ԲԼԱԺԵ ՄԻՆԵՎՍԿԻ «ՆՇԱՆ» (վեպ): Մակեդոներենից թարգմանեց՝ ԱՐՄԻՆԵ ՓԻԼՈՅԱՆ-ՎՐՏԵՍԿԱՆ: Խմբագիր՝ Արքմենիկ Նիկողոսյան: Երևան, «Անտարես», 2015, 448 էջ («Օտար գիր» մատենաշար):
Երկու դիպուկահար՝ տղամարդ և կին… Եվ մինչ տղամարդը հարմարեցնում է նշանը՝ կինն արդեն թիրախ է դարձրել նրան: Ուստի, տղամարդը դառնում է մի յուրօրինակ Շահրեզադե, որ իր կյանքի պատմությունն է պատմում դիմացինին՝ նոր «հազար ու մեկ գիշերվա» հույսով…
(հատված)
1.
Արևը կանգ է առել փլուզված բերդի վերևում, իսկ ես թեքում եմ դիպուկահար հրազենս դեպի գետի մյուս ափը և տեսնում նրան. ուղիղ վրաս է նայում. մինչև իրեն կտեսնեի, նա երկար ժամանակ ինձ վրա նշան էր պահել: «Կարող էր ուզած պահին ինձ սպանել»,– անցնում է մտքովս՝ ձգտելով շունչ քաշել պղտոր ջրի նման ծփացող խոտերի մեջ. սիրտս սկսեց արագ բաբախել զինվորական քողարկող վերնաշապիկի տակից, իսկ իմ մտքով անցնում էր, թե ծղրիդ է: Նայում եմ նրան օպտիկական նշանակետից. ասես կլոր շրջանակի մեջ առած ավարտական նկար լինի, նա էլ ինձ է նայում: Խոշոր ու կապույտ աչք ունի՝ բերդի վերնամասի երկնքի նման տեսնում եմ նույնիսկ աչքի անկյունում հավաքված խոնավ կաթիլը: Հասկանում եմ, որ երկար ժամանակ առանց աչք թարթելու ինձ է նայել: Ես երբ նշան եմ բռնում, փակում եմ ձախ աչքս, նա բաց է պահում, չնայած դրանով ինձ չի տեսնում. շատ է հեռու: Տեսնում եմ նրա շեկ մազերը՝ թափված գինարբուկների վրա՝ կարծես դրանց շարունակությունը լինեն: Չեմ կարողանում տարբերել սահմանը՝ որ մասում է մազերի ծայրը, և որտեղ է գինարբուկների սկիզբը:
– Կարող էիր ինձ սպանել, նախքան քեզ կնկատեի գինարբուկների մեջ,– ասում եմ. գինարբուկների մեջ, ասացի, իսկ նա կարծես հավանություն տալով աչքն է թարթում, կարծես բերանիս շարժումներից կարդում է ասածս:
Տեսնում եմ, թե ինչպես ես մատդ պահել հրացանի ձգանին, ինչպես որ ես եմ պահել. կարող ես ինձ կրակել, ինչպես որ ես կարող եմ քեզ կրակել: Գիտեմ, որ ինձ տեսնում ես այնքան մոտ, ասես դիմացդ լինեմ, իսկ արևն առկայծում է փլված բերդի վերևում, ու զարմանում է, ասես չհավատա: Եվ ժամանակն անցնում է աչքերիս առաջ օտարի նման, անցյալի նման, ասում եմ, իսկ դու դեռ ժպտում ես՝ հայացքդ ուղղած իմ երկար, համր ձայնավորներին: Ցածր եմ խոսում, իհարկե, գուցե և ուղղակի բացուխուփ եմ անում բերանս՝ տեսնելով, թե ինչ մեղմությամբ է դողդողում շուրթերիդ ձախ անկյունը, կարծես հասկանում ես, կարծես խղճում ես ինձ. քեզ կանվանեմ Դորունտինա, ասում եմ, իսկ դու նայում ես ինձ օպտիկական նշանակետի միջով և, շուրթերիս շարժումներից կարող ես կարդալ քո անունը: Մազերդ լի են դեղին ծաղիկներով, կարծես գինարբուկները վրադ, շուրջբոլորդ, ամենուրեք, թվում է՝ նույնիսկ օդում աճեն. քեզ կանվանեմ Դորունտինա, կրկնում եմ մի փոքր ավելի բարձր, տառ առ տառ, իսկ դու կրկին ժպտում ես՝ թարթելով ձախ աչքդ, նշանակում է համաձայն ես, ասում եմ, համաձայն ես, ասացի, այդպես չէ՞: Անգամ նոր սկսեցի լսել, որ կողքովս տասը մետր դեպի այդ կողմ հոսող առվակը քչքչում է, սակայն նաև բերդի մոտ սկիզբ առնող առվակը հոսում է քո կողքով և թափվում նույն ջրում՝ ներքևում, մեր միջև ընկած գետի մեջ: Լսելով քչքչոցը՝ հանկարծակի, կարծես երազի մեջ, դառնում եմ պատմություն, որը պատմում է ինքն իր մասին, որովհետև կյանքը, ասում եմ, կյանքը, ասացի, հաստատ այն է, ինչը պատմելու արժանի է: Պատմություն, ասում եմ, պատմություն, ասացի, ու տեսնում եմ, որ բերանիս շարժումներից կարդում ես, և նորից ժպտում, իսկ մատդ՝ համենայնդեպս, դեռ հրացանի ձգանին է. ինչ արագ է անցնում ժամանակը, Դորունտինա, ասում եմ, ժամանակը, ասացի, և ոչինչ չի փոխվում: Եթե առվակի երկայնքով իջնեմ քո մոտ՝ ձերոնք ինձ կսպանեն, եթե կողքիդ առվակով դու իջնես իմ մոտ՝ մերոնք քեզ կսպանեն, ասում եմ, իսկ դու թարթում ես ձախ աչքդ, նշանակում է համաձայն ես, ամեն ինչ պարզ է քո համար, Դորունտինա, իսկ ներքևի գետն անընդհատ հոսում է, այն նույն գետը, որը այն ժամանակ նրան էլ տարավ գաղտնիքի նման: Երբ շրջվեցի, տեսա միայն նրա գլխարկը, որը թռվռում է և ծիծաղում ալիքների վրա: Գլխարկը ծիծաղում է, իսկ գետը հոսում անդադար, ինչպես հիմա:
Տեսնելով, թե ինչպես ես ժպտում բերանիդ ձախ անկյունով, մտքովս անցնում է առաջարկել քեզ՝ սպասենք գիշերվա գալուն, իսկ հետո միասին իջնենք դեպի գետը, ասում եմ, գետը, ասացի, սակայն հանկարծ մեկը ետևիցս ուժեղ հարվածեց զինվորական կոշիկիս, ասում եմ, ոտքով խփեց, ասացի, ու պառկեց կողքիս, փշի ետևում: Իհարկե, արդեն տեսնում ես, որ առանց որևէ շարժման, միայն ձախ աչքի պոչով, տեսա Պիսպիլե Պիպիջանի հեռադիտակն ու սուր քիթը․
– Ի՞նչ ես սպասում,– ասում է նա,– կրակի՛ր:
2.
– Քեզ կանվանեմ Դորունտինա, ասացի, իսկ դու թարթում ես ձախ աչքդ, նշանակում է անունը քեզ դուր է գալիս: Գիտեի, որ կհավանես։ Նաև Ստիվ Լիպտոֆը՝ Այովայի Գրողների միջազգային համաժողովի ստեղծագործ գրերի վարպետության պրոֆեսորը, հիացմունքով էր ասում, որ Դորունտինայի մասին առասպելն իր կյանքում երբևէ լսած լավագույն սիրո պատմությունն է: Միգուցե այդ իսկ պատճառով, մեր գործընկեր, Կռույեից բանաստեղծ Ֆատոս Դեդելիից համառորեն, մինչև անգամ ձանձրույթ պատճառելով, պահանջում էր Դորունտինայի վերաբերյալ առասպելի նոր տարբերակներ հորինել: Դու դե գիտես, որ նա ունեցել է ինը եղբայր, ինը ջահել տղաներ: Երբ ամուսնանալու ժամանակն է վրա հասել, նրան փնտրել է մի հարուստ մարդ, որն ապրելիս է եղել ինը գերեզմանների ետևում, ինը լեռների ետևում։ Աղջկա ութ եղբայրներն ու մայրը չեն համաձայնվել իրեն մարդու տալ, քանի որ շատ հեռու է եղել, բայց կրտսեր եղբայր Կոնստանտինը համաձայնվել է՝ խոստանալով մորը, որ ուզած պահին կանցնի կգնա ինը լեռան ետև, ինը գերեզմանների ետև, և կբերի քրոջը, որ բոլորը տեսնեն, ասում եմ, գրկեն, ասացի ու տեսնում եմ, թե ինչպես է թրթռում աչքդ, ինչպես է տաք քամին սողում պարանոցիդ վրայով, իմ խորունկ գետակ: Անցել են երկար տարիներ, գիտես, ծանր հիվանդություն է տարածվել՝ սև ժանտախտ, դեղին պալարախտ (տուբերկուլյոզ), և այդպես, պատմվածքի մեջ՝ մեկ առ մեկ մահացել են բոլոր եղբայրները, իսկ մայրը կուրացել է, բայց նույնիսկ կույր վիճակում աղոթել է, որ Կոնստանտինը խոստումը կատարի, Դորունտինային տուն բերի, որ գրկի, տեսնի, փաղաքշի: Եվ այդպես օրերով աղոթում է՝ արտասանելով, արցունքն աչքերին, իսկ Կոնստանտինը չկար ոչ մի տեղ, չէր գալիս:
Եվ վերջապես, մի օր, կրտսեր որդին լսում է մոր խնդրանքը, վեր է կենում գերեզմանից, իսկ դագաղն անմիջապես փոխակերպվում է ձիու: Հեծնում է ձիուն, ասում եմ ձիուն, ասացի, և անցնում բոլոր գերեզմանների միջով, որ նրան (քրոջը) տուն բերի: Երբ հասնում է ինը լեռ այն կողմ՝ տեսնում է քրոջը միայնակ՝ գինարբուկների ծովի մեջ. նրա շեկ մազերը ոսկեգույն շալի նման ծածանվում էին խոտերի մեջ: Ձիուն կանգնեցնում է նրա դիմաց, հետո քրոջը նստեցնում իր ետևում, ու անցնում են բոլոր գերեզմանների միջով, անցյալի հուշերի միջով, ասում եմ՝ նկատելով, թե ինչպես է արցունքիդ կապույտ կաթիլը աչքիցդ սահում ու ընկնում գինարբուկների վրա: Երբ հասնում են գյուղի դիմաց, տեսնում են մի ծերունի դժբախտ կանգնած ժայռի վրա, նայում էր նրանց և չէր կարողանում աչքերին հավատալ. «Սա ձի է, իսկ ձիուն հեծնել են մի ողջ արարած և մի հանգուցյալ», զարմանքից քար է կտրում ծերունին: Եվ մինչ նա կանգնած է քամուց բերանը բաց՝ Կոնստանտինն ու Դորունտինան արդեն մտնում են տան բակ, իջնում ձիուց: Շեմքի մոտ շոյում է քրոջ մազերը, կարծեմ, և խնդրում է, որ նա մենակ վերև բարձրանա, քանի դեռ ինքը ձին է կապում տան ետնամասում: Աստիճաններով բարձրանալիս Դորունտինան չի նկատում, թե ինչպես է եղբայրը դուրս գալիս դարպասից՝ շտապելով վերադառնալ իր դատարկ գերեզմանը, ասում եմ, գերեզմանը, ասացի և հանկարծ՝ կարծես դիմացս կանգնած լինի, ցնցվեց Ֆատոս Դեդելիի ստվերն ու նրա ցածր ձայնը, իսկ պրոֆեսոր Ստիվ Լիպտոֆը՝ հիացած սկսեց շփել ձեռքերը՝ սպասելով պատմվածքի ավարտին: Եվ, ինչպես ակնկալում էր, այնպես էլ պատահեց – պատմվածքը շարունակվեց այն մասից, որտեղ Դորունտինան վերնահարկի սենյակում էր․ ներս մտնելուն պես սկսեց կարդաց Դեդելին՝ Այովայում ստեղծագործ գրերի վարպետության դասի ժամանակ, անմիջապես տեսնում է մորը պատուհանի մոտ նստած, սակայն չի իմանում, որ կույր է․
«Ո՞վ է», – հարցնում է ծեր կինը:
«Դորունտինան»,– ասում է աղջիկը, և ծնկի գալիս։
«Ստում ես, չլինի՞ այն սև մահն ես, որ տարավ տղաներիս, իսկ հիմա եկել ես իմ ետևից»:
«Ես Դորունտինան եմ, մայրիկ, քո դուստրը»,– ասում է, գլուխը դնում ծեր կնոջ ծնկներին, իսկ մազերը թափվում են հատակով մեկ, ակունքի նման լցվում սենյակով մեկ:
«Ո՞վ քեզ բերեց»,– նորից հարցնում է մայրը:
«Կոնստանտինը», – պատասխանում է նա:
«Կոնստանտինը… վաղուց է մահացել»,– շշնջում է ծեր կինը՝ շոյելով աղջկա մազերը այնքան ժամանակ, մինչև որ ձյան փաթիլի նման հալվում է Դորունտինայի մազերի մեջ:
Դա լսելուց հետո բոլորս արտաշնչեցինք ձեռքերիս ափերի մեջ, կարծես եղունգներիս տակ սառույց մտած լիներ: Պրոֆեսոր Ստիվ Լիպտոֆը հաստատ գոհ էր Ֆատոս Դեդելիի նոր տարբերակից, հակառակ դեպքում՝ ձեռքը կթափահարեր՝ ասես քթի մոտից ճանճ քշեր, կամ էլ կավիճը կնետեր աղբամանի մեջ: Այս անգամ իսկապես հրապուրված էր պատմվածքից: Իհարկե, ես նույնպես: Դրա համար էլ ուզում եմ լինես Դորունտինա, ասում եմ, դրա համար, ասացի: Այդ իսկ պատճառով էլ Դորունտինան ես: Այժմ, երբ քեզ տեսնում եմ ութ անգամ ավելի մոտ, կարծում եմ, որ քեզ ուրիշ անուն չէր էլ սազի; քեզ սազական է ամենալավ անունը, այդ հավիտենական անունը, որովհետև առասպելական անունները երբեք չեն մահանում: Միայն եթե չլիներ Կռույայից այն տարօրինակ բանաստեղծը, չէի իմանա, որ նման անուն գոյություն ունի, եթե չպատահեր այն, ինչ հիմա է պատահում, չէի պատկերացնի քեզ այդքան գեղեցիկ, որովհետև Դեդելին ատում էր նկարագրություններն ու երկար նախադասությունները, ինձանից երեք ամիս առաջ մեկնեց Այովայից, իսկ վերադառնալուցս հետո միայն իմացա, որ սպանվել էր Սարանդայում՝ ընդդիմության ապստամբության ժամանակ: Ավելի ուշ իմացա, որ ողջ է մնացել, սակայն դժբախտաբար կորցրել է ձախ ձեռքը: Չգիտեմ, թե որն է ճշմարտությունը, Դորունտինա, գիտեմ միայն, որ շատ անգամ եմ քեզ երազել հենց այսպես շիկահեր, ինչպես պատմվածքի մեջ, ասում եմ, պատմվածքի, ասացի, և այսպես թափանցիկ՝ շնչառությունից պատերը քրտնած բաժակի նման, փերի՝ բերանի ձախ անկյունում մի փոքր խալով: Ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին տեսնում եմ քեզ այս պահին, Դորունտինա:
Եթե իմանար հրամանատար Պիսպիլե Պիպիջանը, որ նայում եմ քեզ, որ տեսել եմ քեզ, նայում եմ նշանակետից, սակայն չեմ կրակում՝ ինձ վրա միանգամից կկրակեր զոհասեղանի ետևում՝ պատուհանի մոտ: Բյուզանդական կրաքարով պատի վրա իմ արյունով կպատկերեր ծաղկած խատուտիկ, այնուհետև դիակիս մոտ ոտքին հենված, կստիպեր, որ Օշո Ցրցռը՝ շեփորահար Օշոն մի քանի անգամ իր շեփորը հնչեցներ ի նշան պատվի և ճանաչման: Հիմա նա բարկացած է Էչո Վրևաչոյի մահվան պատճառով, որը ջոկատի ամենատարեց կամավորն էր, ասես իր տեղակալը լիներ։ Մահացել էր իմ այստեղ գալուց առաջ, բնական կարիք էր հոգացել գերեզմանոցի պատի ետևում, կներես արտահայտությանս՝ առանց իմանալու, որ պարսպի հենց այդ մասը հասնում է մինչև փոս ընկած մի տեղ՝ բացելով դատարկ տարածություն, որը հասնում է գետի մոտ գտնվող բերդը…
Մնացել էր կռացած՝փաստաթուղթը ձեռքին, որը դրանից առաջ էի իրեն տվել. ձեռքում պահել էր այնպես, ասես ոչինչ չէր պատահել, ասես հավեսով կարդալիս լիներ, միայն նրան դուրս հանելուց հետո էին տեսել, որ կրակել էին բերանին։ Ճիշտ այդ պահին ես դուրս էի գալիս եկեղեցուց. փակեցի դուռը, և հրամանատար Պիսպիլե Պիպիջանը հայացքով ինձ ցույց տվեց գերեզմանի ուղղությամբ, ցած թռավ դիմացիս խրամատի մեջ, գլուխը կախեց, ոտքով հարվածեց հողի կույտերին, ու սկսեց շտապ քայլել դեպի վեր մի տեղ, դեպի այս կողմ՝ ուսերը հարվածելով խրամատի կողքերի ճաքած հողերին: Քայլում էինք արագ՝ առանց քննարկելու ինչու, կամ թե ուր էինք շտապում, նա միայն հայհոյում էր, քթի տակ մրթմրթում ու փչելով հեռացնում էր մրջյուններին, և միայն ահագին անցնելուց հետո քիչ դադար տվեց՝ ասելով, որ ես անձամբ պետք է այդ գործը ավարտին հասցնեմ: Հասնելուց հետո պառկեցի այս տատասկափշի ետևում, ինչպես որ գիտես, և միայն այդժամ Պիսպիլե Պիպիջանն ասաց, որ պետք է ոչնչացնեմ դիպուկահարին, ով երեք օրվա ընթացքում սպանեց մեր տղաներից տասին՝ Էչո Վրևաչոյի հետ միասին. «Կամ դու, կամ նա»,– թքեց, խրամատի միջով փորի վրա սողալով դեպի ետ, հայհոյեց մրջյուններին և վազելով հեռացավ ներքև մի տեղ, չգիտեմ, հավանաբար եկեղեցու ուղղությամբ:
Հիմա էլ ինչ ասեմ քեզ, Դորունտինա. երբ քեզ հայտնաբերեցի գինարբուկների մեջ, ինքս ինձ հայտնաբերեցի, այն ամենը ինչ հիշում եմ իմ մասին:
Իսկ մինչև այստեղ գալը, մինչև ինձ ճակատ կբերեին, արդեն ինձ հետ պատահել էր վատագույնը։ Իրականում մի մեծ ողբերգություն էր պատահել, մի բան, որը կործանեց իմ մասնագիտական գործունեությունն ու կյանքը, իհարկե, եթե ընդհանրապես դա կյանք էր: Իմ առաջին և միակ վեպը, – այն, որ հրատարակեցի Այովայից վերադառնալուց հետո, այն, որ համարվում էր գլուխգործոց, և անմիջապես թարգմանվեց հարևան երկրներում,– միանգամից աղմկահարույց փլուզվեց, տարափով սուզվեց անդունդի մեջ, ինձ հետ կործանվեց, Դորունտինա: Ընդամենը մնաց իմ խայտառակված, խղճուկ անունը:
Ավելի ուշ, եթե ժամանակ մնա, իսկ ժամանակը քեզանից է կախված՝ կպատմեմ, թե ինչ տեղի ունեցավ, ինչի հանդիպեցի, ինչպիսի տառապանքների արժանացա: Այո, տեսնում եմ՝ ժպտում ես, նշանակում է ինձ հասկանում ես. տեսնում եմ քո հզոր դիպուկահար հրազենը գինարբուկների մեջ, դողում է՝ հենված սպիտակ ձեռքիդ, հանգիստ դրված է բազուկիդ՝ թրաշուշանի նման նուրբ ու բարակ: Իսկ գիտեմ, հենց լազերային կարմիր կետը ընկնի թիրախին, հենց միջատի պես կպնի ճակատին, ամեն ինչ վերջացած է, չնայած որ զոհը կարող է քեզանից մի ամբողջ կիլոմետր հեռավորության վրա լինել, և, իհարկե, գաղափար էլ չունենա, որ տեսնում ես իրեն՝ ասես կլոր շրջանակի մեջ առած ավարտական լուսանկար լինի: Հզոր դիպուկահար հրազեն ունես, Դորունտինա: Տեսնում եմ՝ ասում եմ, տեսնում եմ, ասացի և գիտեմ: Համոզված եմ, որ «HecklerKoch, SG1» է, սպանելու համար անթերի մեխանիզմ, սեղմում ես ձգանը, ու..․ փամփուշտն արդեն գիտի իր անելիքը: Սակայն դու չսեղմեցիր…Եվ դեռ չես սեղմում, ու էլի չես սեղմում… Ինչո՞ւ Դորունտինա, ինչո՞ւ ես սպասում, ասում եմ՝ մի պահ բացելով այս ձախ աչքս, որին տեսնում ես, ինչպես որ հասկանում ես. ես բաց եմ անում, իսկ դու թարթում ես մի քանի անգամ, և խոր հոգոց ես հանում՝ արտաշնչելով գինարբուկների մեջ, այդպես չէ՞. դեղին ծաղիկները փշաքաղվում են թրջված, հուզված թիթեռների նման: Քո ետևում՝ բերդից դեպի ձախ, «Սուրբ Յովան Կանեո» փլված եկեղեցուց շատ քիչ վերև, փայլում է մզկիթի բարձր մինարեթը: Հենց այս պահին լսում եմ, ասում եմ, լսում ես, ասացի, թե ինչպես է մահմեդականը մինարեթից ծնկաչոք կանչով հրավիրում աղոթելու նրանց, ովքեր խրամատներում չեն: Մահմեդական, ասում եմ մահմեդականը, ասացի մինարեթում, կամ էլ միգուցե, ընդամենը բարձրախոսով հնչող ձայն է: Ուրբաթ է, և ամենայն հավանականությամբ՝ կեսօր: Կարծում եմ, բոլոր նրանք, ովքեր խրամատներում չեն, արագ կմտնեն մզկիթ, կշարվեն ճակատային պատի կիսաշրջան փոս ընկած պատի երկայնքով, որին բոլորը պետք է դեմքով լինեն, քանի որ միայն այդ դիրքով են շրջված դեպի Մեքքա քաղաքը, ու կսկսեն մրմնջալ ձեռքի ափերը բաց՝ բութ մատերը պահելով ականջների վրա: Կշշնջան «Ալլահ աքբար», եթե չեմ սխալվում, կասեն աղոթքներ, ասում եմ, աղոթքներ, ասացի ու ծնկի կգան: Աստված մեծ է, սակայն կյանքն այն ամենն է, ինչ ունենք. նրան կորցնելը յուրաքանչյուրի համար մեծագույն կորուստ է: Բացի ինձանից, իհարկե: Որովհետև կյանք չունեմ:
Պրոֆեսոր Ստիվ Լիպտոֆը՝ Գրողների միջազգային համաժողովից՝ Այովա քաղաքից, պահանջում էր ուսումնասիրել բոլոր տեսակի հավատքները, որպեսզի կարողանանք գրել դրախտի ու դժոխքի մասին պատմվածք: Ու հիմա ուզում եմ խոստովանել, որ ձեր դրախտը շատ եմ հավանում, իսկ դու, անշուշտ, գիտես, որ այն պարտեզ է բազմաթիվ գետերով, միգուցե այ սրա նման, որը երևում է, եթե մի պահ ներքև նայենք՝ ձորի խորքում: Հասկանալի է, չենք կարող նայել, քանի որ իրավունք չունենք նշանակետից հեռանալու՝ անկախ նրանից, որ իմ ու քո առվակները հոսում են նույն գետի մեջ, Դորունտինա, իսկ շուրջբոլորը աճում են ծաղիկներ ու մրգեր, հենց այդ նույն դրախտի նման: Արդյոք նման դրախտի մասի՞ն են երազում այն երկար մորուքավորները, որոնք ուրախությամբ մահանում են մեր դիպուկահարներից, օդանավերից ու հրետանուց: Արդյոք այդպիսի՞ն է, Դորունտինա: Շվաքների տակ խմում են գինի, որն իրենց արգելված էր խմել երկրի վրա, գինի, որից չեն հարբում, բաժակներն իրենց տալիս են գեղեցիկ տղաներ, իսկ սևաչյա հրապուրիչ աղջիկները բավարարում են նրանց բոլոր հաճույքները, ասում եմ, հաճույքները, ասացի, ու տեսնում եմ, թե ինչպես ես ժպտում, իսկ մազերդ տենդագին դողում են ուսերիդ վրա՝մարմնի վրայով սողացող գաղտնի քամու նման: Կրկին բաց եմ անում ձախ աչքս, ասում եմ, աչքս, ասացի ու մի պահ տեսնում եմ, թե ինչքան ես հեռու, երբ այս աչքով եմ քեզ նայում, և որքան ես մոտ, երբ մյուսով եմ նայում: Հեռավորությունից վախեցած փակում եմ աչքերս, և նորից տեսնում եմ քեզ՝ պառկած գինարբուկների մեջ՝ դիպուկահար հրազենդ թեքած դեպի ինձ: Այո, Դորունտինա, անկասկած ամենավերջին արտադրության «Հեկլեր» ունես, «Հեկլեր», ասո՜ւմ եմ։ Յուրաքանչյուր մասին ծանոթ եմ, դեռ միջնակարգ դպրոցում սովորելիս, թերթերում և մասնագիտացված ամսագրերում հրացանների վերաբերյալ տպագրված բոլոր տվյալները հավաքում էի, նաև անդամակցում էի հրաձգական «Ֆալանգա» ակումբում: Դիպուկահար հրազենով թիրախի վրա ծաղիկներ էի քանդակում: Հիշում եմ, ինչպես վեց հարյուր մետր հեռավորությունից, իտալական «Բերետա» հրացանով վեց փամփուշտի միջոցով, կարողանում էի քանդակել փոքր, ծաղկած գինարբուկ: Իհարկե, բույրն էլ հետը: Առանց շունչ քաշելու վրան էի նայում օպտիկական նշանակետից: Գիտի Պիսպիլեն՝հրամանատարը, փոքր տրամաչափ հրացանի չեմպիոն էր: Այո, «Հեկլեր», Դորունտինա, «Հեկլե՜ր»։ Ունես «Հեկլեր», այդպես է՝ «Հեկլեր»: Ի տարբերություն իմ «Սև նետ» հրազենի, որը քեզ ութ անգամ մոտ է ցույց տալիս, դու ինձ տասն անգամ ես ավելի մոտ տեսնում: Կարող ես նույնիսկ մատդ աչքս մտցնել, կարող ես տեսնել, որ երեք օր աչք չեմ փակել, կարող ես տեսնել, որ քիթս զանգակ բիբարի է նման՝ միևնույն է, մոծակներից, թե սարդերից. նույնիսկ կարող ես տեսնել իմ նշանը, իմ խալը՝ հոնքերիս արանքում, մի սպի, որը մնաց այն ժամանակվանից, երբ միայնակ էի և ուզում էի հասնել մերոնց դրախտում: Չստացվեց նրանց հետ լինել, բայց հասցրեցի հասկանալ, որ դրախտ գոյություն ունի միայն նրա համար, ով հասկանում է, թե ինչ բան է երկրային կյանքը:
Ինչո՞ւ չես կրակում, Դորունտինա: Կրակիր Պիսպիլե Պիպիջանի գալուց առաջ, չեմ ուզում ամաչել նրա մոտ: Իրավունք ունես դա անելու, կարող էիր ինձ սպանել, իսկ ես չհասցնեի քեզ ընդհանրապես տեսնել: Ահա, ինձ թույլ տվեցիր քեզ տեսնեմ, այդքանով էլ կբավարարվեմ: Համոզված եմ, որ չկա ուրիշ մի դիպուկահար, որ այդպես վարվեր, նույնիսկ ես, Դորունտինա, հավատա, ասում եմ, հավատա, ասացի, իսկ խոտերը շարքերով շարժվում են, քո շնչից շարք են կանգնում, հավասարվում, հետո անշարժ կանգնում՝ կարծես պատրաստ կրակելու, ուղղակի սպասում են հրամանի, որ հետո կրծքավանդակս մի բանից սեղմվի, աչքերիս առաջ էլ կարմիր վարագույր իջնի: Խոտերը նույնպես սպասում են իմ խայտառակված արյանը, Դորունտինա: Իսկ քիչ առաջ, մինչև այստեղ գալը, զանգակատանն էի: Մեր հրամանատար Պիսպիլե Պիպիջանը, նա՝ ում անշուշտ տեսար, երբ պառկեցի փշերի ետևում, կարծում էր, թե ձեր գլխավոր դիպուկահարը մզկիթում է: Ինձ քաշեց խրամատից, որտեղ անիմաստ սպասում էի, թե մի բան կհայտնվի կամրջի վրա, բարձրացրեց զանգակատուն ու ցույց տվեց մզկիթը: Կեսօրին տեսա մի տեսակ սպիտակած գլուխ, դդումի նման, ու մի հոնք աղոթականչի եզրին, սակայն փամփուշտս չկպավ. վերև կպավ, մինարեթի պատին: Միայն դրանից հետո, երբ մահացավ Էչո Վրևաչոն՝ ձերոնցից մեկը, ավելի ճիշտ՝ մեր լրտեսներից մեկը, տեղեկացրեց բերդի տակի գետնուղու մասին. ասաց, որ դրա միջով հասնում եք գինարբուկներով լի լեռան կատարին և այդտեղից էլ նշան եք բռնում այն ամենին, ինչ եկեղեցու շուրջը: Դրա համար եմ այստեղ, Դորունտինա, ասում եմ դրա համար, ասացի՝ տեսնելով, թե ինչպես ես մատդ դանդաղ ծռում ձգանի վրա: Հիմա գիտեմ, որ Պիպիջանը ճիշտ էր. «Մյուս սխալդ կյանքի գին կունենա», ասաց ինձ հետ այստեղ գալիս: Նա ընտրեց այս տեղը՝ փշերի ետևում՝ ասելով, որ այստեղից ոչ ոք չի կարող փրկվել իմ դիպուկահար հրազենից. «Կսպասե՛ս, կկրակե՛ս», ասաց ու հեռացավ:
Իսկ ո՞ւմ պետք է սպասեի, Դորունտինա, ո՞ւմ սպասեի այն դեպքում, երբ ինձ տեսել էիր նշանակետից, մինչ ես քեզ կնկատեի գինարբուկների մեջ: Սխալն արդեն արված է, ասում եմ, սխալը, ասացի ու հանկարծակի՝ Պրոֆեսոր Ստիվ Լիպտոֆը նորից հայտնվեց մտքիս մեջ. «Տիեզերքում, ասում է, տարածության մեջ՝ սխալներ չկան, սխալներ գոյություն ունեն միայն, երբ այստեղից ենք նայում, մեր աչքերով», ավելացրեց՝ խոսելով իմ առաջին ու միակ վեպի մասին, որը սկսել էի գրել նրա ղեկավարությամբ՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Այովա նահանգի Այովո Սիթիում: Հիմա արդեն գիտեմ, որ մեջբերում էր ակնաբույժ Բենեդիկտ Վան Դեր Բրուխից, թեպետ երբեք չէր ասում՝ որոնք էին իր տողերը, որոնք՝ ուրիշինը, դրա համար էլ ավելի հաճախ կարծում էի՝ ինչ ասում է, առաջին անգամ է ասվում և որ միայն նրա կողմից. «Եթե սխալները գոյություն չունեն առանց մեզ, այդ դեպքում մենք էլ գոյություն չունենք առանց նրանց,– ասում էր՝ քայլելով լսարանով մեկ:– Յուրաքանչյուր սխալից ծնվում է նոր սխալ: Դրա համար էլ սխալվիր՝ առանց վախենալու, որ սխալվում ես», ասաց ու ծուռ ժպտաց՝ կավիճը նետելով գրատախտակի մոտ դրված զամբյուղի մեջ: Դե հիմա պատկերացրու, Դորունտինա, Ստիվ Լիպտոֆը և Պիսպիլե Պիպիջանը, թեպետև իրար մասին ոչինչ չգիտեն, նույնիսկ միմյանց գոյության մասին չգիտեն՝ այստեղ և այս պահին ունեն միևնույն դիրքորոշումը՝ կապված սխալների էության հետ տիեզերքո՜ւմ։ Այն վերաբերվում է էվոլյուցիայի ընդհանուր սխալին, Դորունտինա, ոչինչ չի կարելի փոխել, կյանքն ընդամենը սխալները ուղղելու անհաջող փորձ է. «Ցանկացած կյանք,– ասում է Պիսպիլեն՝ խրամատի մեջ իմ առջևով քայլելիս,– սա վերաբերվում է նաև քո կյանքին, իմ գեներալ,– և ժպտում է,– գրողը տանի,– ասում է,– գոյություն ունի միայն իր սեփական մահվան մեջ: Մահը տիեզերական սխալ է՝ առանց ուղղելու հնարավորության: Կյանքը մահվան մի մաս է, և ոչ թե մահն է կյանքի մի մաս: Հասկացիր դա, և ամեն ինչ քո համար կհեշտանա: Ըստ էության, կա՞ արդյոք մեկը, որն ապրում է, իսկ նրանից առաջ ոչ ոք չի մահացել հանուն իրեն: Չկա: Կա՞ արդյոք մեկը, որ չի մահացել, բայց ապրել է,– ասում է:– Չկա, գրողը տանի, չկա այդպիսի մեկը: Կյանքը պոչի է նման, իսկ մահը՝ բերանի: Ամեն ինչ օղակի է նման։ Բոլոր տեսակի կյանքերը կապված են իրար հետ ինչպես քամին ու զեփյուռը, ասում է ու կանգնում խրամատի վերջում: Այստեղ՝ այս տատասկափշերի ետևում,– ասաց,– այստեղ կսպասես թիրախին: Գետնուղի ունեն բերդի տակ»,– վերջացրեց խոսքը ու քամու նման, զեփյուռի նման՝ խրամատի միջով հեռացավ դեպի ճամբարը, գուցե և դեպի եկեղեցին: Տատասկափուշը մնաց ապշած այդ հիմարությունից, որ իր ետևում պետք է թաքնվեմ, պառկեմ ու հավատամ, որ քողարկված եմ: Ինչևէ, դու այստեղ ես, Դորունտինա, իմ «Սև նետ»ի օպտիկական նշանակետից տեսնում եմ այտիդ վրայի խալը, տեսնում եմ ձախ աչքիդ թարթիչները, ժպիտդ բերանիդ անկյունում, կարմիր ու հյութեղ, փոքրիկ կաթիլներով, որոնք փայլում են կտրած ձմերուկի վրայի ցողի նման: Քեզ մոտիկից նայելիս, կարծում եմ, որ զարմանալի հարուստ ինտելեկտով, յուրահատուկ համակրանքով, ազատ ոգով էակ ես՝ ինչպես կասեր Կուկուտայից Խորխե Հուլիո Գաբրիել Էբերտեն՝ Այովա Սիթիից մի համակուրսեցի։ Իսկ կողքիդ վայրի պնդուկենին դողում է կամ քամուց, կամ էլ հուզմունքից. նայում եմ ձախ ձեռքիդ արհեստական մատանուն, նայում եմ ճիշտ խոտերի գույնի զինվորական վերնաշապիկիդ արձակված կոճակին, միայն թե կարծես ավելի դեղնավուն, քան կանաչ, ասում եմ զինվորական վերնաշապիկիդ, ասացի, և տեսնում եմ մի փոքր սպիտակ մաս կրծքիցդ գինարբուկների ֆոնին, և մի փոքրիկ թիթեռ, որը թռնում կանգնում է հավաքելու նրանց արանքի փոսիկի խոնավությունը, ահա նաև շղթան, որը սուզվում է վերնաշապիկի տակ, քո մասին տվյալներ վկայող վահանակով շղթան՝ ճիշտ իմ շղթայի նման, քո վերնաշապիկը կորում է գինարբուկների ֆոնին, իսկ իմը՝ փորձում է մի փոքր նմանվել այս տատասկափշին, ու մի քիչ էլ իր շուրջ գտնվող ճաքճքած հողին։ Թերևս դա է պատճառը, Դորունտինա, գուցե մազերիդ, զինվորական վերնաշապիկիդ պատճառով՝ ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին ամեն ինչ քո շուրջն է, ասում եմ մազերիդ, ասացի, և դեմքիդ վրա գինարբուկների արտացոլումից, չեմ տեսել քեզ միանգամից, որ բացահայտեմ։ Իսկ երբ տեսա քեզ՝ դու արդեն ինձ նշանառել էիր։ Սակայն հիմա էլ, քեզ նայելիս, կրկին մի կերպ եմ տարազանում քո բարակ պարանոցը ցողունների մեջ, քո ձեռքերը ծաղիկների մեջ, ասում եմ, ձեռքերը, ասացի, այնքան նույնանման ես նրանց հետ, և այնքան տարբեր, մարդ պետք է կարողանա քեզ գտնել գինարբուկների մեջ։ Եթե չեմ սխալվում, օրերով այստեղ ես. սպասել ես, որ հայտնվեմ, և վերջապես, ահա հայտնվել եմ, հասար նպատակիդ, նշան ես բռնել վրաս, Դորունտինա, ասում եմ, նշան ես բռնել, ասացի, միայն անհրաժեշտ է սեղմել ձգանը։ Ձեռքի շարժումներից ու աչքիցդ տեսնում եմ, որ դիպուկ ես, և սառնասիրտ, և անշուշտ՝ համբերատար։ Միգուցե ձախ ափի լավագույն դիպուկահարն ես։ Եվ որքան գեղեցիկ ես, Դորունտինա, որքան ես գեղեցիկ, ասում եմ, նույնիսկ Ֆատոս Դեդելին չգիտի, բառերով չի՜ լինի նկարագրել։ Ես կանցնեի բոլոր գերեզմանների միջով, մենակ թե մազերդ շոյեի, իսկ գիտեմ, հենց սկսեմ իջնել իմ առվակով՝ այս չորացած առվակով, Դորունտինա, այդ ժամանակ, եթե ոչ դու, ապա ձերոնք հաստատ մեծ հաճույքով կսպանեն ինձ, սակայն հավատա, նույնն էլ քեզ հետ կպատահի, եթե գաս քո առվակով, այդ առվակով, ասում եմ առվակ, ասացի, մերոնք անմիջապես քեզ կսպանեն։ Տեսնում եմ թիթեռին, որը գինարբուկների միջից քեզ մոտեցավ, այո, այդ թիթեռը, Դորունտինա, հենց այդ, ասում եմ, թիթեռը, ասացի։ Ահա դիմացդ է, հենց նշանակետի դիմա՜ց։ Կուզենայի ինձ մոտ թռչեր, մի հաճելի բան շշնջար, մի քնքուշ ու հանգիստ բան. մի բան, որ մշտապես կհիշեմ։ Այստեղ ինձ մոտ, այս չոր բլրի վրա, նույնիսկ բզեզ չկա, ուր մնաց թիթեռ լիներ։ Քեզ ի՞նչ նվիրեմ, Դորունտինա։ Գիտեմ, որ իրավունք չունեմ ձեռքս շարժեմ, չեմ կարող ցույց տալ քեզ հուշատետրը, որ ձախ գրպանիս մեջ եմ պահում, դրա մեջ, Դորունտինա, ձախ գրպանում պահում եմ Լյուբային, ասում եմ Լյուբա Բելոզորսկային, ասացի, Յուրի Անդրեևիչ Ստրելնիկովի երկրորդ կնոջը։ Այս հուշատետրում նա ասում է, որ «եթե գոյություն ունի մի բան, որը կարող է փոխարինել սիրուն՝ հուշն է»։ Ահա, նա, իմ Լյուբա Բելոզորսկան ձախ գրպանումս, սրտիս մոտ, ասում եմ, սրտիս, ասացի, և քո թիթեռի հիշողությունները, որին տեսնում եմ, ահա դրանք եմ քեզ նվիրում, հուշերը, Դորունտինա, ասում եմ, հուշերը, ասացի, և անմիջապես, քեզ հետ միասին, իմ խորունկ գետակ, քամու նման, զեփյուռի նման՝ վերադառնում եմ Այովա։
Վերադարձ դեպի Այովա՜։
Թարգմանությունը մակեդոներենից՝ Արմինե ՓիլոյանՎրտեսկայի
