Աշոտ Ալեքսանյան | Եղիշե Չարենցի «Պատգամը» և դաոսականությունը

«Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը եւ հարությունը քո հավաքական ուժի մեջ է»

Ճանապարհո՛րդ, ոտնահետքը քո
ճանապարհն է հենց, եւ ուրիշ ոչինչ:
Ճանապարհ չկա, ճանապարհո՛րդ,
դու քո ճամփան ես բացում քայլելով:
Քայլելով դու քո ճամփան ես բացում,
եւ երբ հայացքդ շրջում ես ետ,
տեսնում ես ճամփան,
որ այլեւս չես անցնի երբեք:
Ճանապարհ չկա, ճանապարհո՛րդ,
լոկ հետք ճողփյունի՝ ջրերում ծովի …

Անտոնիո Մաչադո
Առակներ ու երգեր – XXIX

«Գիրք ճանապարհիի» առնչությամբ հին արեւելյան ուսմունքներին Չարենցի ծանոթության մասին ժամանակին հպանցիկ արտահայտվել է գրականագետ Սուրեն Աղաբաբյանը՝ նշելով. «Ի՞նչ իմաստ է արտահայտում «Գիրք ճանապարհի» խորագիրը, ի՞նչ է նշանակում՝ ճանապարհի գիրք: Հարցին որոշակի պարզություն է բերում խորագրի սկզբնաղբյուրը: Գեւորգ Էմինի վկայությամբ խորագիրը Չարենցը յուրացրել էր վաղնջական դարերի չինական փիլիսոփայության՝ դաոսականության հիմնադիր Լաո-Ցզիից՝ ծանոթանալով վերջինիս գրքի ռուսերեն («Книга пути и благодетели») թարգմանությանը: Այս վերնագիրն, անշուշտ, պատահական ընտրություն չէր: Կարդալով դաոսական իմաստասիրության խոշոր դեմքերից մեկի՝ Լաո-Ցզիի «Դաո-Դի-Ցզին» գիրքը, ուր «ճանապարհի»՝ Դաո-ի, ուսմունքը գտել է իր կատարյալ եւ ամբողջական արտահայտությունը, Չարենցն այնտեղ նշմարել է մտքեր, բանաձեւեր, պատվիրաններ, մարգարեություններ և այլն, որոնք հարազատ են եղել այդ տարիների իր մտածումներին»^[1]: Ուշագրավ է տողատակում մեջբերված Ավետիք Իսահակյանի եւ Եղիշե Չարենցի միջեւ տեղի ունեցած հետեւյալ զրույցը, որի մասին վկայում է Գեւորգ Էմինը. Երկուսով նախ խոսեցին Ղուրանի մասին, «հետո անցան չինական գրականությանը եւ փիլիսոփայությանը: Իսահակյանը հիշեց Լաո-Ցզիին: -Ես նրա գիրքը կարդացել եմ, – ոգեւորված ասաց Չարենցը, – ռուսերեն կոչվում է «Книга пути», ես իմ գրքի անունը հենց էդ գրքից վերցրի: Հանճարեղ գիրք է…» (Գ.Էմին, Անավարտ հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին, «Հիշողություններ Եղիշե Չարենցի մասին», էջ 391)^[2]:

Չինական դաոսկանության եւ կոնֆուցիուսականության ուսմունքները ստեղծված են հինդուիզմի եւ հնդկական Բուդդայականության հիմքի վրա: «Դաոսականություն կրոնը» («Դաոյի ուսմունքը»), կամ «դիցաբանական» առասպելը դաոսականության փիլիսոփայության հասկացությունները կամ տերմինաբանությունը տարածող կազմակերպված կրոնական շարժումների ընտանիք է, որոնցից առաջինը ճանաչվում է որպես «Երկնային վարպետության» դպրոց։ «Դաոսական փիլիսոփայությունը» («Դաոյի դպրոց կամ ընտանիք») կամ «Դաոլոգիան» («Դաոյի ուսուցում») չինական «Փոփոխությունների գրքի»՝ «Ի Չինգի» հնագույն տեքստերի վրա հիմնված փիլիսոփայական վարդապետություններ են, որի կարեւորագույն գրքերն են «Դաո Դե Ցզի»-ն եւ «Հուանցզի»-ն։ Այս տեքստերը՝ որպես «Դաոսականության փիլիսոփայություն», միմյանց հետ կապված էին վաղ Հանի դինաստիայի ժամանակաշրջանում: Հավանական չէ, որ Հյուանցզին ծանոթ էր Դաո Դե Ցզիի տեքստին։ Հյուանցզին չէր համարվում դաոսական, քանի որ այդ դասակարգումն առաջացել էր նրա մահից հետո։

Թաո կամ Դաո չի­նա­րեն նշանակում է ուղի, ճանապարհ: Հին չի­­նա­կան փի­լի­սո­փայու­թյան կա­տե­գո­րի­ա­­նե­րից է, որ նշա­նա­կում է բա­ցար­ձա­կ, ան­դ­րե­նա­կան եւ փոր­ձառ­նա­կան կե­ցու­թյան միաս­նու­թյու­ն, մակ­րո եւ միկ­րո տի­ե­զե­րք­նե­րի ներ­դաշ­նա­կու­թյու­ն: Թա­րգ­ման­վում է նաեւ էություն, ի­մա­ստ, լո­գոս, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան սկզ­բունք եւ այլ եզ­րա­բա­ռերով:

Ենթադրելի է, որ Չարենցը, որպես նախկին ֆուտուրիստ՝ ապագայապաշտ բանաստեղծ, պետք է որ ծանոթ լիներ նաև չինական «Ի Չինգի» վրա հիմնված գուշակությունների արվեստին, որը նաեւ մոդայիկ եւ պահանջված գիրք էր դարձել դարասկզբի Եվրոպայում:

***

Եղիշե Չարենցի «Գիրք ճանապարհիի» երրորդ՝ «Զանազան բանաստեղծություններ եւ թարգմանություններ» բաժինը բացվում է 1933թ. մայիսի 9-ին գրած նշանավոր «Պատգամ» բանաստեղծությամբ: Ինչպես իրավացիորեն նկատում է չարենցագետ Սեյրան Գրիգորյանը^[3], հայ գրականագիտության մեջ ավելի շատ քննության է առնվել «ուղղահայաց» պատգամը, քան թե այն իր մեջ ներառող բուն իսկ բանաստեղծությունը, այսպես կոչված՝ «հորիզոնական» պատգամը: Ենթադրելի է, որ Պատգամ վերնագիրը հավասարապես վերաբերելիս պետք է լինի թե՛ մեկին, թե՛ մյուսին, եւ հետեւաբար սույն բանաստեղծության մեջ Չարենցը ոչ թե մեկ, այլ առնվազն երկու պատգամ է մեզ ավանդել: Զավեշտալին այն է, որ 46 տառաշարից բաղկացած, այսպես կոչված «քողարկված պատգամը» վաղուց արդեն՝ 1933, ապա եւ 1934 թթ. տպագրվելուց անմիջապես հետո, կարճ ժամանկ անց արդեն իսկ բացահայտված էր, քողազերծված, մինչդեռ այն իր մեջ ներառած, քողարկած 47 տողից բաղկացած, «բաց տեքստով» հրապարակված հորիզոնական պատգամը ցօրս դեռեւս հասկացվելու խնդիր ունի:

Մի կողմից՝ ուղղահայաց պատգամի խորհուրդն, ըստ ամենայնի, կարծես թե պարզ է՝

«Ո՛վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է»:

Ի՞նչ է ուզեցել ասել կամ պատգամել Չարենցը, ինչու՞ է ուզեցել ասել եւ եթե այդպես է, ինչու՞ է ակրոստիքոսի կամ ավելի ճիշտ՝ մեզոստիքոսի դժվարաթափանց հանդերձանքի ներքո թաքցրել, սքողել իր ասիլիքը: Այս մասին շատ է գրվել եւ շատերն են գրել: Իսկ ինչ վերաբերում է բուն «Պատգամ» բանաստեղծությանը, նույն այդ շատերը հիմնականում համակարծիք են, որ բանաստեղծությունն ինքնին գեղարվեստական ճարտարարվեստության, ինքնատիպության եւ ասելիքի խորության առումներով այնքան էլ, մեղմ ասած, չի փայլում, ավելին՝ ասելիքի իմաստն իսկ այնքան տարտամ է ու մթագնած, որ նրա մասին ավելին ասելու կարիք, քան որ պարփակված է բառային ծխածածկույթում եւ կամ տողարանքներում, կարծես թե չկա: Լավագույն դեպքում, բովանդակային ու բանաստեղծական հղացքի առումներով, այն կարելի է համարել Չարենցին այնքան հոգեհարազատ «արեւերգության թեմայի» հերթական մի նմուշ՝ «անցյալի իմաստնության մեծահանճար էջը» ներկայի, նոր կյանքի ու «նոր հաղթանակի բորբ լույսից» դուրս չնետելու մասին սերունդներին ուղղված զգայականորեն ոգեշունչ կոչ-հորդորով:

Եվ սակայն, Չարենցի գրչից ծնունդ առած եւ ոչ մի բանաստեղծություն, մանավանդ մանրակրկիտ մշակված ու ավարտուն, առավել եւս ուղղահայաց պատգամի խորին խորհուրդն իր մեջ ներառող սույն քերթվածը, անհրաժեշտորեն չէր կարող զերծ լինել բարձրարվեստ գեղագիտական ճաշակից եւ ասելիքի փիլիսոփայական բովանդակության ամբողջականությունից: Այս առնչությամբ ոմանց մտքում կարող է այն թյուր տպավորությունը ստեղծվել, որ գուցե ուղղահայաց պատգամի գերակայությունը, գերկարեւորությունը (հորիոնական պատգամում ասելիքի ու բառընտրության դույզն-ինչ արհեստականության ճիգով պայմանավորված) որոշակիորեն ստվերած պետք է լիներ բուն բանաստեղծության գեղարվեստական արժեքն ու ամբողջությունը: Այստեղ թերեւս կա որոշակի ճշմարտանմանություն: Սակայն բանից պարզվում է, ինչպես որ ենթադրելի էր, դա այնքան էլ այդպես չէ: Ավելին, ինչպես ցույց կտրվի ստորեւ, հենց հորիզոնական պատգամի ամբողջական որոշարկման տիրույթում է առավել հասկանալի եւ ընդգծուն, առավել ցցուն դառնում ուղղահայաց պատգամի բանիբուն խորհուրդը:

Եվ այսպես, ի՞նչ է եւ ինչի՞ մասին է «Պատգամ» բանաստեղծությունն ինքնին:

Այն նախ եւ առաջ մի հիմն է, օրհներգ՝ ուղղված իմաստնության, լույսի ու լուսավորյալ արթնության երկրային արարչին՝ Բուդդային: Վերջինիս անունն ու վարդապետությունը հատկապես երեսնականներին Չարենցին համակած խորհրդանշային կարեւորության մտասեւեռումներից էր, ինչպես եւ նույն շրջանում եւ զուգահեռաբար՝ Գյոթեի անունն ու նրա գեղարվեստական հունձքն ու փիլիսոփայական խոյահարումները, ի մասնավորի՝ վերջինիս կողմից արեւելքի եւ արեւմուտքի իմաստասիրությունների հաշտեցման համատեքստում, այդ թվում՝ նրա ցուցաբերած մեծ հետաքրքրվածությունը Մահայանա Բուդդիզմի հանդեպ[4]: Պատահական չէ նաեւ այն հանգամանքը, որ Չարենցի այս բանաստեղծությունը գրվել է 1932-33 թթ. Գյոթեի հետ նրա բանաստեղծական երկխոսության ամենաակտիվ շրջանում: Երրորդ, «Պատգամ»-ում նկատելի է նաեւ Վահան Տերյանի հոգեմտավոր աշխարհատեսության հետ բանաստեղծի մտերմության մշտանորոգ վերահայտնության երեւույթը՝ «հավերժական վերադարձի» համախտանիշով դրոշմակնքված: Նկատելի է նաեւ բանաստեղծի մշտուղեկից Դանթե Ալիգիերի տեսանողը, բայց այս անգամ դժոխքի ու քավարանի պարունակները հետեւում թողած եւ արդեն իսկ իր հորինաստեղծած Երկնային Դրախտի փրկչական, հայտնութենական տեսլականով:

Սկսենք նրանից, թե ստեղծագործական հասունացման տվյալ փուլում, այն է՝ 1930-ին «Էպիքական լուսաբացի» լույս ընծայումից հետո եւ մանավանդ «Գիրք ճանապարհիի» նախապատրաստական շրջանում, գրության ընթացքում եւ հետայնու ի՞նչն էր Չարենցին համակած մտասեւեռումի, նրա որոնումների գլխավոր առարկան: Միանշանակ կարող ենք պնդել՝ իմացության, իմաստնության, աշխարհաճանաչողական գիտելիքի անհագ ծարավը, կարճ ասած՝ «գիտելիքը»:

Այս նույն 1933-ին նա գրում էր.

Ո՞վ կտա ինձ գիտելիք,

Ո՞վ կտա աչքեր,

Որ պարզ նայեմ աշխարհին,

Հպարտ ու անահ: —

Որ չլինեմ ես գերի,

Չլինեմ անգետ,

Եվ սիրտըս միշտ եւ՛ բարի

Ե՛վ արի մնա…

Գիտելիքի, մանավանդ միստիցիզմին սահմանակցող, թող որ ուտոպիստական գիտելիքի տիրապետման անխոնջ մարմաջը նրան հետապնդում է մինչեւ իր ստեղծագործական ամենավերջին ակնթարթն ու երկրային կյանքի վերջին շունչը: 1937-ին գրած «Հերոսի հարսանիքը» պոեմը նա հենց այդ նույն կետից էլ սկսում է.

Ձգտում եմ անկիրք մի իմաստության

Մի ամբողջության մտքի ու հույզի —

Այս նույն հոգեմտավոր փնտրտուքի, իմացության կուտակման խմբակազմին է պատկանում նաեւ «Գիրք ճանապարհի»-ում ներառված «Արվեստ քերթության», «Գիրք իմացության» բաժիններում եւ ընդհանրապես կյանքի հատկապես վերջին տարիներին մասնավորապես Գյոթեի հետ տրամախոսության շրջանում Չարենցի խոհափիլիսոփայական ոգորումների ընթացքը:

Այո՛, գիտելիք, աշխարհաճանաչողական իմացություն: Բայց որ ավելի կարեւոր է՝ Չարենցին առավելապես հուզում էր աշխարհաճանաչողական «անդրանցական» իմաստնությունը, ինչը նա նոր դասական արվեստին վերադառնալուց ի վեր եւ ամենայն հետեւողականությամբ փնտրում էր արեւելյան հոգեւոր գաղտնախորհուրդ ուսմունքներում, մասնավորապես Գաութամա Սաքյամունի Բուդդայի եւ նրա քարոզած վարդապետության խորաստաններում: Այս շրջանում եւ մինչեւ իր ողբերգական օրերի վախճանը Բուդդայի անունն ու նրա քարոզած ուսմունքի առանձին տարրերը, ինչպիսիք են՝ «չորս ազնվական ճշմարտությունները» (դուկխա-սամուդայա-նիրոդհա-մագգա, այն է՝ տառապանք-սերում-ընդհատում-ճանապարհ), ինչպես եւ իմաստություն-անգիտություն (պրաջնա-ավիդյա), ինքնության հավերժական փնտրտուք եւ եսից հրաժարում, կյանքի գերության բեռի՝ «դհարմայի»^[5] թոթափում եւ այդպիսով չարչարանաց երկրային ճանապարհի ընդհատում, մտքի արթնությանն հասնելու արդյունքում «զվարթ լույսի»՝ այգաբացի կախարդանքի ըմբոշխնում, նիրվանայի հոգեվիճակին հասնելու վերջնանպատակով հանդերձ, ընդսմին, առավելապես Մահայանայի ուսմունքի՝ «Մեծ Անիվի» համապատկերն աչքի առաջ ունենալով:

Ահա այս անհատապես սերտված ու ամբողջապես յուրացված բուդդիստական վարդապետությունը պտտվում, շրջանառվում է Չարենցի բանաստեղծության մեջ՝ սկսած դեռեւս 1917-18 թվականներին գրի առած «Մարի, էգ թռչուն»-ից ու «Սոմայից», ընդհուպ մինչեւ 1937-ի վերջավորությանը հղացած «Նոր տարվա համար», «Լոտոս», «Հերոսի հարսանիքը» եւ այլ երկերը: Զուգահեռաբար եւ ի լրումն այս ամենի՝ ուշագրավ է Չարենցի կողմից Բուդդայի արձանիկների մեծաքանակ հավաքածուն, հնդկական, չինական, ճապոնական ու իրանական կիրառական ու հոգեւոր արվեստի նմուշների հավաքագրումը, արվեստի գործեր, կենցաղային իրեր ու առարկաներ, կահ-կարասի, որոնց շրջապատում եւ ինչ որ իմաստով նաեւ նրանց ազդեցության ներքո  էր նա եւ՛ ապրում, եւ՛ ստեղծագործում, ոգեշնչվում, կյանքից հարվածներ ստանում, ներում, սիրում ու հիասթափվում:

Պատկերի ամբողջացման համար հիշենք նաեւ Մարտիրոս Սարյանի «Չարենցը Բուդդայի արձանիկի հետ» մատիտանկարը (1933 թ. հոկտեմբերի 21):

Հիշենք Բաժբեուկ Մելիքյանի Բուդդայի դիրքով նստած Չարենցի նկարը (1936 թ. հունվարի 25):

Վերջինիս առնչությամբ Ռուբեն Զարյանն իր հուշերում գրում է. «Մի օր Չարենցը խնդրեց Բաժբեուկ Մելիքյանին՝ նկարել իրեն հնդկական ձեւով, ծալապատիկ նստած: Այս շրջանում Հնդկաստանի մասին շատ էր կարդում, խոսում էր Գանդիի մասին, անդրադառնում էր բուդդիզմին, իոգերին, խոսում էր նրանց ուսմունքից: Հաճախ էլ նայում էր Բուդդայի արձանիկին, եւ կարծես մոռացած, թե մարդ կա շուրջը՝ խոսում էր վերացած, հոգով եւ մտքով տեղափոխված Գանգեսի ափերը: Մյուս օրը եկա՝ նկարն ավարտված էր եւ արդեն պատից կախված, տակն էլ խոշոր տառերով գրված՝ «Մահաթմա Չարենց»^[6]:

Իսկ նկարի վերեւում գրված էր.

«Ինձ

Դու դեռ անփորձ ես, ոգով, դեռ թույլ ես, Չարե՛նց.-

Վարժի՛ր ոգիդ, եղի՛ր մոգ, իոգ ու արեգ,

Ինչպես Գա՛նդին Մահաթմա՝ հնդիկն հանճարեղ…

Ահավասիկ «Պատգամ» բանաստեղծությունը.

 

ՊԱՏԳԱՄ

Նոր լույս ծագեց աշխարհին.

Ո՞վ այդ արեւը բերեց։ —

Ահա ոսկյա մի արեւ՝

Ճառագումով իր հրե՝

Այգաբացի պուրպուրե

Նժույգների վրա հեց՝

Նոր աշխարհին ու մարդուն

Հղում է լույս զվարթուն։

Նոր աշխարհին ու մարդուն

Ո՞վ բերեց լույսն այս արթուն,

Օ՛, ո՞ւմ ձեռքով վառվեց, ո՞ւմ

Հրակարմիր, հրավարս.

Ադամանդյա լույսը այս։ —

Կքած կյանքի բեռի տակ,

Խոր գերության ընդերքում,

Իմաստության մի գետակ

Հիմարության համերգում —

Քանի՜ տարի, քանի՜ դար

Վկայեցիր անհերքում…

Ափերին այն խավարտ/չին,

Ուր հայրենիքն էր մեր հին, —

Չկա՞ր արդյոք գետ մի հորդ,

Որ գերության անհաղորդ՝

Լուրթ՝ հոսելով դարից դար՝

Մթության մեջ այն համառ

Այս այգաբացն էր կրում,

Հո՜ւր այգաբացն այս հեռու՝

Հնուց պահած իր ջրում

Օ՜, ըղձակա՜ն այս հեռուն…

Կքած կյանքի բեռի տակ՝

Ոգի՜ անկոր, հո՜ւր գետակ…

Ահա վառվում է մեր նոր

Հաղթանակի լույսը բորբ.

Լվանում է նա հիմա

Վառվող վոգին մեր անմահ,

Չքնաղ արեւ՛ն այդ արի,

Վառված հրով աշխարհի…

Չկա՜ ուրիշ արեւ է՛լ.

Նա՛ է միայն, որ դարեր

Անմար՝ պիտի արեւե՛…

Լույսով վառված սակայն այդ՝

Նժարներից հիմա մենք

Հիմարությամբ չթափենք

Իմաստությունն այն արար. —

Մեր անցյալի խորամիտ

Է՛ջն այն արդար ու ռամիկ՝

Մեծահանճար ու վարար…

Ակներեւ է, որ «Պատգամում» դեռեւս հավաքականության՝ ժողովրդական իմաստնությամբ առաջնորդվելու չարենցյան հետեւողական մտասեւեռումի գիծն է տարվում: Բանաստեղծը դեռեւս չի ցանկանում տեղի տալ, ընդունել, որ նախկիններում եղած ոչ միայն ժողովրդական հավաքականության ծոցից ելած, այլեւ անհատական մտքի առանձին փայլատակումներն ու հոգեզգացական ոգորումները եւս (Նարեկացի, Շնորհալի եւն) զերծ չեն նույն այդ հավաքականությանը, որ է՝ հայ ժողովրդին առաջնորդելու, նրան ճշմարտության ու լույսի ճանապարհով ուղղորդելու առաքելությունից: Գողթան երգեր, ժողովրդական վեպ, հայրեններ ու գուսանական արվեստ, սա՛ է տվյալ պահի դրությամբ Չարենցին համակած մտասեւեռումների մի հիմնարար ու առաջնորդող գծից մակաբերվող կենսահաստատ, ճշմարիտ, բարձրագույն արվեստի ամբողջական շղթայական պատկերը:

Այսուհանդերձ բուն բանաստեղծությունը կազմավորող, անգամ գոյավորող, նրան շունչ ու արյուն տվող բառամթերքն ու գաղափարական աշխարհը մեր ուշադրությունը ուղղորդում է հինդուիզմի կրոնափիլիսոփայությանն ու բուդդայական ուսմունքին հատկական հասկացությունների ու ընկալումների խստիվ որոշակի շրջանակին: Ընդսմին, այդ ուսմունքն այստեղ առկա է ո՛չ թե երեւութական, առերեւույթ հանդերձավորմամբ, նրանից փրցված պատահական տարրերի ու բառամթերքի զգեստավորմամբ, այլ որպես մեկ ամբողջական, կուռ համակարգ՝ իր հիմնարար կառուցվածքաբանական կաղապարվածքով հանդերձ:

Մասնավորապես, անդրադառնանք բանաստեղծության մեջ հինդուիզմի, նաեւ բուդդայական ուսմունքի հիմնարար գաղափարների արտացոլվածության խնդրին:

Նոր լույս ծագեց աշխարհին.

Ո՞վ այդ արեւը բերեց։ —

Բանաստեղծության մուտքն ազդարարող այս երկտողով հավաստվում է վարդապետության եւ նրա հիմնադրի կողմից աշխարհին բերած նոր լույսի, նոր աշխարհատեսության ցնծալի իրողությունը, ինչը բնականաբար գեղաձեւվված է «արեւ» խորհրդանիշի միջոցով: «ԱՐԵՎ», որ Բուդդայի խոսացած պալի լեզվով կոչվում էր «ՐԱՎԻ», կամ «ՍՈՒՐԻԱ»՝ Արեւ, նույն ինքը Արեւի Աստվածը:

Այնուհետեւ Չարենցն անցնում է այդ հանկարծաստեղծ, կածարդանքի ուժով ծնունդ առած նոր իմացության, աշխարհային իմաստնության աղբյուրն հանդիսացող արեգակնային լույսի քննությանն ու նկարագրությանը, այսպիսով կատարելով ճանաչողական առաջին գործողությունը եւ քանդակագործի ճշգրտությամբ հստակ ցուցանելով այն՝ «Այգաբացի պուրպուրե Նժույգների վրա հեց»-ած, «Նոր աշխարհին ու մարդուն» հոգու զվարթնություն ու մտքի արթնություն բերող «Հրակարմիր, հրավարս. Ադամանդյա այս լույսի» իրական աղբյուրը.

Ահա ոսկյա մի արեւ՝

Ճառագումով իր հրե՝

Այգաբացի պուրպուրե

Նժույգների վրա հեց՝

Նոր աշխարհին ու մարդուն

Հղում է լույս զվարթուն։

Նոր աշխարհին ու մարդուն

Ո՛վ բերեց լույսն այս արթուն,

Օ՜, ո՞ւմ ձեռքով վառվեց, ո՞ւմ

Հրակարմիր, հրավարս.

Ադամանդյա լույսը այս։ —

Ահա Արեւի Աստծո քանդակներից մեկը՝ հինդուիզմի Սուրյա Արեւի Աստվածը, գլխավերեւում արեւի սկավառակը, հեծած կամ «հեց»-ած «այգաբացի պուրպուրե» իր յոթը «նժույգներով» լծված կառքին, որի պուրպուրե՝ ոսկեգկարմիր կառավարը՝ Արունան, նստած է աստծո ոտքերի առաջ եւ վարում է «հրակարմիր, հրավարս ադամանդյա լույսը» սփռող կառասարքից ճառագող հուրը: Արեւի սկավառակը նաեւ դհարմայի (աշխարհային իրերի ու երեւույթների) չակրայի (պտտվող անիվի) շրջապտույտի խորհրդանիշն է, իսկ Սուրյայի կառավար ոսկեբոսոր Արունան բարձրացող արեւի անձնավորումն է:

Այսպես նա «հղում է լույս զվարթուն», բերում է «լույսն այս արթուն»: Ե՛վ զվարթ լույսը եւ՛ մարդուն «դհարմայի» քնից հանող, մարդուն լուսավորյալ եւ արթուն դարձնող լույսը, քնի վիճակից արթմնի վիճակին բերող այս հասկացությունները հինդուիզմի եւ նրա հիմքի վրա ստեղծված բուդդիստական վարդապետության հիմնարար, առանցքային գաղափարական հասկացություններից են:

Բուդդայի քարոզած՝ մարդու արթմնի քնի վիճակը թոթափող, նրան լուսավորման տանող 3 խումբ կազմող 7 գործոնները^[7] կամ բաղադրիչներն են՝

 

1. Թմբիր կամ ընդարմություն, երբ վերապրում, զգում ես գիտակցության կամ ուշիմության վերականգնումը

Ա. Ուրախություն կամ ցնծություն

Բ. Քննախուզում (իրականության բնույթի իմացություն)

Գ.Եռանդուժ, նաեւ վճռականություն եւ ջանադրություն

2. Հավասարակշռող գործոն

Դ. Ուշիմություն (իրականության գիտակցության պահպանում)

3. Անհանգստություն եւ մտահոգություն՝ երբ վերապրում, զգում ես գիտակցության կամ ուշիմության վերականգնումը

Ե. Թուլացում/ընդարմացում (մարմնի եւ մտքի/հոգու՝ հավասարապես)

Զ. Կենտրոնացում (խաղաղավետ մտասեւեռումի վիճակ կամ հստակիմացություն)

Է. Ինքնատիրապետում կամ անվրդովություն (իրականության ընկալում եւ ընդունում այնպիսին ինչպիսին այն կա՝ առանց կրքի ու հակակրանքի)

 

Արթնացման յոթ գործոնները այն յոթ մտավոր կարողություններ են, որոնք բուդդայական պրակտիկայի կարեւորագույն մաս են հանդիսանում եւ ավելի հայտնի են «ներքին հարստություն» կամ «ներքին գանձ» անվանումով եւ հաճախ բնութագրվում են «ադամանդյա լույսի» այլաբանությամբ:

Բուդդիզմում մարդու լիարժեք զարթոնքը որեւէ բանի հետ կապված չլինելու գիտակցումն է: Արթնացման յոթ գործոնների ուղղորդմամբ՝ չկապվածությունը ավելի քան բնական ընտրություն է դառնում: Այս գործոնները ապահովում են «ներքին հարստության կամ գանձի» զգացողությունը, որն իր տեսակի մեջ ողջունելի այլընտրանք է կապվածության բոլոր ձեւերին: Այն օգնում է մարդուն իր մեջ, իր ներսում զարգացնելու սովորական առօրյա կախվածությունը թոթափելու ունակությունը՝ իբրեւ ազատագրող զարթոնքի փորձառություն կամ վերապրում: Չարենցն, ըստ էության, Բուդդայի քարոզած մարդու անհատական վարքի պատվիրանները ուղղորդել եւ վերահասցեագրել է մարդկային հավաքականությանը, հավաքական ուժին, տվյալ դեպքում՝ հայ ժողովրդին:

Այստեղ ուշագրավ է նաեւ այն հանգամանքը, որ բանաստեղծության այս հատվածում երկու անգամ կրկնվում է արթնության լույսի հասցեատերը՝ «աշխարհին ու մարդուն» եռաբաղադրիչ ամբողջությունը, որոնց սկզբնատառերով, ըստ ամենայնի, արտահայտված է սրբազան «աում» կամ «օմ» բացականչությունը՝ Աշխարհին ՈՒ Մարդուն եւ որի հնչյունական մի տարբերակն էլ այս հատվածի 9-րդ տողում երեւութացող «Օ՛, ու՞մ… ու՞մ» հնչյունակազմն է:

Այս «օմ» կամ «աում» ձայնարկությունը սրբազնության աստիճանին բարձրացված եւ սրբացված հոգեւոր կարեւորագույն խորհրդանիշ է հնդկական կրոններում, հինդուիզմում եւ բուդդայական ուսմունքում: Այն նշանավորում եւ նշանակում է վերջնական եւ բարձրագույն իրականության, գիտակցականության կամ Աթմանի^[8] էությունը: Այն հավասարապես վերաբերում է Աթմանին (հոգի, ինքնություն, ես, շունչ) եւ Բրահմանին (վերջնական իրականություն, տիեզերքի ամբողջություն, ճշմարտություն, աստվածային, գերագույն ոգի, տիեզերական սկզբունք, գիտելիք): Վանկարկությունը հաճախ հանդիպում է Վեդաների, Ուպանիշադների եւ հինդուիստական ու բուդդիստական այլ տեքստերի գլուխների սկզբում եւ վերջում, նաեւ իբրեւ ընդմիջարկություն:

Ստորեւ՝ Պատգամի երրորդ բանաստեղծական տունը.

Կքած կյանքի բեռի տակ,

Խոր գերության ընդերքում,

Իմաստության մի գետակ

Հիմարության համերգում —

Քանի՛ տարի, քանի՛ դար

Վկայեցիր անհերքում…

Առաջին երկու տողերը վերաբերում են դհարմայի գերությունից, այն է՝ կյանքի բեռից ազատագրմանը՝ իմաստնության, արթնության հասնելու միջոցով: Այստեղ առաջին անգամ անուղղակի հղում է արվում ուսմունքի ստեղծողին՝ Բուդդային, նրա ուսմունքը բնորոշելով որպես «իմաստնության մի գետակ հիմարության համերգում»: Գետի կամ գետակի խորհրդանիշն այստեղ, վստահաբար խարսխված է Վեդա-Գետ-Գիտելիք իմաստային միասնականության վրա, եւ Բուդդան ինքն էլ «Կյանքը մշտապես հոսող գետ է» համարում, հավելելով՝ «Իրերից մի՛ կառչիր, աշխատի՛ր անխոնջ», քանի որ ջուրն ինքնին իմաստության եւ հիշողության կրողն է:

Կոն­ֆու­ցի­ու­սի «Զրույց­նե­րում» աս­վում է. «Այս­պես ամեն ինչ հո­սում է ինչ­պես այս գե­տը, առանց կան­գա­ռի, գիշ­եր ու տիվ»: Հո­սող ջրի ընտ­րու­թյու­նը նաեւ Թա­ո­յի կամ Դաոյի անանձ­նա­կան մարմ­նա­վո­րումն է: Քան­զի գե­տը բո­լոր փո­խա­կեր­պում­նե­րի մարմ­նա­վո­րում-­հաս­կա­ցու­թյունն է: Նա, ով սա­կայն ճա­նա­չել է փո­խա­կեր­պու­մը, իր հա­յացքն ուղ­ղում է ոչ թե ան­ցո­ղի­կին, այլ նրան, ին­չը ծնում, մղում է տա­լիս այդ փո­խա­կերպ­մա­նը, այ­սինքն` Դա­ո­յին: Լաո Ցզի­ի 32-րդ ասույ­թը հաս­տա­տում է այս միտ­քը. «Կա­րե­լի է Դա­ո­յի հա­րա­բե­րու­թյու­նը աշ­խար­հի նկատ­մամբ հա­մե­մա­տել լեռ­նա­յին աղբ­յուր­նե­րի ու դաշ­տա­յին ջրե­րի հետ, որոնք լց­վում են գե­տե­րի ու ծո­վե­րի մեջ»: Լաո Ցզիի այս ար­տա­հայ­տու­թյուն­ը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է այն պատ­կե­րին, որ «Սիդ­հար­թա­յում» Հերման Հես­սեն վե­րագ­րել է գե­տին. «…բո­լոր ալիք­նե­րը եւ ջրե­րը շտա­պում են` տա­ռա­պե­լով` դե­պի իրենց նպա­տա­կը, այդ նպա­տակ­նե­րը բազ­մա­թիվ են` ջր­վեժ­նե­րը, լճե­րը, արա­գա­հոս գե­տե­րը, ծո­վե­րը, եւ բո­լոր այդ  նպա­տակ­նե­րին հաս­նում են, եւ յու­րա­քանչ­յուր նպա­տա­կին հետեւում է նո­րը, եւ ջու­րը գո­լոր­շի է դառ­նում ու բարձ­րա­նում դե­պի եր­կինք, դառ­նում է անձրեւ ու երկն­քից թափ­վում է ներքեւ, դառ­նում է աղբ­յուր, դառ­նում առ­վակ, դառ­նում է գետ, ձգ­տում է դե­պի նո­րը, վերս­տին ու նո­րից հո­սում»^[9]:

«Իմաստնության մի գետակ հիմարության համերգում»-ը նաեւ, պարզ ասած, բուդդիզմում քաջ հայտնի պրաջնա-ավիդյա (prajna-avidya) հակադրությունն է՝ «իմաստություն-անգիտություն»: Ավիդյան բուդդայական գրականության մեջ սովորաբար թարգմանվում է որպես «անգիտություն»: Հայեցակարգը վերաբերում է մետաֆիզիկական իրականության բնույթի վերաբերյալ անտեղյակությանը կամ սխալ ընկալումներին: Դա Դուկխայի (տառապանք, ցավ, անբավարարություն) հիմնական պատճառն է եւ հավաստագրված է որպես բուդդայական ֆենոմենոլոգիայի առաջին օղակը մի գործընթացի, որը տանում է դեպի ծնունդների կրկնությանը:

Չարենցը, դիմելով Բուդդային, ասում է՝ «քանի՜ տարի, քանի՜ դար վկայեցիր անհերքում…»: Իսկ ի՞նչ է վկայել Բուդդան, միանշանակ է, որ աշխարհի հաղթահարման, փրկության, ապաշխարումի ու համակերպումի իր ուսմունքը, որը լավագույնս արտահայտված է Գաութամա Սաքյամունի Բուդդայի ուսմունքի առթիվ Հերման Հեսսեի «Սիդհարթա» վեպի գլխավոր հերոսի շուրթերով, ուր Սիդհարթան, դիմելով Բուդդային, ասում է. «Ո՜վ Վեհագույնդ, քո ուսմունքի մեջ ինձ ամենից շատ մի բան զարմանք պատճառեց: Քո ուսմունքում ամեն-ամեն ինչ կատարելապես պարզ է ու համոզիչ: Դու աշխարհը ցույց ես տալիս որպես մի կատարյալ, երբեք եւ ոչ մի տեղ չխզված շղթա, որպես մի հավերժական հերթափոխ, կազմված պատճառից ու հետեւանքներից: Երբեք եւ ոչ ոքի կողմից դա այդպես պարզ չի տեսնվել կամ գիտակցվել, երբեք այն այդպես անառարկելիորեն ապացուցված չի եղել: Յուրաքանչյուր բրահմանի սիրտը կրծքի տակ իսկապես որ պետք է ոգեւորությունից տրոփի, երբ նա, քո ուսմունքի միջով աշխարհին է նայում որպես մի կատարյալ փոխկախվածությունների շղթայի, առանց բացթողումների, հստակ ու վճիտ՝ ինչպես բյուրեղը, որը կախված չէ պատահական դիպվածներից, կախված չէ աստվածներից: Ուրիշ հարց է, թե արդյոք աշխարհը բարի է, թե չար, նրանում ընթացող կյանքը տառապանք է, թե երջանկություն, այստեղ դա կարեւոր չէ, դա նույնիսկ երեւի թե էական էլ չէ: Սակայն աշխարհի միասնությունը, իրադարձությունների փոխկապակցվածությունը, բոլոր տեսակի մեծ ու փոքրի ենթակայությունը միեւնույն հորձանքին, պատճառների, սկզբնավորման ու վախճանի միեւնույն օրենքին, սա՛ է, որ ամենապայծառ հստակությամբ ճառագում է քո վսեմաշուք ուսմունքից, ո՜վ Կատարելագույնդ»: Շարունակության մեջ Սիդհարթան, սակայն, մատնացույց է անում ուսմունքում առկա մի կարեւորագույն հակասականություն. «Այժմ սակայն, համաձայն քո իսկ ուսմունքի, պարզվում է, որ բոլոր իրերի միասնականությունն ու բնական ժառանգորդությունը մի կետում ընդհատվել-խզվել է, մի փոքրիկ սողանցքից այս միասնականության աշխարհն է ներխուժել օտար մի բան, նորահայտ մի բան, այնպիսի մեկը, որ մինչ այժմ գոյություն չի ունեցել, եւ որը, հետեւաբար, անկարելի է ցուցանել կամ ապացուցել. եւ դա աշխարհի հաղթահարման, փրկության ու ապաշխարության քո ուսմունքն է: Այդ պստլիկ անցքի պատճառով, այդ աննշան թվացող խզման հետեւանքով, սակայն, այդ ողջ հավերժական ու միասնական աշխարհի օրենքը վերստին խախտված է եւ ուժը կորցրած»^[10]:

«Վկայեցիր անհերքում» տողում «անհերքում» բառի առնչությամբ ուշագրավն այն է, որ ավելի ուշ գրված «Հերոսի հարսանիքը» պոեմում՝ Բուդդան ինքն էլ, ճիշտ է՝ Կիկոսի առնչությամբ, նույնի «անհերք» բառարտահայտությունն է օգտագործում.

Բուդդա — (իր պատվանդանից)

Անհնարին է, իրոք, չընդունել

Այդպիսի անհերք մի ճշմարտություն…

Ես, որ պահվելով իմ նիրվանայի

Կապույտ եթերում գտել եմ հանգիստ,

Դժվար ապրեի ու դիմանայի՝

Կրելով այդքան տառապանք ու վիշտ…

Ուշագրավ է նաեւ, որ Յ.Վ.Գյոթեն, որի ստեղծագործությամբ այս նույն շրջանում այդքան ոգեշնչված էր Չարենցը, ուսումնասիրած լինելով մասնավորապես Մահայանա բուդդիզմի կրոնափիլիսոփայական համակարգը, իր ստեղծագործության մեջ բազմիցս գեղարվեստորեն մարմնավորել է «պրաջնա-ավիդյա» զույգի՝ իմաստնության եւ հիմարության հակաբեւեռ երեւույթը, մասնավորապես «Ղպտիական երգում» հռչակելով.

Հիմարություն է հիմարներից բարելավման սպասել,

իմաստնության մանկտիք, օ՜ անխելքներն արդարեւ

առ հիմարներն են ձգտում, պատշաճությանն ի խնդիր^[11]:

Գյոթեի «Ֆաուստն» ինքն էլ առաջ է քաշում համընդհանուր հաղորդակցման խնդիրը` արեւելքի եւ արեւմուտքի միավորումը տիեզերքի ամբողջականության ծիրում: Գյոթեն, ուսումնասիրելով չինարեն լեզուն, արդեն ծերունազարդ հասակում՝ 1827-ին, մի փոքրիկ հրաշալի բանաստեղծական ձեռնարկ հղացավ, որը կրում է «Չին-գերմանական տարիներ եւ օրեր» վերնագիրը: Գյոթեի Ֆաուստի որոնումները, նույն ինքը բուդդիզմից ներշնչված կյանքի իմաստից հրաժարումին են հանգում, միայն թե քրիստոնեական ուսմունքի շրջանակում եւ նրա խորհրդանիշների համակարգ փոխադրված: Խնդիր է դրված ինքնաճանաչման փորձառությամբ տիեզերքի ըմբռնումը: Սրանով պայմանավորված` Ֆաուստը նաեւ վերակերպավորվող կերպար է` մշտատեւ որոնումների մեջ: Իր նպատակին հասնելու համար Գյոթեն, իր հերոսին քնեցնելով` իմաստուն է դարձնում: Այս նույն՝ «մշտատեւ ինքնորոնումների մեջ ինքնաճանաչման փորձառությամբ տիեզերքի ըմբռնման» ձգտումը, քնածության թմբիրից արթնանալով՝ իմաստուն դառնալու սեւեռուն միտքը նաեւ Չարենցին է համակել:

Ահա «Պատգամի» չորրորդ եւ հինգերորդ, ըստ իս, միավորյալ բանաստեղծական տունը.

Ափերին այն խավարտչին,

Ուր հայրենիքն էր մեր հին, —

Չկա՞ր արդյոք գետ մի հորդ,

Որ գերության անհաղորդ՝

Լուրթ՝ հոսելով դարից դար՝

Մթության մեջ այն համառ

Այս այգաբացն էր կրում,

Հո՛ւր այգաբացն այս հեռու՝

Հնուց պահած իր ջրում

Օ՜, ըղձակա՜ն այս հեռուն…

Կքած կյանքի բեռի տակ՝

Ոգի՜ անկոր, հո՜ւր գետակ…

Այստեղ եւս նույն՝ մարմնի ու հոգու կամ որ նույնն է՝ դհարմայի գերությունից ազատագրվելու հոգին եւ միտքը պաշարած ձգտումն է, միտք, որը իմաստնությամբ զինված՝ մթությունից դեպի այգաբացն անցնելուն է միտված եւ դարձյալ ու կրկին գետի հոսքին ընդելուզված:

Այս բանատունը ուշագրավ է մի շարք առումներով:

Առաջինը վերաբերում է «խավարչտին» բառի սխալ՝ «խավարտչին» ձեւով գործածմանը, որը «Գիրք ճանապարհիի» երկու՝ 1933 եւ 1934 թվականների հրատարակչություններում էլ նույնությամբ տպագրված է «խավարտչին» ձեւով: Դժվար է երեւակայել, թե Չարենցը, կամ գոնե գիրքը հրատարակության պատրաստած խմբագրակազմը չեն նկատել այս տարրական «անգրագիտությունը», մեղմ ասած՝ «վրիպակը»: Եվ այնուհանդերձ սխալն այս սպրդել է, բայց մենք այստեղ հարկ չենք համարում տրվելու «խավարտ» եւ «չին» մասնիկների իմաստային եւ ստուգաբանական քննության գայթակղությանը, քանի որ դա մեզ շատ ավելի հեռուն կարող է տանել՝ խավարը փարատելուն միտված առանց դույզն-ինչ հիմնավոր վերջնարդյունքի, մանավանդ որ դրան գումարվում է նաեւ «մեր հին հայրենիքի» տեղագրության վիճահարույց խնդիրը, ընդսմին՝ ո՛չ միայն խորհրդահայ պատմագրության ոգով հեգած՝ «միջնադարյան խավար ժամանակների» կտրվածքով, այլեւ՝ բուն իսկ տարածական առումով, ու նաեւ այն, թե արդյո՞ք այնտեղ կար, թե չկար «գետ մի հորդ»: Սա թերեւս հուշում է, որ գետն այդ պետք է լիներ «անկոր»՝ ինչպես խրոխտության, այնպես էլ տարաձգության առումներով, հավանաբար չինական Յանցզի, Հուանհե կամ հնդկական Ինդոս եւ Գանգեսի գետերի նման – հորդառատ, «վարար, հուր, անկոր», բայց նաեւ  «լուրթ»:

Երկրորդ ուշագրավ հանգամանքը վերաբերում է այս վերջին՝ «լուրթ» բառի գործածությանը: Բառն այս հայերենում հնդեվրոպական ծագում ունի (ինչպես եվրոպական լեզուներում Blue, Bleu, Blau, հայերեն՝ բիլ), հնագույն ձեւն է՝ «լուրջ», ինչպես, օրինակ, «արշալուրջ» բառակազմության մեջ: Այն կապույտի տարատեսակներից մեկն է: Բուդդիստական գրականության մեջ կապույտը (բաց, թե մուգ), մանավանդ մուգ կապույտը նաեւ նշանակում է արթնացում, մտքի եւ հոգու լուսավորում: Հայերենում եւս «լուրթը» պայծառության, ուրախության կողմնիմաստ ունի (արշալուրջ), որ նաեւ «զվարթ գիտության» կամ իմացության (աչալուրջ) նշանակությունն ունի: Այս իմաստով էր, թերեւս, Գոթֆրիդ Բենն ասում, որ «Կապույտի համար ես պատրաստ եմ մեռնել»^[12]:

Երրորդ հանգամանքը վերաբերում է «Վոր գերության անհաղորդ» տողին, որ «Խոր գերության ընդերքում»-ի փաստացի հարակրկնությունն է: Խոսքը դարձյալ դհարմայի գերությանն է վերաբերում: Դաոսականության կարեւորագույն մատյաններից մեկում՝ «Հարթակի սուտրայում» միանշանակ ասված է. «Եթե մեկը չի մտածում հարյուրավոր իրերի մասին, որպեսզի պատճառ դառնա միտքը արմատախիլ անելու, սա գերություն է Դհարմայի մեջ»^[13], եւ գերությունից ազատվելու պահանջ է դրվում: Գրականագիտության մեջ բազմիցս անդրադարձել են այս տողին, թե ինչու՞ կամ հատկապես ինչպե՞ս է ստացվել, որ այն բաղադրող երկրորդ տառը մաս չի կազմել ուղղահայաց պատգամի հնչակազմի: Տարբերակը, որ գավանաբար ինչ-ինչ պատճառներով Չարենցը (գուցե անփութության, գուցե տեւական ժամանակ տրամադրելու սղության կամ մեկ այլ պատճառով) թերացել է իր ուղղահայաց ասելիքը անթերի եւ առանց ընդհատումների ներկայացնելու հարցում, շատ նման է «խավարչտին» բառի սխալ գործածության երեւույթին: Մյուս տարբերակը, որ

Վոր գերության անհաղորդ՝

Լուրթ՝ հոսելով դարից դար՝

Երկտողում նա նպատակ է ունեցել գուցե «ու» տառի ընդգծված երկու մասնիկներով լուծում գտնել, ընդսմին՝ «լուրթ» բառի փոխարեն այնպիսի մի բառ զետեղելով, որի երկրորդ տառը «ւ» հնչյունով պիտի արտահայտվեր, նույնպես քննությունը չի բռնում, քանի որ բանաստեղծության մեջ ուղղահայաց պատգամը կազմելիս նա առնվազն երեք անգամ «ու»-ն գործածել է ամբողջապես՝ «Օ՛, ո՞ւմ», «Հուր», «Լույսով»՝ որպես տառ եւ որպես հնչյուն: Բացի այդ՝ այս նույն բանատան երկրորդ տողում՝ «Ուր հայրենիքն էր մեր հին», «ու»ն նորից ու վերստին գործածված է իբիեւ մեկ տառ եւ մեկ հնչյուն եւ փորձ չի արված այն տարանջատելու կամ տրոհելու: Եվ վերջապես «Լուրթ» բառը, ինչին վերեւում անդրադարձանք, այստեղ ճիշտ եւ ճիշտ իր տեղում է գործածված՝ ինչպես իմաստաբանորեն, այնպես էլ հինդուիզմի ու բուդդայական ուսմունքի հետ իր ունեցած հնարավոր աղերսների համատեքստում:

Եվ սակայն, ի՞նչն է պատճառը «Որ գերության անհաղորդ» տողով ուղղահայաց պատգամի տեղախախտման: Այստեղ մենք նկատում ենք որոշակի միտումնավորություն եւ դա վերաբերում է ուղղահայաց պատգամի «փրկությունը» բառը «հարությունը» բառով ուժգնացնելու հնարավորությանը: Քանզի փրկության նպատակն ինքնին անցումն է դեպի վերահայտնություն, դրանով իսկ՝ հարության նախապատրաստումը: Հակված ենք ենթադրել, որ «Որ գերության անհաղորդ» տողը մի կողմից ընդհատում, մյուս կողմից միավորում եւ հարստացնելու պես ուժգնացնում է ուղղահայաց պատգամի ասելիքը: Այսպես, այս բանաստեղծական տան երկրորդ, երրորդ եւ չորրորդ տողերի երրորդ տառերը՝ համապատասխանաբար՝ «հ», «ա», «ր» կարծես հուշում են, որ Չարենցը «փրկությունը» բառին զուգահեռ եւ որպես դրա ուժգնացում ըստ ամենայնի հակված է եղել «հարություն» գաղափարաբառի հավելադրությունը: Եվ հետեւաբար ուղղահայաց պատգամը կարող էր եւ պետք է որ նաեւ դույզն-ինչ տարաձիգ հնչում ունենար՝ «Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը եւ հարությունը քո հավաքական ուժի մեջ է»:

Հաջորդ բանաստեղծական տան մեջ՝

Ահա վառվում է մեր նոր

Հաղթանակի լույսը բորբ.

Լվանում է նա հիմա

Վառվող ոգին մեր անմահ,

Չքնաղ արեւ՜ն այդ արի,

Վառված հրով աշխարհի…

Չկա՛ ուրիշ արեւ է՛լ.

Նա՛ է միայն, որ դարեր

Անմար՝ պիտի արեւե՛…

եւս առնվազն երկու կամ երեք բառ-հասկացություններ են գործածված, որոնք հնարավոր է սերում են եւ քաղված են բուդդիզմի բառապաշարից, որոնք նաեւ այս վարդապետության իմաստակիր գաղափարական միավորներից են: Դրանցից առաջինն է՝ «Հաղթանակի լույսը բորբ»: Այս «հաղթանակ» հասկացությունն ինքնին բուդդիստական վարդապետության մաս կազմող քաջահայտ «Ութ բարեբաստիկ խորհրդանիշներից» մեկն է, որ նշանավորում է այսպես կոչված «հաղթական ուսմունքները»: Իսկ «բորբ»-ը նաեւ սիրո^[14] եւ ջերմեռանդ կրքի գույնն է: Այս նույն՝ «Ութ բարեբաստիկ խորհրդանիշների» խմբին է պատկանում նաեւ «լվացումը», վերջինիս նյութականացած արտահայտությամբ՝ «լվացարանը» կամ «գուռը», որ նշանավորում է Բուդդայի ուսմունքի տարածումը իր ծագման վայրից հեռու երկրամասերում ու տարածքներում: Այստեղ ես ինձ թույլ կտամ ենթադրություն անել, որ «խավարչտին» բառի հեղինակային կերպարանափոխման ենթարկված «խավարտչին» բառի «չին» մասնիկը կարող է ակնարկ լինել վաղնջական ժամանակներում «մեր հայրենիքի» տարածական սահմանների առնչությամբ (դեպի Բակտրիա ու Մազքութների երկիրը), եւ որ ուսմունքի տարածումը Չինաստանից եկել եւ հասանելի է դարձել նաեւ սահմանակից հին Հայաստանում՝

Ափերին այն խավարտ/չին,

Ուր հայրենիքն էր մեր հին, —

Մյուս վեց բարեբաստիկ խորհրդանիշներն են՝

Լոտոս ծաղիկը, որ ներկայացնում է մաքրությունն ու լուսավորությունը: (Այս խորհրդանիշին Չարենցն իր բանաստեղծություններում անդրադարձել է բազմիցս):

Անվերջանալի կծիկը կամ «մանդալա»-ն, որ նշանավորում է հավերժական ներդաշնակությունը:

Ոսկե ձկնիկը՝ միավորման նաեւ ամուսնական երջանկություն եւ ազատություն:

Դհարմայի անիվը, որ խորհրդանշում է գիտելիքը: (Այս խորհրդանիշին եւս Չարենցն իր բանաստեղծություններում անդրադարձել է^[15]):

Գանձերով սափորը, որ անսպառ գանձի ու հարստության խորհրդանիշն է:

Հովանոցը, որ նշանավորում է թագը, արքայությունը (Բուդդան) եւ պաշտպանությունը տարրերից ու երեւույթներից:

Այս «Ութ բարեբաստիկ խորհրդանիշները» բաղադրամասերն են նաեւ նույն ինքը «Դհարմայի ութնամասնյա անիվի»:

Էլ չենք խոսում «արի», «անմար» եւ «արեւե» բառերի մասին, որոնք թեեւ անքակտելի են Չարենցի պոետական ընդհանուր բառապաշարից, բայց նաեւ պարտադիր մաս են կազմում բուդդայական, ի մասնավորի՝ դաոսական ուսմունքի համակարգի:

Եվ վերջապես վերջին բանստեղծական տունը.

Լույսով վառված սակայն այդ՝

Նժարներից հիմա մենք

Հիմարությամբ չթափենք

Իմաստությունն այն արար.

Մեր անցյալի խորամիտ

Է՛ջն այն արդար ու ռամիկ՝

Մեծահանճար ու վարար…

Այստեղ բուդդիստական պատգերագրված խորհրդանիշներից է Բուդդայի ձեռքին հաճախակի պատկերվող «նժարները»:

«Հիմարությամբ չթափենք

Իմաստությունն այն արար»-ը

կրկնությունն է երրորդ տան մեջ գեղաձեւված «պրաջնա-ավիդյա»՝ «իմաստնություն-չիմացություն» հակամետ զույգի՝

«Իմաստության մի գետակ

Հիմարության համերգում»-ի:

Բուդդայականության բառապաշարի հիմնարար գծեր է կրում նաեւ «չթափենք» ձեւակերպումը, որի այլաձեւություններից են ուսմունքում գործածական «թոթափել», «բաց թողնել» հոմանիշային արտահայտությունները:

Գրականագետներից ոմանք հիմնավոր տեսակետ են հայտնել առ այն, որ հորիզոնական պատգամում եւ մանավանդ վերջին երեք տողերում Չարենցը հայ անցյալի իմաստնությունը արտահայտված է տեսել «Սասնա ծռեր» ժողովրդական էպոսի գաղափարաբանության մեջ.

Մեր անցյալի խորամիտ

Է՛ջն այն արդար ու ռամիկ՝

Մեծահանճար ու վարար…

Դրա համար հիմք է հանդիսացել նաեւ այն ակնառու հանգամանքը, որ Չարենցը «Պատգամից» ընդամենը 1 ամիս առաջ էր ավարտել էպոսի «Սասունցի Դավիթը» ճյուղի մշակումը, այն է՝ 1933 թվականի ապրիլի 6-ին: Այստեղ դերախաղացություն է ունեցել նաեւ այն հանգամանքը, որ այս նույն «արդար», «ռամիկ», հանճար» բառերը քանիցս գործածվում են նաեւ դյուցազնավեպի Չարենցի մշակման մեջ: Մինչ այդ էլ՝ այսօրինակ արտահայտությունները («հանճար ճորտերի», «ռամիկ, արդար ժողովրդին») տեղ են գտել դեռեւս 1932 թվականի հուլիսին գրի առնված «Գովք խաղաղի, գինու եւ գեղեցիկ դպրության» պոեմում, ուր բանաստեղծը ոգեշունչ խոսք է ասում այն հեղափոխական բանակների մասին, որոնք պայքարի են ելել «Արարատից մինչեւ բարձրաբերձ Հիմալայները այն երկնահեց»^[16]: Չբացառելով այս տեսակետի իրավացիությունը, ինչն ի դեպ չի հակասում այն հանգամանքին, որ առնվազն ոճավորման եւ գաղափարաբանական առումներով բանաստեղծն էապես ծանրացել է բուդդիզմի դավանաբանական հավատո հանգանակի վրա, հավելադրության կարգով հակված ենք հավաստելու, որ Չարենցը, ի դեմս ժողովրդական էպոսի, հայտնաբերել է այն «անկոր, հորդ ու վարար, գերության անհաղորդ գետը», որն իր մեջ վեդայական ճշմարտություններն է նաեւ կրում: Այստեղ, ինչպես վերեւոըմ ասվեց, Չարենցն ըստ երեւույթին խաղարկում է նաեւ գետ-գիտելիք-գիտություն բառերի «գէտ» բառարմատի «Վեդա» բառի հետ իմաստային եւ հնչյունական նմանաբանությունը:

 

Ահավասիկ «Սասունցի Դավիթ» պոեմի այս առումով ամենից տիպական հատվածը.

 

Գ

Օ՛, ռամիկ կյանքի անգո պատկեր,

Դարերում հեռու, ու հին, ու ծեր,

Երբ մարդկությունը ապրում էր դեռ

Վաստակով արդար, ու սուրբ, ու վեհ:

Օ՛, վաղընջական արշալույսներ,

Մանուկ մարդկության օրեր լուսե,

Երբ լուրթ լեռներում դեռ չէր բուսել

Դժնի բռնության ընձյուղը սեւ,

Երբ իշխում էին աշխարհում դեռ

Ռամիկ ու արդար դյուցազուններ…

 

Անսովոր է նաեւ «Պատգամի» բանաստեղծական կառույցը, բանաստեղծական տներն այստեղ, չնայած խստագույն հանգավորումին, հետեւյալ անհամաչափ պատկերն ունեն՝ ըստ տողերի քանակի. 2 + 11 + 6 + 12 (կամ՝ 3+9) + 9 + 7, ընդամենը՝ 47 տող: Բուն ուղղահայաց պատգամը 46 տող է՝ ընդմիջված «Վոր գերության անհաղորդ» 23-րդ տողով, որի երկրորդ տառը, եւ հետեւաբար տողն ամբողջությամբ, սակայն, դուրս է դրված ուղղահայաց պատգամի հնչաշարից: Հենց այս տողն էլ չորրորդ տունը բաժանում է երկու մասի եւ այդպիսով ունենում ենք ընդհանուր թվով յոթը բանաստեղծական տուն: Իսկ ինչպես հայտնի է 7 թիվը բուդդիստական վարդապետության մեջ վերաբերում է «լուսավորումի միջոցով թմբիրը կամ արթմնի քունը թոթափելու եւ հանգստության ու ինքնատիրապետման հասնելու յոթը գործոններին» կամ «յոթը ունիվերսալ հոգեմտավոր բաղադրիչներին»: Դրանք առաջանում, ծնունդ են առնում գիտակցության/ուշիմության յուրաքանչյուր միավորում, ինչպիսիք են զգացողությունն ու ընկալումը:

«Պատգամ»-ի կառուցվածքում նկատելի է ինչպես վերեւում հիշատակված «Յոթը ունիվերսալ հոգեմտավոր բաղադրիչների», այնպես էլ նրանցից ածանցված «Լուսավորության յոթը աստիճանների»^[17], այն է՝

1. Ճշմարտության եւ ստի տարբերակում
2. Դհարման կիրարկելու մղում
3. Դհարմայի ըմբոշխնում
4. Մարմնի ու մտքի ողջ կոպտությունից ու ծանրությունից ազատում
5. Կենտրոնացումը ու պրաջնան հիշելու ընդունակություն
6. Մտքի միասնությունը գիտակցելու ընդունակություն
7. Անտարբերություն, բոլոր վիճակներից հրաժարում՝ թոթափում

հնարավոր հեռազդեցությունը Չարենցի այս ստեղծագործության «յոթնամասնյա», անհամաչափ տներով բանաստեղծական կազմության վրա:

Այսպիսով Չարենցը մի շարք փիլիսոփայական հասկացություններ է փոխառել արեւելյան ուսմունքներից եւ մասնավորապես դաոսականությունից:

Չարենցը բավականաչափ ծանոթ լինելով հնդկա-չինական կրոնափիլիսոփայական ուսմունքներին՝ նրա ուշադրությունը առավելապես գրավել է չինական դաոսականության եւ նրա հիմնադիր Լաո Ցզիի դավանած ուսմունքի գաղափարաբանությունը: Ընդսմին՝ Չինաստանում գոյություն ունեցած եւ ցօրս դավանվող վարդապետություններից մաքուր իմաստով հենց միայն դաոսիզմն է համարվում չին ժողովրդի ազգային կրոն: Նրա հիմնադիրը՝ Լաո Ցզին, ապրել ով մթա 6-րդ դարում՝ Ջու ժամանակաշրջանում, հեռացել էր Չինաստանից եւ Հանգուի անցումով մեկնել Հնդկաստան, որտեղ, ըստ պատմական հավաստի աղբյուրների, դասավանդել էր Շաքյամունիին՝ պատմական Բուդդային: Հետեւաբար, Բուդդան Լաո Ցզիի (այլ անվանումով՝ Լաո Ցու) աշակերտն էր:

Լաո Ցզիի կամ նրան վերագրվող կարեւորագույն երկասիրությունը «Դաո Դե Ձին» կամ «Թաո Թե Չին»-ը փիլիսոփայական գիրք է, որն իր ստեղծումից ի վեր, հատկապես վերջին 2000 տարիների ընթացքում եղել եւ մնում է չինացի ժողովրդի գաղափարախոսությունը կառավարող երկու կարեւորագույն ուղղություններից կամ միտումներից մեկը: Մյուսը կոնֆուցիականությունն է, որից նաեւ որոշակի գաղափարներ են հետագայում ներառվել դաոսիզմի մեջ:

Հայտնի փաստ է նաեւ, որ Չարենցը իր կյանքի ծանրագույն օրերին Ավետիք Իսահակյանին է նվիրել Լաո Ցզիի չինական արձանիկը. «19-րդ դարու Լաօ Ցզիի չինական արձանիկը Չարենց նուիրած է Աւետիք Իսահակեանին: Արձանիկին տակ գրուած է. «Սիրելի Աւետիքին: Չարենց, 24-ը Յունիսի, 37 թիւ»^[18]:

Վերջում հավելենք, որ մեր ենթադրություն-վարկածն է, որ «Գիրք ճանապարհի» գրքի առաջին բաժնում ամփոփված թվով տասը պոեմները ինչպես իրենց հղացման գաղափարական-իմացաբանական հայեցակարգով, այնպես էլ կառուցվածքային բնութագրերով ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն առնչվում են բուդդիստական վարդապետության քարոզած այսպես կոչված «Ազնվական Ութնամասնյա ուղու կամ ութնանդամ ճանապարհի» հոգեմտավոր եւ ֆիզիկական տառապանքներից ազատագրման խորհրդին: Այս խնդրին կանդրադառնանք առաջիկայում:

[1] Սուրեն Աղաբաբյան, Եղիշե Չարենց, գիրք երկրորդ, ՀՍՍՀ Գիտությունների ակադեմիա հրատ., Երևան 1977, էջ 252:

[2] Նույն տեղում, էջ 253:

[3] Սեյրան Գրիգորյան, Եղիշե Չարենցի «Պատգամն» իբրև մեզոստիքոս, ՎԷՄ, 2012, էջ 98:

[4] Այս մասին տե՛ս՝ Bruno Petzold, Goethe und der Mahayana Buddhismus, Octopus Verlag, Wien 1982, 116 Seiten.

[5] Հինդուիզմում դհարման նշանակում է մի վարքականոն, որը համահունչ է համարվում Վեդայական կրոնին՝ Ռտային (Ṛta), այն է՝ հաստատագրված կարգին, որը հնարավոր է դարձնում կյանքի և տիեզերքի գոյությունը, և ներառում է պարտականություններ, իրավունքներ, օրենքներ, վարքականոն, առաքինություններ և «ապրելակերպի ճշմարիտ ուղին»: Բուդդիզմում դհարմա նշանակում է «տիեզերական օրենք և կարգ», այն կիրառական է ինչպես Բուդդայի ուսմունքների, այնպես էլ մտավոր կառուցվածքների կամ մտքի կողմից ճանաչվածի առնչությամբ: Բուդդայական փիլիսոփայության մեջ դհարման կամ պալի լեզվով՝ դհամման նաև ընդհանրապես աշխարհային «իրերն ու երևույթները» բնութագրող եզրաբառ-հասկացությունն է:

[6] Ռուբեն Զարյան, Հիշողություններ Եղիշե Չարենցի մասին, Երեւան 1961, էջ 368:

[7] In Buddhism, the Seven Factors of Awakening (Pali: satta bojjhaṅgā; Skt.: sapta bodhyanga).

[8] «Ինքնության, սեփական գոյության, անունի, տեղի, արյան» կազդարարի Չարենցը 1936-ին հղացած «Ես ամեն առավոտ, երբ հանկարծ» տողով սկսող բանաստեղծության մեջ:

[9] Adrian Hsia, Hermann Hesse und China: Darstellung, Materialien und Interpretation, Suhrkamp Verlag,, Frankfurt am Main 1974, Seiten 242-243.

[10] Հերման Հեսսե, Ներսը եւ դուրսը, երկու հատորով, Սիդհարթա, Անտարես հրատ., Երեւան 2020, էջ 203-204:

[11] J.W.Goethe, Werke in zwölf Bänden, Erster Band, Aufbau-Verlag, Berlin und Weimar 1988, Se. 253-254.

[12] Գոթֆրիդ Բեն, «Նա, ով մենակ է», քերթվածք, Անտարես հրատարակչություն, Երեւան 2017, Էջ 239:

[13] «If one does not think of the hundred things in order to cause thought to be eradicated, this is bondage within the Dharma. This is called an extreme view –», Հարթակի սուտրա, Էջ 34: Աղբյուրը՝ Իձյե Թան, «Կոնֆուցիականությունը, բուդդայականությունը, դաոսիզմը, քրիստոնեությունը և չինական մշակույթը, Ոգի-Նաիրի, Ստեփանակերտ 2016, 360 էջ:

[14] Սե­րը Դա­ո­յի կարևորա­գույն բա­ղադ­րիչ­նե­րից մեկն է, որոշ առու­մով՝ նույ­նիսկ նրա գլ­խա­վոր առար­կան, քա­նի որ Դա­ոն շուր­ջա­ռում և ընդգր­կում է բո­լոր էակ­նե­րին:

[15] ՆՈՐ ՏԱՐՎԱ ՀԱՄԱՐ

Ես նոր Տարի եմ մտնում, — բայց նոր ի՞նչ բանի

Ձգտում է սիրտն իմ տրտում…

…Մի հսկա անիվ,

Անկախ կամքից իմ ու քո, կամքից, Ղեկավա՜ր,

Շուռ է գալիս ու դառնում — հավիտյան ու հար…

Ու դառնալու է անվերջ… մինչև չմնա

Ո՜չ մի ձգտում, ո՜չ մի կամք աշխարհի վրա…

Օ, Նիրվանա տևական, քե՜զ եմ անրջում, —

Իմ փոթորկոտ, իմ հախուռն օրերի վերջում..

1934. 31. XII. Գիշեր

[16] ԵՉ, ԵԺ, հ.4, էջ 293-298:

[17] Seven Degrees of Enlightenment (sapta-bodhyanga).

[18] Անուշ Թրուանց, Չարենցի «Դեպի Արեւելք»ը, Ժամանակ, Պոլիս, 16 օգոստոս, 2019թ.: