեցցե մարդ, այլ ամենայն բանիւ Տեառն: Ինչու համար մտքին ուղղությանը դեմ ապստամբիլ և ընթերցողներդ չարչարիլ. ո Ատոմս, շիտակ ճամփուդ գնա………: Այս տողերը մեծ մտածող, գրող Հ. Պարոնյանինն են….. Նա լավ էր ամեն ինչ հասկանում…..Էսպես էին մտածում Թումանյանը, Մեծարենցը և շատ-շատերը…………….
Տաթևին խորհուրդ կտայի` նախ ինքը հասկանա, թե ինչի մասին է այստեղ խոսվում, այնուհետև մեկնաբանություններ անի:
Նշան ջան, ես մատնանշել եմ այն վրիպակդ, որը էական է: Սա իմիջայլոց:Անշուշտ, Սարինյանն էլ գիտեր Օշականի տեղը, և, ի դեպ, այն քչերից է, որ ժամանակին խոսել է Օշականի մասին, գնահատել նրան: Լավ, վատ, էական չէ: Բայց Սարինյանի խնդիրն ուրիշ էր, թեպետ նրան էլ ժամանակին ցուցամոլության մեջ էին մեղադրում: Այսօր հենց Սարինյանին ենք պարտական մեր գրականագիտության բառապաշարի որոշակի թարմացման համար: Ես գիտեմ, թե ինչ եմ անում, ու գիտեմ, որ դա շատերին դուր չի գալիս, բայց ես պատրաստ եմ այսօր դատափետվել այդ բառերի համար, քանզի վստահ եմ, որ մոտ ապագայում ինձ էլ են շնորհակալ լինելու: Ի դեպ, եթե լավ հետևես արդի քննադատությանը, ապա կտեսնես, որ դրանցից մի քանիսն արդեն օգտագործվում են: Ես ընթացքում հրաժարվում եմ այն բառերից, որոնք քննություն չեն բռնում: Մի խոսքով: Շնորհակալ եմ, որ քննարկում ես այդ խնդիրը, ես դա կարևոր բան եմ համարում: Ու նաև համամիտ լինելով, որ քննադատությունը պիտի պարզ ու բացահայտող, ուզում եմ չմոռանաս, որ քննադատությունը գիտություն է:
Վայ, Արքմենիկ, նորից ինձ անհասկացող հանեցիք…. էդ ինչ մի բարդ բաներ են գրված, որ ես էլ չեմ հասկացել, գրախոսության մեկնաբանությունները որ շատ էլ հասկանալի են)))
Տաթևի մեջբերան մեջ խոսքը ճոռոմաբանության մասին է, ինչն այսօր, ցավոք, հանդիպում է ինչպես կենցաղում, այնպես էլ գրաքննադատության մեջ:
Եղբայր, համակարգչի ստեղնաշարի կոճակներից 0-ն ճ-ն է, 9-ը`չ-ն. մատս պատահաբար մի փոքր ձախ է գնացել ու սեղմել 9-ի կոճակը: «Ոճ» բառի ուղղագրությունը շատ դժվար եմ սովորել, բայց տարիների ընթացքում աստիճանաբար մտապահեցի, այնպես որ, հավատացնում եմ, այս դեպքում`սոսկ վրիպակ էր: Արդի քննադատությանը հետևում եմ, հատկապես հաճույքուվ եմ կարդում արդի քննադատ Արքմենիկ Նիկողոսյանի նյութերը: Ու նաև համամիտ լինելով, որ քննադատությունը գիտություն է, ուզում եմ չմոռանաս, որ գիտությունը խրթին լինելով չէ առանձնահատուկ, այլ ճշգրիտը:
Շնորհակալություն, Նշան ջան: Ուզում եմ քեզ իսկապես հավատացնել, որ իմ գրածը խրթին չէ, այլ` ճշգրիտ: Կվարժվես, ոչինչ, մի քանի տարուց կխոսենք:
Ես էլ գիտեմ, որ Տաթևի խոսքը ճոռոմաբանության մասին է, ու դրա համար էլ` անտեղի…
Էսքանը:
Հրաչյա Թամրազյանը շնորհալի պոետ է, և լավ է, որ հոդվածիդ հերոսը շնորհալի է, ոչ թե թանկագին ծանոթ… Կարիք չկա շատ խիստ մոտենալ Արքմենիկի հոդվածին. չէ որ այնտեղ լավ ու հետաքրքիր տողեր էլ կան: Ոչինչ անթերի չի լինում: Պարզապես լավ կլինի, որ թերությունները չգերազանցեն առավելություններին…
Էդ երբ ես տեսել, որ ես անշնորհք ծանոթի մասին գրեմ: Թե որ քո մասին չեմ գրել, դրա համար ես նեղվում:
Դուք ինձ վիրավորում եք…
Ինչու?: Ու նույնիսկ եթե վիրավորում եմ, իմ անունով եմ վիրավորում, ոչ թե այլ անունի տակ թաքնվելով…
Ես կեղծանունով հանդես գալու կարիք չունեմ, դա մեկ: Հետո ես իմ կարծիքի մեջ անկեղծ եմ, դա երկու, երրորդն էլ ՄԵՆՔ հաճախ համակարծիք ենք, քանի որ քննարկում ենք միևնույն նյութը: Կարևորը ոչ թե ովքեր են գրել, այլ արդյոք նրանց ասածը ճիշտ է: Մենք բոլորով սիրում ենք քննարկել ժամանակակից գրականություն, բայց եթե դու շատ ծանր ես տանում, կարող ենք քեզ այլևս չանդրադառնալ: Խոսքը մեր մի քանի հոգու մասին է:
Խոսքը քո մի քանի կեղծանունների մասին է, իսկ քո իսկական անունով դեռ հանդես չես եկել: Եթե խոսքն իսկապես լուրջ քննարկման մասին է, ինչ անուն ուզում ես դիր: Խոսքը այն վիրավորական արտահայտություններին է վերաբերում, որ դու այլ անունով թույլ ես տվել իմ ու իմ ընկերների մասին, ու դա քո վրա շատ թանկ է նստելու: Ես քեզ դա խոստանում եմ, մանավանդ որ մենք ճանաչում ենք իրար, ու կյանքում հարգալից ենք միմյանց հանդեպ:
Ահա՛ մեր վիճակը…