Եղիշե Չարենցին Էդգար Պոյից բաժանում են մեկ դար, հազարավոր մղոններ և այնպիսի գերհզոր մի պատնեշ, ինչպիսին է անգլերենը: Եթե ավելացնենք գեղագիտական ըմբռնումների և ժանրային տիպաբանության մեծ տարբերությունները, թվում է, այլևս չի կարող խոսք լինել ժառանգորդական կապի կամ գրական առնչությունների մասին:
Եվ այնուհանդերձ, Չարենցի բնագրում կան Պոյին առնչվող առնվազն մեկ տասնյակ հիշատակություններ և հղումներ: Դրանցից առաջինը արվել է 1920 թվականին՝ «Ամենապոեմում», վերջինը՝ 1937 թ., երազներին նվիրված «Անվերնագիր» անավարտ պոեմի ձեռագրում: Ժամանակագրական այս տիրույթը, որ ընդգրկում է Չարենցի գեղարվեստական հասունության շրջանն ամբողջությամբ, պերճախոս է թե՛ ինքնին, թե՛ զուգահեռների մեջ:
Չարենցի շատ սիրելի բանաստեղծներից մեկի՝ Նիկոլայ Գումիլյովի գնդակահարությունից մի քանի տարի անց Աննա Ախմատովան արել է մի գրառում, ուր ցույց է տալիս Պոյից վերցված կամ ներշնչված մոտ տասնհինգ դրվագներ ամուսնու գործերում: Հետագայում ռուս գրականագետները բացեցին փակագծերը՝ ցույց տալով Գումիլյով-Պո առնչությունը և լուսաբանելով մեկ այլ ռուս մեծ բանաստեղծի՝ Բրյուսովին Գումիլյովի արած խոստովանությունը. «Բանաստեղծներից ամենաշատը սիրում եմ Էդգար Պոյին, որին գիտեմ Բալմոնտի թարգմանություններով, և Ձեզ»[1]:
Առհասարակ Էդգար Պոյի նկատմամբ Չարենցի տածած ուշադրությունն ու սերը միջնորդավորված են ռուսերենով և ռուս գրականությամբ: 1901-1912 թթ. լույս էր տեսել Պոյի գործերի հինգհատորյակը՝ Կ. Բալմոնտի թարգմանությամբ[2], իսկ 1924 թ. հրատարակվեց մեծ ամերիկացու բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածուն՝ Վ. Բրյուսովի թարգմանությամբ[3]:
Այդ բոլոր թարգմանություններն արված են բնագրից, թեև ռուսները Պոյի մահվանից՝ 1849 թվականից ոչ շատ ուշ նրան կարդում էին նախ ֆրանսերեն՝ շնորհիվ Շառլ Բոդլերի, այն Բոդլերի, որ իր հոդվածներով ու թարգմանություններով եվրոպական մշակույթ ներմուծեց հայրենակիցների կողմից դեռ այնքան էլ չգնահատված մեծ ամերիկացու արվեստը: Դոստոևսկին, օրինակ, որ հոդված գրեց Էդգար Պոյի երեք պատմվածքների մասին և մի շարք մոտիվներում օգտագործեց նրա փորձը, սկզբնապես նրան հաղորդակցվում էր ֆրանսերենով:
Փաստորեն Չարենցին մատչելի էր Էդգար Պոյի ստեղծագործությունն ամբողջությամբ, ու թեև նրա նախընտրանքը պոեզիան էր, Պոյի հայտնագործած արձակը իր դետեկտիվ, սարսափի, գոթական և այլ ճյուղավորումներով նույնպես գրավում էր Չարենցի ուշադրությունը:
Եղիշե Չարենց-Էդգար Պո կապը թերևս պայմանավորված է նաև նրանց անձնական և ստեղծագործական ճակատագրերի, հոգեկան խառնվածքի մասնակի, բայց էական ընդհանրություններով: Նրանք երկուսն էլ մանկուց խնդիրներ ունեին հայրերի հետ: Երկուսն էլ օժտված էին անհավասարակշիռ, խենթ բնավորությամբ: Երկուսն էլ սիրառատ հոգիներ էին, որ ապրում էին սիրահարության, մերժման և հիասթափության տևական ցնցումներ: Կյանքում, ինչպես նաև գրական միջավայրում ունեցած դաժան հակասությունները և՛ Պոյին, և՛ Չարենցին հասցնում էին վախի, մղձավանջների, տանջալից երազների և անքնության: Հոգեկան ճգնաժամից երկուսն էլ ելք էին փնտրում ալկոհոլի և, որ առավել սարսափելի է, թմրադեղերի, Պոն օփիումի, Չարենցը՝ մորֆիի մեջ: Որքան հայտնի է, երկու գրողներն էլ թմրամիջոցների օգնությանը սկսել են դիմել սիրելի կանանց մահվանից հետո: Ընդ որում, նրանք երկուսն էլ չեն թաքցրել այդ հակվածությունը, ավելին՝ խոստովանել և բացատրել են այն գեղարվեստական բնագրերում: Էդգար Պոյի «Լիգեյա» պատմվածքի հերոսը ասում է. «Միաժամանակ ես դարձել էի նաև ափիոնի հլու-հնազանդ գերին, և դրանից իմ ամբողջ աշխատանքն ու հրամանները երազների գունավորում էին ստացել»[4]:
Խիստ ուշագրավ է, որ Չարենցը թմրանյութի նկատմամբ իր ունեցած սերը արտահայտել է երազներին նվիրված պոեմի այն տարբերակում, որը Պոյի հայտնի բանաստեղծության վերնագրով խորագրել է «Ուլյալում».
Օ, մորֆինի տված երանություն անհուն,
Անդորրություն ոգու և հոգնություն անեզր…[5]
Ճակատագրական մի զարհուրելի նմանություն կա նաև երկու գրողների սերերի և մահերի միջև: Քսանվեց տարեկանում Պոն ամուսնանում է իր տասներեքամյա զարմուհու՝ Վիրջինիա Կլեմմի հետ և ապրում նյութական զրկանքներով ու դեռատի կնոջ ծանր հիվանդությամբ ուղեկցվող տասներկու տարիներ: Վիրջինիան քսանհինգ տարեկանում մահանում է թոքախտից ՝ սիրելի Էդգարին պարգևելով ոչ թե ժառանգ, այլ նոր մղձավանջներ ու կործանում: Պոն փորձում է ամուսնանալ, սկսել նոր կյանք, բայց հանգամանքները թույլ չեն տալիս:
Եղիշե Չարենցը քսանչորս տարեկանում ամուսնանում է քսաներկուամյա Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանի հետ: Վեց տարվա բարդ, բայց երջանիկ կյանքից հետո քսանութ տարեկան Արփենիկը արտարգանդային հղիությանը հաջորդած ծանր և անօգուտ վիրահատությունից հետո 1927 թ. հունվարի լույս երկուսի գիշերը մահանում է Երևանի առաջին հիվանդանոցում: Չարենցի ողբերգությունը կրկնապատկվեց նրանով, որ, ի տարբերություն Էդգարի, ինքը սիրելի կնոջ կողքին չէր, այլ բանտում, ուր հայտնվել էր չամուսնացած մի աղջկա՝ Մարիանա Այվազյանին ապարդյուն սիրահետելուց հետո նրան հրազենային վնասվածք հասցնելու պատճառով:
Երիտասարդ, գեղեցիկ ու սիրելի կնոջ մահվան մոտիվը կենտրոնականն է Էդգար Պոյի ստեղծագործության մեջ: Դրան են նվիրված նրա լավագույն պատմվածքները («Մորելլա», «Էլեոնորա», «Լիգեյա») և կենտրոնական տեղ գրավող բանաստեղծություններից շատերը («Ագռավը», «Ուլյալում», «Աննաբել-Լի» և այլն): 1927-ից սկսած՝ այս թեման թափանցում է նաև Չարենցի ստեղծագործություն, բայց չի դառնում տիրական, որովհետև նա նախ այրելով ոչնչացնում է նման գործերի մեծ մասը, այնուհետև փորձում է ներդաշնակություն ու բերկրանք գտնել նոր կնոջ՝ Իզաբելլայի, երկու նորածին դուստրերի պարգևած դրական զգացողությունների տիրույթում:
Այս բացահայտ տարբերությամբ հանդերձ, սակայն, ապշեցուցիչ նման եղավ երկու մեծ խենթերի վախճանը: Էդգար Պոն մահացավ քառասուն տարեկանում Մերիլենդ նահանգի Բալթիմոր քաղաքում, ուր քայքայված առողջությամբ գրողին գտան անգիտակից վիճակում՝ ուրիշի շորերով, մի նստարանի ընկած: Նրան տեղափոխեցին հիվանդանոց, որտեղ, այդպես էլ գիտակցության չգալով, Պոն կնքեց իր մահկանացուն: Դա 1849 թվականի հոկտեմբերին էր, այն սառը ու մռայլ հոկտեմբերին, որին Էդգար Պոն ցնցող տող էր նվիրել Չարենցի ամենասիրած ստեղծագործության՝ «Ուլյալում» բալլադի մեջ: Չարենցը նույնպես մահացավ քառասուն տարեկանում, դարձյալ ցուրտ ու մռայլ աշնանը:
2.
Վաղ շրջանի չարենցյան քնարերգությունը կրում է Էդգար Պոյի ներգործությունը թե՛ ուղղակիորեն, թե՛ ֆրանսիական ու ռուսական սիմվոլիզմի միջոցով: Մահը՝ որպես ամենից բանաստեղծական թեմա, խորհրդավոր դղյակները, գիշերային «հիվանդ, խելագար» երազանքները, բնաբանների գերառատությունը, անկասկած, ինչ-որ ազդակներ են ստացել Պոյի պատմվածքներից և բանաստեղծություններից:
Բայց այս շարքում կենտրոնականը, իհարկե, երազն է: Էդգար Պոն վաղ շրջանի իր բանաստեղծություններից մեկը վերնագրել է հենց «Երազ»: Այստեղ բանաստեղծը բացահայտ հակադրություն է ստեղծում կյանքի երևացող ճշմարտության և աներևույթ, անշոշափելի թվացող երազի միջև՝ գերադասությունը տալով վերջինին: Այդ զուգակշռի ցայտուն արտահայտությունն է «Օ՜ սուրբ երազ, օ՜ սուրբ երազ» տողը (Վ. Բրյուսովի թարգմանությամբ՝ «О сон святой! — о сон святой!»): Երազներին ու երազանքներին, կյանքի և երազի հարաբերակցությանը վերաբերող բազմաթիվ տողեր ու մտքեր կան ամերիկացի բանաստեղծի ուրիշ չափածո գործերում նույնպես՝ «Իմիտացիա», «Ներածություն», «Երազանքներ», «Հավերժահարսերի երկիրը», «Ելենային»:
Պոն, որ ըստ Խուլիո Կորտասարի՝ «երազում էր արթմնի», ում գործերը, որոշ մեկնաբանների վարկածով, իր տեսած երազների վերաշարադրանքն են, «Էլեոնորա» պատմվածքում գրել է. «Ցերեկով երազողներին մատչելի են բաներ, որոնք վրիպում են նրանց աչքից, ովքեր երազներ են տեսնում միայն գիշերը»[6]:
Վաղ շրջանի չարենցյան գործերից շատերը հյուսված են հենց որպես երազներ: «Ազգային երազ» պոեմը, օրինակ, հերոսի տեսած մի ծավալուն երազի վերապատմումն է: Գեղարվեստական այս երազատեսությունը պոեմի վերջնամասում վերածված է փիլիսոփայական հանգանակի.
«Մի՞թե չգիտես, ասացի ես ինձ, –
Որ չի տարբերվում կյանքը երազից:
Միրաժ է կյանքը, երազ ու տեսիլ –
Քո այդ երազում դու կյա՜նքն ես տեսել:
Կյանքը աշխարհում մի երազ է հենց,
Օ, ցնդած պոետ Եղիշե Չարենց…»[7]:
Որքան էլ ներքնատես և խելացի, համաձայնենք, սակայն, որ 20-21 տարեկան պատանին ինքնուրույն չէր կարող հասնել նման ձևակերպումների: Այս առումով ցնցող է Չարենցի ամենախորը մտքերից մեկի համընկնումը Էդգար Պոյի մի բանաձևման հետ: Ամերիկացի բանաստեղծի հետմահու տպված գործերից մեկը կոչվում է «Երազ երազի մեջ»: «Իմ կյանքը եղել է սոսկ երազ»,- ասում է հերոսը՝ վերջում ընդգծելով. «Այն, ինչ երևում է ինձ, միայն երազ է երազի մեջ»[8]:
Դժվար թե գտնվի ավելի հարազատ բնագրային սկզբնաղբյուր «Հարդագողի ճամփորդները» բալլադի այս տողի համար.
…Որ երազում երազեցինք ու անցանք: (1, 63)
Անշուշտ, սա կարող էր լինել նաև պարզ զուգադիպություն, եթե շուտով չհայտնվեին Էդգար Պոյին աշակերտելու չարենցյան խոստովանությունները: Զարմանալի է, սակայն, որ դրանցից առաջինը՝ հայտնված 1920 թ., Պոյի արժեքի ժխտում է: «Ամենապոեմի» առաջին հրատարակության մեջ Չարենցը գրում է.
Եվ դուք չգիտե՞ք
Միթե,
Որ ամեն մի գրաստ
Գաբո,
Կամ ուրիշ մի
Թաթոս,
Մարգար,
Կամ Եղո, կամ համալ
Սեթո-
Իր խոնավ թոքերում ունի
Բյո՜ւր Տերյան,
Ու Վերլեն,
Ու Պո… (2, 337)
Ավելորդ է ասել, որ Չարենցը այս հակագեղագիտական «իջեցումով» մատնում է, որ Պոն իր սիրելիների մեջ է: Առաջին հրատարակությունից տասը տարի անց նա այս հատվածը հանում է «Երկերի» 1932 թ. հրատարակությունից:
3.
Զարմանալի զուգադիպությամբ Էդգար Պոյին առնչվելու հաջորդ երկու դրվագները վերաբերում են Չարենցի եվրոպական ճանապարհորդությանը: 1925 թվականի սկզբին Չարենցը Հռոմում գրել է «Հանգուցյալ պարոնը կամ պարոն հանգուցյալը» պատմվածքը: Չարենցագիտության մեջ այս գործը դիտարկվել է բացառապես դաշնակցության դեմ պայքարի և հերոսի նախատիպ Վահան Նավասարդյանի կերպարի դիտանկյունից: Այնինչ Չարենցը բնագրի ներսում արել է մի քայլ, որով «Արտասահմանյան պատմվածք» ժանրանշումը ձեռք է բերել գեղարվեստական իմաստ:
Հռոմի Ազգային թանգարանի խորհրդավոր ցուցանմուշները դիտելիս պատմողը դատարկ սրահում հանկարծ տեսնում է իր վաղեմի ծանոթին, որին տարիներ առաջ տեսել է դագաղում, ճանապարհ դրել մինչև գերեզմանատուն և մի բուռ հող լցրել վրան: Եվ ահա հանգուցյալը հարություն է առել և խոսում է պատմողի հետ: Պատմվածքի այս մասը Չարենցը գրել է «սարսափի գրականության» այն տեսակի կանոններով, որ աշխարհ է բերել ինքը՝ Էդգար Պոն: Փակ տարածության վախը՝ կլաուստրոֆոբիան, մեռած մարդու հարություն առնելու, դրա հետևանքով ունեցած սարսափի, հանգուցյալի հետ զրուցելու մոտիվները մշակված են Պոյի մի ամբողջ շարք գործերում՝ «Աշըրի տան անկումը», «Վաղաժամ թաղումներ», «Զրույց հանգուցյալի հետ», «Լիգեյա» և այլն:
Պատմողը ընկերոջ՝ Ռոդրիք Աշըրի հետ անձամբ դագաղի կամ սարկոֆագի մեջ է դրել նրա մահացած քրոջը՝ լեդի Մեդըլայնին և տեղավորել նկուղում, մինչդեռ օրեր անց բացվում է սենյակի դուռը, և ներս է մտնում մեռելներից հարություն առած Մեդըլայնը՝ արյունոտ սավանով փաթաթված: Պատմողը սարսափահար փախչում է՝ թիկունքում նկատելով որոտից ու փոթորկից փլուզվող տունը: Չարենցի հերոսը չի փախչում, այլ խիստ հետաքրքրված զրուցում է վերակենդանացածի հետ, ինչպես Պոյի մեկ այլ հերոսը՝ վաղաժամ թաղված ու հառնած միստր Վալդեմարի հետ («Զրույց հանգուցյալի հետ»):
Այս զուգահեռները կարող էին քմահաճ թվալ, եթե «հանգուցյալ պարոնի» հայտնվելու հենց առաջին րոպեին Չարենցն ինքը դրվագի «միստիկական տպավորությունը» ստուգելու համար չգնար դեպի ամերիկացի գրողի ստեղծագործությունը: Ահա նրա խոսքը. «…ի դեպս, ես հիշեցի հանկարծ Էպտոն Սինկլերի մի վեպը և ընդհանրապես Էդգար Պոն…»: (6, 137)
Իհարկե, Չարենցը միայն մասնակիորեն է կիրառում «սարսափի գրականության» օրենքները: Գրվածքի ծավալի գերակշիռ մասը ներկայացնում է պատմողի և «հանգուցյալ պարոնի» երկխոսությունը, որն իր քաղաքական բովանդակությամբ, բանավիճային ուղղվածությամբ և երգիծական հնարանքներով մի տեսակ «կոտրում», թուլացնում է հարություն առած, գերեզմանից դուրս եկած մեռելի հարուցած սարսափի ներգործությունը: Ձևով լինելով պատմվածք, որի արտաքին սյուժետային ձևավորումը իսկապես ներշնչված է Պոյի պատմվածքների «սպիրիտիզմից» (բառը օգտագործված է Չարենցի այս բնագրում)՝ «Հանգուցյալ պարոնը կամ պարոն հանգուցյալը» ժանրային բովանդակությամբ քաղաքական պամֆլետ է: Վերջին առումով այն առնչություն չունի Պոյի գրականության հետ:
Բացի այդ, «ձևով՝ սարսափի գրականություն» ժանրային ըմբռնման մեջ Չարենցը Պոյին առընթեր օգտագործել է գեղարվեստական ուրիշ միջոցներ ևս՝ միֆոլոգիական (հանգուցյալի կերպարի զուգահեռումը պատից կախված Հիսուսի նկարի հետ), ժողովրդական-սնոտիապաշտական (մոր այն կարծիքի վկայակոչումը, թե իբր «մեռելները երբեք չեն մոռանում կենդանի մնացածներին, միշտ կարոտում են նրանց, գիշերները դուրս են գալիս գերեզմաններից…» (6, 141)) և այլն:
Համենայն դեպս, գրական այս դրվագը միանշանակ ցույց է տալիս նաև, որ Եղիշե Չարենցը շատ լավ ծանոթ է Էդգար Պոյի ամբողջ ստեղծագործությանը («ընդհանրապես Էդգար Պոն») և մասնավորապես արձակին:
Բայց Չարենցի ընթերցումներն ու խորացումները ոչ մի ակնթարթ կանգ չեն առնում: «Հանգուցյալ պարոնից» մի երկու ամիս հետո նա նույն շրջագայության ծիրում հայտնվում է Բեռլինում: Այնտեղ անցկացրած օրերի մասին մենք շատ բան չգիտենք: Բայց գիտենք, օրինակ, որ Չարենցը Բեռլինում գնել է մի շարք ռուսերեն գրքեր, որոնց մեջ՝ նաև Էդգար Պոյի «Рассказы» երկհատորյակը, որ 1923 թ. լույս էր տեսել Գերմանիայի մայրաքաղաքում՝ այս անգամ Միխայիլ Էնգելգարդտի թարգմանությամբ: Այդ գրքերը պահվում են Չարենցի տուն-թանգարանում՝ գնման ամսաթվի մատնանշումով և որոշ պատմվածքների չարենցյան լուսանցանշումներով: «Եղիշե Չարենց» մենագրության երրորդ հատորում Ալմաստ Զաքարյանը վկայում է, որ չարենցյան ընդգծումներ են առկա հատկապես երկու պատմվածքների լուսանցքներում: Եվ տպավորիչն այն է, որ երկուսն էլ պատկանում են երիտասարդ գեղեցիկ կնոջ մահվան մոտիվին, մոտիվ, որ «Ագռավը» բանաստեղծության արարման առիթով գրված հոդվածում Պոն համարում է ամենից բանաստեղծականը աշխարհի գրականության մեջ: Այդ պատմվածքներից առաջինը՝ «Էլեոնորան», պատկանում է «գոթական արձակի» ժանրատեսակին, իսկ երկրորդը՝ «Մորելլան», հարում է «սարսափի գրականությանը»: Սակայն թե՛ ընդհանուր ոգով, թե՛ ընդգծված հատվածներով դրանք խիստ հոգեհարազատ էին Չարենցի գրական փիլիսոփայությանը: Էական է, որ Էլեոնորան՝ հերոսի գեղեցիկ կինը, անժամանակ մահանալով, օրհնում է մենակ թողած տղամարդու ապագա ամուսնությունը: Չարենցը Պոյի բեռլինյան երկհատորյակի երկրորդ հատորի 37-րդ էջում ընդգծել է պատմվածքի հենց սկիզբը, որը փաստը շրջանառության մեջ դնող Ա. Զաքարյանը տալիս է իր ազատ թարգմանությամբ[9]:
Ընդգծված մտքերը դյուրությամբ համադրելի են չարենցյան խենթության և երազատեսության հետ: Համոզվելու համար Չարենցի ընդգծած հատվածը մեջբերենք գեղարվեստական թարգմանությունից. «Իմ տոհմը հնուց ճանաչված էր իր կրքոտության ու վառ երևակայության շնորհիվ։ Շատերն ինձ խելագար էին կոչում, բայց դեռ հարց է, թե արդյո՞ք խելագարությունը բանականության գերագույն դրսևորումը չէ։ Թերևս այն, ինչ պանծալի է, և այն ամենը, ինչ վեհ է, ծագում են հենց հիվանդագին ուղեղի այն հատուկ վիճակներից, որոնց շնորհիվ իմացությունը վեր է հառնում ի հաշիվ հասարակ գիտակցության։ Ցերեկով երազողներին բացահայտ են շատ բաներ, որոնք մատչելի չեն նրանց, ով երազում է միայն գիշերը»[10]:
Իսկ «Մորելլա» պատմվածքի համանուն հերոսուհին, որ պատմողի կինն է, մահանալուց առաջ աշխարհ է բերում իր անունով աղջնակի, որ տասը տարեկանում նույնպես մահանում է՝ սարսափի ու մղձավանջի մեջ գցելով հերոսին: Ըստ Ալմաստ Զաքարյանի՝ Չարենցը բեռլինյան երկհատորյակի նույն երկրորդ հատորի 60-րդ էջում ընդգծել է «Մորելլայի» այս նախադասությունը. «Եվ ուրախությունը վերակերպվում էր սարսափի, և գեղեցկության սահմանը դառնում էր այլանդակության սահման, ինչպես Եննոմի հովիտը՝ Գեհենի»[11]:
Թերևս գոնե մեկ անգամ արժե մեջբերել հենց ռուսերեն այն բնագիրը, որ նկատել և հատուկ ընդգծումով առանձնացրել է Եղիշե Չարենցը. «И таким-то образом радость превращалась в страх и прекраснейшее становилось гнуснейшим, как Гинном сделался Геенной»[12].
Մենք չգիտենք՝ երբ են արվել Չարենցի նշումները, բայց ակնհայտ է, որ այս գործերը առնչվում են անչափ սիրելի Արփենիկի վաղաժամ մահվան, Չարենցի նոր ամուսնության, առաջին դստերը հանգուցյալ կնոջ անունով անվանակոչելու կյանքային դիպաշարերին:
4.
Արփենիկի մահը նոր նրբություններ և առեղծվածներ է ավելացնում Եղիշե Չարենց-Էդգար Պո գրական առնչությունների մեջ: Ի տարբերություն Պոյի, ով իր ամենից դաժան գործերը, այդ թվում «Ագռավը», ուր երազում է հրաշքով վերակենդանացած տեսնել Լինորին, գրել է մինչև Վիրջինիայի մահը, Չարենցը իր սիրելի գրողի ամենից հոգեհարազատ մոտիվը վերապրում է իբրև դաժան իրողություն:
Արփենիկի՝ իբրև մահացած գեղեցիկ կնոջ կերպարից պահպանվել են միայն ամենապայծառ էջերը՝ «Էպիքական լուսաբացում» տեղ գտած «Երկու սոնետ Արփիկի հիշատակին» և «Այրած երգեր», ինչպես նաև «Մարտակոչ» թերթում տպագրված «Ձիու մռութ» բանաստեղծությունները:
Արփենիկի հիշատակին նվիրված «Էպիքական լուսաբաց» գրքում Չարենցը երեք անգամ բաց տեքստով տալիս է Էդգար Պոյի անունը: «Մանկություն» գործի մեջ բանավիճային ակնարկ է նետում, թե միայն նյութով դատող մեր քննադատների կարծիքով՝
Եթե նայենք նրանց— այսօր ունենք արդեն
Մենք թե՛ Շեքսպիր, թե՛ Դանտ, թե՛ էսքիլես, թե՛ Պո։- (4, 129)
«ARS POETICA»-ում Պոն հայտնվում է իր դերին ավելի վայել գիշերավախության, մեռելահարցության և մեռելների հարության շարակարգում.
Ես վախենում եմ, ինչպես նեկրոման, կես-
գիշերային ժամից,
Երբ ելնում է լուսինը դագաղից ու մեռնում է անգամ
քամին։
Այդ ժամին, թե արթուն եմ լինում, զգում եմ
սարսափով,
Որ ահա կգա Բոդլերը, կերևա Էդգար Պոն։ (4, 139)
Եվ ամենացնցողը: Նույն «Էպիքական լուսաբաց» ժողովածուի «Երգ մաքառումի» բանաստեղծության համար Չարենցը որպես բնաբան դրել է հետևյալ արձակ նախադասությունը. «Իմ ոգին էր դա, որ երգում էր իր վերելքի երգը, իսկ այդ ծիծաղելի ասպետը կարծում էր, թե դա ե՛ս եմ երգում» (4, 12): Բնաբանի տակ որպես սկզբնաղբյուր նշված է՝ «Էդգար Պո»: Չարենցի գիտական հրատարակության կազմողը՝ Ալմաստ Զաքարյանը, ծանոթագրության մեջ խոստովանում է. «Առաջին բնաբանն առել է Էդգար Պոից (1809-1849). չհաջողվեց գտնել, թե որ երկից» (4, 554):
Միաժամանակ դյուրությամբ գտնվում է երկրորդ բնաբանի աղբյուրը. «Вперед, мечта, мой верный вол!…» տողը առնված է Վալերի Բրյուսովի «Ի պատասխան» բանաստեղծությունից: Խիստ օրինաչափ ու նաև խորհրդանշական է, որ Չարենցի լավագույն բանաստեղծություններից մեկի համար միաժամանակ բնաբաններ են ընտրված Էդգար Պոյից և նրան պաշտող, նրանից շատ բան սովորած այն ռուս բանաստեղծից, որ ընդամենը հինգ տարի առաջ (1924 թ.) հրատարակել էր ամերիկացի հեղինակի չափածո ամբողջ ժառանգությունը՝ իր թարգմանությամբ: Երկու հատվածները շատ մոտ են ոգով և հնչերանգով:
Իբր թե Էդգար Պոյից քաղված մտքի սկզբնաղբյուրը մինչև օրս մնում է չպարզված: Առեղծվածներ էլի կան, բայց այս դրվագը Չարենց-Պո խնդրի ամենից մութ, անորոշ հանգույցն է: Երկարատև ընթերցումներով, կռահումներով, համացանցի գերարդիական որոնողական համակարգերի գործադրումով հանդերձ՝ մեզ նույնպես, ցավոք, չհաջողվեց պարզել գաղտնիքը:
Գայթակղիչն այն է, որ ասույթը խիստ հարազատ է Էդգար Պոյին և՛ այսպես ասած սյուժետային իրադրությամբ, և՛ ներքին բովանդակությամբ: Մտքի հեղինակը վերելքներ հաղթահարող, բարձունքներ ելնող, փոթորիկների մեջ հայտնված ոչ սովորական մարդն է: Պոն այդպիսի մի ամբողջ շարք հերոսներ է կերտել հատկապես արձակ այնպիսի գործերում, որոնց վերնագրերն արդեն վկայում են ոգու վերընթաց խոյանքի մասին («Ոլորուն լեռների հեքիաթը», «Գահավիժում Մալստրյոմի մեջ», «Շշի մեջ գտնված նամակ», «Ջուլիուս Ռոդմենի օրագիրը, որը ներկայացնում է նկարագրությունը հյուսիսային Ամերիկայի ժայռոտ լեռներով կատարված առաջին ճանապարհորդության՝ իրագործված քաղաքակիրթ մարդկանց կողմից»):
Հակառակ նրան, որ ասույթը էությամբ շատ մոտ է Պոյի մտածողությանը, ինչպես նաև Չարենց-Պո կապին, որևէ ստույգ բան դժվար է ասել նաև այլընտրանքի մասին: Չբացառելով, որ հետագայում ինչ-որ հրաշքով կգտնվի Պոյի այդ էջը, հավանական ենք համարում, որ Չարենցը դիմել է միստիֆիկացիայի՝ օտար կամ սեփական միտքը վերագրելով ամերիկացի գրողին:
Բնաբան-ասույթի մեջ ինչ-որ ծանոթ բան կա Նիցշեից՝ այն հեղինակից, որի գործերով նույնպես Չարենցը հետաքրքրված էր այդ տարիներին: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» գրքի հերոսը հաճախ է լինում լեռներում, հաղթահարում բարձունքներ: Նրա մտածողությանն ու խոսքին հարազատ են «ոգի», «վերելք», «երգ» բառերը, ինչպես նաև չհասկացված լինելու դրաման և քամահրողներին ուղղված հակաճառության այն շունչը, որ դրված է «Երգ մաքառումի» բանաստեղծության առաջին բնաբանի հիմքում: Սակայն ո՛չ Զրադաշտի խոսքերում, ո՛չ Չարենցի կողմից սիրված «Զվարթ գիտություն» գրքում կամ Նիցշեի մեկ այլ գործում նույնական ասույթ չի երևում:
Լեզվական հստակ հարազատություն կա աստվածաշնչյան 120-134-րդ սաղմոսներում, որոնք ունեն «Վերելքի երգ» վերնագիր-սկսվածքը: Բայց այդ սաղմոսներում նույնպես մեզ հետաքրքրող բնաբանի վերարտադրած միտքը չկա:
Հետաքրքիր է, որ Պոն ինքը մի գրվածքի համար իրական բնաբան է վերցրել Դավթի սաղմոսից: Դա «Ստվեր» հեքիաթն է, որի մեջ, ի դեպ, խոսվում է նաև երգի՝ որպես ոգեկանության և խենթության ցուցիչի մասին. «Եվ մենք երգում էինք Անակրեոնի երգերը՝ խենթության երգերը»[13]:
Առհասարակ «երգը»՝ որպես բառապատկեր, ողջ կյանքում այն առաջնային ու վճռորոշ համարած Չարենցից առաջ բնութագրական է համարել Էդգար Պոն: Օրինակ՝ «Էլդորադո» բանաստեղծության հերոս ասպետը Էլդորադոն որոնելիս «անվերջ առաջ է գնում, անվերջ երգ է երգում» («Singing a song, In search of Eldorado»): Իսկ աղջկա ամուսնությունը իբրև կյանքի ծաղկում ու բարձրագույն գեղեցկություն ներկայացնող նրա մի բանաստեղծությունը կոչվում է հենց «Երգ» («Song»): Չմոռանանք, որ հենց «Երգ» («Երգ մաքառումի») է վերնագրված նաև Չարենցի՝ Էդգար Պոյին հղված բնաբան ունեցող այս բանաստեղծությունը, որ նույնպես կյանքի օրհներգություն է՝ հակառակ բարձունքներին սոսկալի դժվարություններով հասնող հերոսի տառապանքների: Այս իմաստով «Երգ մաքառումի» գործը ինքնին, նույնիսկ խնդրահարույց բնաբանի բացակայության պարագայում իր ոգով ու կառուցվածքով կարելի էր համարել Էդգար Պոյի գեղարվեստական ավանդույթի լավագույն մարմնավորումներից մեկը.
Ներքևում ահա, լեռան լանջին,
Ուր կան խարույկներ ու արոտներ,
Ինչպես ցնորքներ ու մտքեր չնչին –
Ձգվում են նեղլիկ արահետներ։
Մարդիկ են ահա այնտեղ հածում
Եվ արածում են այնտեղ գառներ,-
Բայց ուղի՛ն, ուղի՛ն քո մահացու
Արահետներին դու չխառնես։ (4, 15)
Թվում է՝ Պոյի պատկերային մտածողությանը և բառապաշարին խորթ չէ նաև չարենցյան բնաբանի բացասական բևեռը՝ ոմն «ծիծաղելի ասպետը»: Նախ՝ նրա գործերում հաճախադեպ են հերոսին չհասկացող, նրան խելագար համարող «շատերը» կամ «ոմանք», որոնց սխալականությունը կրքով ապացուցում է պատմողը: Ապա՝ Պոյի բառապաշարում իրոք առկա է «ասպետ» բառը, որը Չարենցը մի անգամ արդեն դարձրել էր կերպավորման նյութ և վերնագիր («Ասպետական»): Միգուցե դա արվել էր ոչ Պոյի օգնությամբ, թեև ռապսոդիայում կենտրոնական տեղ զբաղեցնող սյուժետային գիծը՝ ծերունու սպանությունը պատմողի ձեռքով և դրա խոստովանությունը, գրականագետները համարում են հատկապես Պոյի գեղարվեստական հերթական գյուտը: Վերջինս արվել է «Մատնիչ սիրտը» պատմվածքում և իր գեղարվեստական ու հոգեբանական լուծումներով ազդել Դոստոևսկու վրա՝ «Ոճիր և պատիժ» վեպում պառավին սպանած Ռասկոլնիկովի կերպարը կերտելիս (մարդասպանի խոստովանություններ են նաև Պոյի «Սև կատուն» և «Խերեսի տակառը» պատմվածքները): Բայց խնդիրն այն է, որ «ասպետ» բառը՝ իր հիմնական, դասային նշանակությամբ, Պոյի գործերում ունի դրական բովանդակություն: Այդպես է, օրինակ, նույն «Էլդորադո» բանաստեղծության մեջ, ուր հերոսը՝ թափառող ասպետը (բնագրում՝ «gallant knight»), որոնում է հարստության ու երջանկության աշխարհը:
Անգլերեն չիմացող Չարենցին կարող էր «խաբել» ռուսերենը՝ այդ լեզվում հաճախ հանդիպող «рыцарь» բառով (իր թարգմանության մեջ «Էլդորադոյի» հերոսին հենց այդ բառով է բնորոշել Բալմոնտը): Ասենք, «Աշըրի տան անկումը» պատմվածքում ընկերները կարդում են մի հին գիրք, որի հերոսի մասին ասվում է. «Но славный рыцарь Эсельред, войдя через дверь, был разгневан и изумлен…»[14]: Էդգար Պոյին միայն ռուսերենով հաղորդակցվող Չարենցին կարող էր թվալ, թե բառը խիստ բնորոշ է ամերիկացի հեղինակին: Այնինչ մեջբերված հատվածը բնագրում «ասպետ» («knight») բառի փոխարեն ունի «good champion» արտահայտությունը (Ա. Էմինը այն թարգմանել է «հաղթանակած դյուցազնը» բառակապակցությամբ):
Ամփոփելով բնաբանի ծագման վարկածների քննությունը՝ կարելի է եզրակացնել, որ առավել հավանականը Չարենցի սեփական մտքի կամ «ինքնաբնաբանի» տարբերակն է, որովհետև հակառակ Զրադաշտի որոշ խոհերի հետ ունեցած նմանության և սաղմոսների հիշյալ արտահայտության կրկնության՝ ասույթը չի գտնվում ո՛չ Նիցշեի գործերում, ո՛չ Աստվածաշնչում, ո՛չ էլ մեկ այլ երկում: Իբրև խորհրդածության նյութ՝ կարելի է հավելել նաև, որ օտար հեղինակին միտք կամ հենց բնաբան վերագրելը հայտնի երևույթ է:
Եվ որ ուղղակի սպանիչ է, սարքովի բնաբաններ դնելու սեր ուներ հենց ինքը՝ Էդգար Պոն: Ըստ մասնագետների՝ այդպիսին են «Ոսկե բզեզը» և «Լիգեյա» պատմվածքների կեղծ բնաբանները: «Ոսկե բզեզը» պատմվածքի համար որպես բնաբան օգտագործված է անգլիացի դրամատուրգ Արթուր Մերֆիի (1727-1805) «Բոլորը սխալվում են» պիեսի հետևյալ երկտողը. «Օհո՜, նայեցեք, նա խելագարի պես է պարում։ Մորմ է կծել նրան…» (ռուսերենից թարգմանությունը՝ Ա.Հովհաննիսյանի): Սակայն հետազոտողները պարզել են, որ այդպիսի ստեղծագործություն պարզապես գոյություն չունի:
Շատ տպավորիչ է նաև «Լիգեյա» պատմվածքի բնաբանի հանգույցը: Պոն նրա համար բնաբան է ընտրել իբր թե 17-րդ դարի անգլիացի գրող և հոգևորական Ջոզեֆ Գլենվիլի հետևյալ միտքը. «Եվ դրանում է անվախճան կամքը, որի խորհուրդը և զորությունն անկարելի է ճանաչել։ Վասնզի Աստվածն ինքը գերագույն կամք է, որն իր նախասահմանված էությամբ արդարև տոգորում է ամեն բան։ Մարդ արարածը երբեք լիովին անձնատուր չէր լինի ոչ հրեշտակներին, և ոչ էլ մահվանը, եթե չլիներ իր տկար կամքի անզորությունը»[15]:
Սակայն ամերիկացի գրողի առեղծվածներն ու հանելուկները վերծանած հետազոտողները համոզված են, որ բնաբանը հորինել է ինքը Պոն՝ ոճավորելով անգլիացի հեղինակին և թաքնվելով նրա անվան տակ:
Վերջին վարկածը հաստատվելու դեպքում կպարզվի, որ Չարենցը յուրացրել է սիրելի գրողի ևս մեկ հնարանքը՝ բնաբան-միստիֆիկացիան:
Առեղծված կարելի է համարել նաև այն, որ ամբողջ կյանքում Պոյով տարված Չարենցը որևէ կերպ չի արձագանքում նրա պոետական գլուխգործոցին՝ «Ագռավը» բանաստեղծությանը: Բայց իրականում վերջինիս որոշ սիմվոլներ և մոտիվներ ցրիվ ու թաքնված ձևերով կան Չարենցի գործերում:
«Ագռավի» հերոսը գիտության մեջ խորասուզված արվեստագետ է, որի սիրելի էակը՝ երիտասարդ գեղեցկուհի Լինորը, մահացել է: Ագռավը այն չար ոգին է, որ գալիս է ավերելու հերոսի՝ կորուսյալ սիրելիին վերագտնելու երազանքը: Հերոսը, իր սենյակում փակված, ապրում է՝ «լեցուն երազներով, որոնք մինչ այդ հասու չէին մահկանացուներին»: Դարձյալ ամենազոր երազները պանծացնող այս տողը Պոյի անգլերեն բնագրում բաղաձայնույթ է. մեկ տողում կա դ-ով սկսվող հինգ բառ («Doubting, dreaming dreams no mortal ever dared to dream before…»): Բացի այն, որ Չարենցը կարող էր նաև զուտ տեսողաբար առնչված լինել բնագրին, նա արդեն հաստատապես ծանոթ էր Պոյի թարգմանիչների, հատկապես Բալմոնտի և Բրյուսովի թե՛ ուսումնասիրություններին, թե՛ Պոյի ներշնչանքով կատարված ալիտերացիոն «գրոհներին»: Եվ այն, որ Չարենցի գործերում մեծ թիվ են կազմում նման բաղաձայնույթները, որոնց գագաթնակետը «Մառ մորմոքում է մայրամուտը» տավտոգրամն է, զգալիորեն բխում է նաև Էդգար Պոյի պոետական փորձից: Միջանկյալ նկատենք, որ ամերիկացի գրականագետները արդեն «մ» տառի բաղաձայնույթ են արձանագրել Պոյի մեկ այլ՝ «Ուլյալում» բանաստեղծության մի տողում, այն բանաստեղծության, որին կյանքի վերջին տարիներին բաց հղումներով քանիցս անդրադարձել է Չարենցը («Of my most immemorial year»): Հետաքրքիր է, որ «Ագռավի» հայ թարգմանիչներից մեկը՝ Աբրահամ Ալիքյանը, բանաստեղծական բնազդով զգացել է բաղաձայնույթի և առհասարակ չարենցյան բանաստեղծական մտածողության աներևույթ առնչությունը Պոյի գլուխգործոցի հետ և գիշերվա նկարագրության մեջ օգտագործել առավելապես Չարենցի լեզվին բնորոշ «մառ» բառը («Մառ գիշերը մթակալած…»):
Գիշերը՝ որպես հերոսի սարսափներն ու մղձավանջներն ուժգնացնող ժամանակ, «Ագռավը» բանաստեղծության գեղարվեստական գյուտերից է, որի հետքերը կարելի է նշմարել Չարենցի գիշերային դրամաներում՝ սկսած «Գիշերը ամբողջ հիվանդ, խելագար» պատանեկան հուզապրումից մինչև «Խմբապետ Շավարշը» և «Դեպի լյառը Մասիս» պոեմները: Վերջին երկու գործերում, ի դեպ, հերոսներն իրենց գիշերային կեղեքումներն ապրում են փակ տարածության մեջ, որի հարուցած գեղարվեստական էֆեկտի հայտնաբերումը շատ մասնագետներ համարում են Պոյի հերթական նվաճումը:
«Ագռավի» կենտրոնական սիմվոլներից մեկը քամին է. ձայներից տագնապած հերոսի վերջին հույսը ագռավի մտնելուց առաջ այն է, որ դա պարզապես քամին է, ուրիշ ոչինչ: Քամին՝ որպես հերոսի տագնապները շրջապատող կամ զուգահեռող խորհրդանիշ, նույնպես վճռորոշ տեղ է գրավում Չարենցի ստեղծագործության մեջ: Դարձյալ իբրև հակադրություն՝ այն առկա է նույն «Խմբապետ Շավարշում».
Դա ո՛չ թե քամին է փողոցում շաչում,
Եվ ոչ էլ հրթիռը հրդեհում խավարը, –
Իր խմբի տղերանց հետ դա հյուրանոցում
Խմում, աղմկում է խմբապետ Շավարշը: (2, 297 )
Ավելի վաղ, ինչպես գիտենք, Չարենցը գրել է հատկապես քամու հարուցած զգացողությունները բանաստեղծականացնող «Քամին» (1922) բանաստեղծությունը.
Օ, գթացե՛ք հիմա.
Այդ ծառերին՝ խաչված բուլվարներին ամա,
Օ, փրկեցե՛ք նրանց հարվածներից քամու,
Որ բերում է նրանց մահվան մորմոք ու մահ:
Օ, գթացե՛ք հիմա.
Լսե՛ք, լսե՛ք, լսե՛ք.-
Այս ահռելի, դաժան, հոգեվարքի ժամին՝
Պիտի դառնա, որ ձեր հոգինե՛րը խուժե –
Քամին,
Աշնան քամին… (1, 345)
Անգլերենին և ամերիկյան գրականությանը քաջածանոթ գրականագետ Ջեյմս Ռասելը այս բանաստեղծության մեջ տեսնում է Էդգար Պոյի միջնորդավորված ազդեցությունը, որը, ըստ նրա, ունի սկզբունքային և ընդհանրական բնույթ: Այդ մասին Ռասելը գրում է. «Չարենցի «Քամին» բանաստեղծությունը ևս կրում է Պոյի բաղաձայնույթային (ալիտերատիվ) կանխագուշակող, դյութող արտահայտչամիջոցների ազդեցությունը: Հայ արվեստի սիրահար Բրյուսովին ընթերցելն արդեն իսկ կարևոր ուղեցույց կարող էր դառնալ Պոյի մասին տեղեկանալու և օկուլտիզմի, մոգականության և դեկադենտության նրա լուսապսակով հրապուրվելու համար»[16]:
Սակայն ամենանուրբ թելը, որ Չարենցին ներքնապես կապում է Էդգար Պոյի «Ագռավը» բանաստեղծության հետ, այն է, ինչ ըստ հեղինակի՝ ամենից գլխավորն է այդ գրվածքում: «Հորինման փիլիսոփայությունը» (բնագրի «The Philosophy of Composition» վերնագրին ավելի մոտ հայերեն մեկ ուրիշ թարգմանությամբ՝ «Կոմպոզիցիայի փիլիսոփայությունը») հոդվածում Պոն այն ձևակերպում է հազվագյուտ ճշգրտությամբ. «Երբ մահն ամենից սերտ դաշնակցում է Գեղեցկությանը, ուրեմն մի գեղեցիկ կնոջ մահը, անտարակույս, ամենից բանաստեղծական թեման է աշխարհում, և հավասարապես կասկածից վեր է, որ նման թեմային ամենից համապատասխան շուրթերը սիրեցյալից զրկված սիրահարի շուրթերն են»[17]:
Գեղեցկության բարձրագույն մոտիվը «Ագռավը» բանաստեղծության մեջ հակադրված է կենդանական աշխարհի ներկայացուցչի, այս պարագայում՝ ագռավի կերպարին: Այս հնարանքը՝ որպես կերպավորման գյուտ, հմայել է շատ արվեստագետների: 1912 թ. Ալեքսանդր Բլոկը գրել է «Աշնան երեկո էր…» բանաստեղծությունը, որն օժտել է Էդգար Պոյի «Ագռավից» քաղված փոքրիկ բնաբանով: Հերոսին, որը, տանը մեկուսացած, տանջվում է ինչ-որ մտքերից, այցի է գալիս մի ջենտլմեն՝ շան հետ:
Իսկ ահա Եղիշե Չարենցը արդեն Արփենիկի մահվանից անմիջապես հետո՝ 1927 թ., գրել է «Ձիու մռութ» քիչ հայտնի բանաստեղծությունը, որտեղ իրական նախատիպ կնոջը այլաբանորեն թաքցրել է կոպտորեն մատուցված ձիու կենդանական այլաբանության ներքո: Իբրև մահացած գեղեցիկ կնոջ կերպարին հակադրված կենդանական խորհրդանիշ՝ այն ագռավի կերպարի գեղարվեստական մի ինքնատիպ տարբերակն է:
Չարենցին հմայել են Պոյի ուրիշ պոետական գյուտեր ևս: Տառակապ գաղտնագիրը ոչ առաջին, այլ ներսի տառերով թաքցնելը, դարձյալ ռուս բանաստեղծների միջնորդավորումով, ներշնչված է Էդգար Պոյի «Առեղծված» և «Վալենտինա» գործերի դիագոնալներից: Վերջին բանաստեղծության մեջ, օրինակ, Պոն առաջին տողի առաջին, երկրորդ տողի երկրորդ և համապատասխանաբար հաջորդ տառերով թաքցրել է հերոսուհու լրիվ անունը՝ «Ֆրենսիս Սարջենտ Օսգուտ»:
Վերստին արձանագրենք, որ Պոն համաշխարհային պոեզիայում առաջինն է կիրառել այսպիսի անկյունագծային տառակապը, որ կրկնվել է միայն «արծաթե դարի» ռուս բանաստեղծների՝ Գումիլյովի և Բրյուսովի կողմից: Իսկ Եղիշե Չարենցը աշխարհում առաջինն է ստեղծել երկրորդ տառերով տառակապը՝ մեզոստիքոսը, որ առ այսօր անկրկնելի է համաշխարհային պոեզիայում և գործադրվել է միայն հայ բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազի «Մռնչա, Շիրազ, ազատություն Մասիսին» գաղտնատողում:
5
Վերջապես, Չարենցը տևականորեն հմայվել է Էդգար Պոյի մեկ այլ պոետական գլուխգործոցով՝ «Ուլյալում» բանաստեղծությամբ: Իմիջիայլոց, այս գործը երբեմն համարում են նաև բալլադ կամ պոեմ: Բրյուսովը այն թարգմանել է «Юлалюм» վերնագրով, իսկ Բալմոնտը՝ «Улялюм»: Չարենցը կարծես թե առաջնորդվել է Բալմոնտի տարբերակով:
Պոն «Ուլյալումը» գրել է 1847 թ.՝ սիրելի կնոջ մահվանից անմիջապես հետո: Այդքանով իսկ այն ամենաողբերգականն է անժամանակ մահացած երիտասարդ գեղեցիկ սիրեցյալի կորստյան թեմայով ստեղծված գործերի մեջ: Միաժամանակ այն ամենից բարդն է իր կառուցվածքով, սյուժետային տարրերով, կերպարներով ու երկխոսություններով, մթամած սիմվոլիկայով:
Հոկտեմբերյան ցուրտ ու մռայլ մի գիշեր պատմողը հոգու՝ Պսիխեայի հետ թափառում է Վիր կոչվող սարսափելի, դիվային մի երկրամասում՝ մառախլապատ Օբեր լճի մոտ: Առեղծվածային ծառուղիներից մեկի վերջում նրանք հայտնվում են մի դամբարանի մոտ, և անորոշությունից մոլորված պատմողին Պսիխեան բացատրում է, որ դա նրա սիրելիի՝ Ուլյալումի գերեզմանն է.
«Ի՞նչ է ասում այդ գրությունը»,-հարցրի ես,
Եվ ինչպես աշնան քամու աղմուկ,
Այս հառաչը, այս հեծեծանքը լսեցի.
«Դու չգիտեի՞ր: Ուլյալում- Ուլյալում-
Այստեղ գերեզմանն է քո Ուլյալումի»[18]:
Վերջում հերոսը ընկնում է ծանր մտքերի մեջ, թե ինչու է հայտնվել մղձավանջային այդ աշխարհում: Եվ հասկանում է, որ իր համար մեռել է կյանքը:
1927 թ. մահացավ Չարենցի ամենասիրելի էակը՝ Արփենիկը, որի շիրիմը նրա համար դարձավ լուսավոր, բայց նաև թախծալի ու ցավոտ մի տեղ: Դրան նա տողեր է նվիրել թե՛ չափածոյում, թե՛ «Երևանի Ուղղիչ տնից» արձակ ստեղծագործության մեջ: Թվում է՝ հենց Արփենիկի մահը, նրա հիշատակը և գերեզմանը պիտի լինեին Չարենցին դեպի Էդգար Պոյի «Ուլյալումը» մղող հոգեբանական դրդապատճառները: Այն Չարենցի համար գրավիչ կարող էր դառնալ հենց իբրև մահացած սիրելի կնոջ գերեզմանի բանաստեղծականացման ընտիր նմուշ:
Առեղծվածային ինչ-որ պատճառով, սակայն, Չարենցի կողմից «Ուլյալումի» հիշատակության մինչ այժմ հայտնի երկու դեպքերից ոչ մեկը ուղիղ կապ չունի Արփենիկի վախճանի հետ:
1936 թ. Չարենցը գրել է Արուս Ոսկանյանին ձոնված «Դանթեական սեր» ինտիմ պոեմների շարքը, որի համար «MOTTO», այսինքն՝ ասույթ-բնաբան է ընտրել Էդգար Պոյի «Ուլյալո՜ւմ, Ուլյալում…» տողը, իսկ հենց սկզբում հերոսուհուն նույնացնում է Պոյի խորհրդավոր հերոսուհու հետ.
Եվ Էդգար Պոն Քե՛զ է իր պոեմում անհուն
Կոչել միստիք անվամբ- Ուլյալում:-[19]
Նկատի ունենալով պոեմի բացահայտ էրոտիկ բովանդակությունը, Արուս Ոսկանյան-Չարենց կապի գաղտնապահական բնույթը և գրվածքի գիտական հրատարակության բացակայությունը՝ դժվար է հստակ մեկնաբանություն տալ այս դրվագին: Նշմարելին միայն Պոյի գործը սիրած կնոջ կերպարին շաղկապելու ձգտումն է: Բայց այստեղ էլ հարցական է մնում, թե ինչու է Չարենցը սկզբնաղբյուրի գերեզմանային կերպարը նույնացնում ապրող, ողջ կնոջ էության հետ՝ մի կողմ թողնելով հանգուցյալ կնոջն ու նրա գերեզմանը, որոնց այնքան շատ պատկերներ էր նվիրել ուրիշ գործերում («Երկու սոնետ Արփիկի հիշատակին», «Այրած երգեր», «Ձիու մռութ», «Երևանի Ուղղիչ տնից»):
Հարցի հավանական բացատրությունը թաքնված է Արփենիկի մահվան, նրա հիշատակի և գերեզմանի չարենցյան գեղարվեստականացման կերպի մեջ: Ե՛վ կենսագրական փաստերը, և՛ բնագրերը ցույց են տալիս, որ Չարենցը սկզբնապես Արփենիկի կորուստը ընկալել է դաժան ողբերգականությամբ, որ շատ մոտ է Վիրջինիային կորցրած Պոյի ապրած մղձավանջին: Ականատեսը Արփենիկի թաղման թափորը նկարագրում է այսպես. «Հուղարկավորների միջից մինչև գերեզմանատուն լսվում էր մի բարձր, սրտաճմլիկ ձայն. Չարենցի լացն էր իր պաշտելի կնոջ դագաղի ետևից:
Երկու օրվա ընթացքում Չարենցը այնքան էր փոխվել, որ դարձել էր անճանաչելի:
Արփենիկի դագաղը մինչև գերեզմանատուն տանում էին ուսերի վրա, իսկ Չարենցին ուղղակի տանում էին թևերով: Չարենցը տնից մինչև գերեզմանատուն անընդհատ բղավում էր՝ «Արփենի՜կ, Արփենի՜կ»: Իսկ երբ դագաղը պետք է իջեցնեին գերեզման, չորս անգամ պահանջեց կափարիչը բացել, կրկնելով. «Մեկ էլ տեսնեմ, մեկ էլ տեսնեմ»: Ամեն անգամ դագաղի կափարիչը վերցնելիս համբուրում էր կնոջ ձեռքերը, գլուխը, երեսը, ուսերը:
Չարենցին գերեզմանաթմբից վեր բարձրացրին ուշաթափ վիճակում»[20]:
Չարենցը ապակե տարայի մեջ փակված ձեռագրեր է թաղել Արփենիկի հետ: Հետո գերեզմանը տեղափոխել են ուրիշ գերեզմանատուն (ի դեպ, տեղափոխել են նաև Վիրջինիա Կլեմմի գերեզմանը): Ըստ կրտսեր Արփենիկի՝ մայրն իրեն պատմել է, որ Չարենցը ցանկապատել էր գերեզմանը, սեղան-աթոռներ դրել և տաք օրերին աշխատում էր այնտեղ: Վերադառնում էր մռայլ և անհանգիստ ասում. «-Տեսնես որ չլինեմ, ի՜նչ է լինելու գերեզմանի վիճակը, անտեր է մնալու»[21]:
Այս «գերեզմանասիրությունը» մի տեսակ շարունակվում էր տանը: Կնոջ մահից հետո Չարենցը հանել էր տվել նրա ձեռքի գիպսե քանդակը և դիմակը, բայց տեսնելով, որ դրանք սարսափի են մատնում Իզաբելային, հանձնում է թանգարանին:
Այս հոգեբանությունը բնականաբար անդրադառնում է նաև Չարենցի ստեղծագործության վրա, բայց նա, արվեստի կատարսիսային-մաքրագործող բնույթին հետևելով, աշխատում է գրին հանձնել Արփենիկից մնացած միայն լուսավոր, պայծառ խոհերը:
Անգամ բանտի մռայլ պատերի միջից նա տեսնում է մի քանի քայլ անդին երևացող գերեզմանատունը, «ուր մի փոքրիկ հողաբլրի ներքո հանգչում է քո ամենասիրած մարդու, հերոսական բարեկամի, քո կնոջ, ընկերոջ աճյունը»: (5, 499)
Արփենիկի գերեզմանը կարծես ինչ-որ չափով մեղմում է Երևանի Ուղղիչ տանը անցկացրած վերջին օրերին ապրած «զարհուրելի կոշմարը»: Այս նյութին է առնչվում նաև իրեն քրեական հանցագործության մղած աղջկա կոշտ կերպավորումը և Արփենիկի վերհուշը՝ իբրև դրան հակադրվող լուսավոր կետ («Ձիու մռութ»).
Եվ ցավում եմ հիմա ես,
Որ ապագա գրքերում
Քեզ հետ պիտի հիշվի սև
Մի ձիու մռութ:
Բայց մոռացի՛ր, եղիր հա՛շտ,
Քեզ հետ մտերիմ՝
Լուսավորում է ուղիդ
Մի լուսե շիրիմ… (4, 482)
Վերադառնալով վերը ակնարկվածին՝ հիշենք նաև, որ Չարենցը Արփենիկի մահվանից հետո գրել է մռայլ, ողբերգական գործեր, բայց մի պահ հառնել է մահացած սիրելի մարդու կերպարը և կոչ արել չտրվել հոգին ոչնչացնող այդ ուժին: «Այրած երգեր» բանաստեղծության մեջ Չարենցը պատմում է.
Նա ինձ ասաց, այդ կինը, իմ տողերի միջից.
«-Արիացի՛ր, ընկե՛ր իմ, ամրապնդվի՛ր ոգով,
Մաքրի՛ր հոգնած քո սիրտը կարոտներից չնչին,
Որ վերանա խավարը քո հուշերին չոքող։-
Թե հիշատակն իմ թանկ է դեռ քո սրտին հիմա,
Թե ուզում ես, որ հուշըս չխավարի քո մեջ,-
Կրի՛ր պայծառ անունըդ մարտիրոսի նման.
Եղիր ոգով անդուլ դու, ու մաքառող, ու մեծ»… (4, 45-46)
Եվ անսալով իր մահացած կնոջ պայծառ հորդորին՝ բանաստեղծը կրակ է վառում և այրում իր մռայլ երգերը:
Բայց Չարենցի ստեղծագործական հոգեբանությունը անչափ բարդ է: Հետագա տարիներին սիրելի կնոջ կորստյան պատճառած դառնությունը հաճախ էլ մռայլով է պատում նրա հոգին: Հուշագրական որոշ վկայություններ իրար համադրելիս անգամ ծագում է վարկած, որ Չարենցը չի կարողացել լիարժեքորեն սիրել Իզաբելլային, երբեմն էլ ցանկացել է նրա մեջ տեսնել Արփիկի էությունը, բայց այդպես էլ չի գտել: Սրան վերաբերող ծանր դրվագներ է պատմում, օրինակ, Մարո Ալազանը, իսկ հոգեբանական ներքին զգացողությունը հաղորդում է Վիգեն Իսահակյանը. «Իզաբելլան թվում էր ինձ ամաչկոտ, միշտ փորձում էր պահել իրեն աննկատ, ստվերում: Չարենցի հետ հասարակության մեջ չէր երևում, նվիրված էր երեխաներին, ենթարկվում էր Չարենցի բավական ծանր բնավորությանը: Ես իմ կողմից զգում էի, որ Չարենցի սրտում դեռևս մնացել էր իր սիրած կնոջ՝ Արփիկի հիշատակը»[22]:
Վ. Իսահակյանի հուշագրության այս մասը, ինչպես գիտենք, վերաբերում է 1935-1937 թվականներին: Չարենցի համար սա, պայմանականորեն ասած, «Ուլյալումի» շրջանն է: Նա, ինչպես և Պոն, մահվանից երկու տարի առաջ հայտնվում է գերեզմանային մղձավանջների մեջ: Ավելին՝ նոր կնոջ մեջ առաջինին տեսնելու հոգեբանությամբ Չարենցը մի տեսակ վերապրում է Էդգար Պոյի «Լիգեյա», մասամբ նաև «Մորելլա» պատմվածքների տղամարդ հերոսների զգացողությունները: Հենց այս հանգույցում էլ նրա ստեղծագործություն է ներխուժում Պոյի ամենից մռայլ չափածո գրվածքը: Եվ թերևս չկամենալով խախտել մոտ տասը տարի առաջ մահացած սիրելիին և ինքն իրեն տված խոստումը՝ Չարենցը «Ուլյալումը» ուղղակիորեն չի առնչում Արփենիկի հետ, ինչը կլիներ առավել բնական: Բայց հոգեբանական ճնշումն այնքան մեծ էր, որ Պոյի գերեզմանային հածումները անպայման պիտի ներխուժեին նրա բնագիր: Եվ դա կատարվում է Արփենիկից հեռու՝ վերագրվելով Չարենցի նոր ու թաքուն սիրո հասցեատիրոջը՝ Արուս Ոսկանյանին:
Պահպանված բնագիրը չի հիմնավորում Չարենցի այն զգացողությունը, թե Արուսի և Ուլյալումի էությունները նույնական են: Եթե կա «Եվ Էդգար Պոն Քե՛զ է իր պոեմում անհուն// Կոչել միստիք անվամբ- Ուլյալում» վերագրումը հասկանալու ճանապարհ, այդ ճանապարհը դարձյալ տանում է դեպի Էդգար Պո: Արուս Ոսկանյանը Չարենցից մեծ էր ութ տարով: Իրենից տարիքով մեծ կնոջ (ավելին՝ իր դասընկերոջ մոր) հանդեպ շատ մեծ սեր է տածել նաև Պոն, և այդ կինը շատ շուտ մահացել է: Պոյի մեջ ապրում էր այն դաժան կանխազգացումը, որ մահը իրենից խլում է նրան, ում ինքը շատ է սիրում: Եթե Արփենիկին կորցնելուց առաջ Չարենցը չուներ էլ այդ զգացողությունը, դրանից հետո, հատկապես Պոյի ներգործությամբ, պետք է որ ունենար: Արուսի պարագայում արտահայտվել է ամենայն հավանականությամբ հենց այդ վախը (իրականում Արուս Ոսկանյանը մահացավ Չարենցի վախճանից հինգ տարի հետո՝ 1943 թ., որովայնային տիֆից):
Հուսալով, որ նոր ձեռագրերի և փաստերի հայտնությունը կօգնի ավելի փաստարկված մեկնաբանելու Արուս-Ուլյալում կերպարային զուգահեռը՝ արձանագրենք անհամեմատ շոշափելի հետևյալ փաստը: «Երգ մաքառումի» բանաստեղծության առեղծվածային բնաբանից տարիներ անց Չարենցը անում է դարձ ի շրջանս յուր՝ այս անգամ աղբյուրագիտական ճշգրտությամբ բնաբան ընտրելով հենց Էդգար Պոյից («Ուլյալո՜ւմ, Ուլյալում…»): Միաժամանակ նա այդ քաղվածքը բնորոշում է հայ պոեզիային անծանոթ «MOTTO» բառով՝ Պոյի հետքով ևս մի նորություն բերելով մեր գրականություն (Պոյի ամերիկացի մասնագետները ամենից հաճախ հենց այդ բառով են բնորոշում նրա օգտագործած բնաբանները):
6
«Ուլյալում» վերնագիրն է կրում «Պոեմ անվերնագիր» կամ «Երազների մասին» անավարտ, ավելի ճիշտ՝ 1937 թ. գարնանը հազիվ սկսած պոեմի տարբերակներից մեկը[23]:
Այս գրվածքում Չարենցը փորձում է զարգացնել երազատեսության Էդգար Պոյի փիլիսոփայությունը՝ հավելելով Զիգմունդ Ֆրոյդի ուսմունքը երազների մասին: Պոեմի աշխատանքային նշումներից մեկում Չարենցը հստակ գրել է, որ իր դրույթները կառուցելու է «Ըստ Էդգար Պո-ի + Ֆրոյդ»[24]:
Խիստ անավարտ վիճակը այս պարագայում ևս բարդացնում է մեկնաբանությունը: Գրական այս հանգույցին չարենցագետներից անդրադարձել է միայն Անահիտ Չարենցը, այն էլ խիստ թերահավատորեն. «Իսկ ինչպես էր կառուցելու Չարենցն իր «Ուլյալումը», որ Էդգար Պոյի այս մելամաղձոտ երկով պիտի լիներ ներշնչված: Անշուշտ նկատի առնելով Էդգար Պոյի «Ուլյալում» բանաստեղծության բովանդակությունը և Չարենցի այս տարիների անձնական կյանքը, կարելի է որոշ կռահումներ անել, բայց դրանք ոչնչի չեն հանգեցնի, և լռությունն ավելի կխորանա նրա մտահղացման շուրջը»[25]:
Գրականագետի փաստարկը հիմնավոր է, քանի որ գործը ըստ էության շարադրված չէ: Բայց «Ուլյալում» բանաստեղծության պոետիկան ու հոգեբանությունը՝ կապված երիտասարդ կնոջ գերեզմանի հարուցած մղձավանջների հետ, Ֆրոյդի «Երազների մասին» աշխատությունը, որի վերնագիրը փաստորեն կրկնում է Չարենցը, որոշ կռահումների տեղ թողնում են: Հատկապես որ Ֆրոյդն ինքը տարված էր Պոյի հոգեբանությամբ, որ արտահայտել է իր աշակերտուհու՝ Մարի Բոնապարտի «Էդգար Պո. Հոգեվերլուծական ակնարկ» աշխատության համար գրված առաջաբանում:
Չարենցի կյանքի վերջին տարիներին վերաբերող հուշագրության մեջ մի ամբողջ շարք վկայություններ կան բանաստեղծի տեսած երազների մասին: Ընդ որում՝ բնականաբար Չարենցն ինքն է պատմում երազները, որոնք առանց բացառության ներկայացնում են իր մահը, ունեն մղձավանջային և ցավագին բովանդակություն: Թվում է՝ դրանց հաճախակիացումը Չարենցին մղել է գրելով երազներից «ազատագրվելու» ցանկության: Որ նա այդ որոշել է անել պոեմի ժանրով (տարբերակներից մեկը խորագրված է «Պոեմ անվերնագիր», մյուսը՝ «Անվերնագիր պոեմ»), ցույց է տալիս, որ պատմելու և պատկերելու շատ բան կար: Եվ նկատի ունենալով Էդգար Պոյի երազների պոետիկային դիմելու` դեռ 1910-ական թվականներից հայտնի փորձերը, Պոյի անունը տալը բնավ դիպված չէ: Կարևոր է ընդգծել նաև, որ «Ուլյալումը» պիտի լիներ ոչ թե առանձին գրվածք, այլ նույն պոեմը՝ վերնագրային այդ տարբերակով:
Երազներին նվիրված պոեմը Էդգար Պոյին առնչելը դուռ է բացում նաև գաղտնագրության՝ կրիպտոգրաֆիայի ոլորտում Չարենցի դրսևորած հետաքրքրությունը մեկնաբանելու համար: Աշխատանքային մի նշման մեջ նա գրվելիք պոեմի երրորդ մասը կոչում է «Բանալի», ընդ որում առանց ապածածկագրման տալիս է նաև բանալին՝ կազմված հայերենի այբուբենի մի քանի մեծատառերի համադրումից: Նշանավոր բանասեր Գևորգ Աբգարյանի գրեթե անտարակուսելի վերծանմամբ այն նշանակում է «Ստալին»[26]:
Որոշակի փաստը և դրա հնարավոր մեկնաբանությունը մի կողմ դնելով՝ հիշենք, որ բազմաթիվ առեղծվածների հետ միասին հենց Էդգար Պոն է երևան բերել գրական գաղտնագրության գեղարվեստական հնարանքը: Մասնավորապես «Ոսկե բզեզը» պատմվածքում գաղտնագիրը կառուցված է դարձյալ այբուբենի տառերի ծածկագրման սկզբունքով: Այսինքն՝ երկու գաղտնագրերն ունեն սկզբունքային նմանություն՝ «Ոսկե բզեզի» և Չարենցի գրվելիք պոեմի բոլոր յուրահատկություններով հանդերձ:
Այսպիսով՝ Եղիշե Չարենցն իր ստեղծագործությունն ընդհատում է մի կետում, որտեղ դարձյալ հանդիպում է իր ամենասիրելի հեղինակներից մեկի՝ ամերիկացի մեծ բանաստեղծ և արձակագիր Էդգար Պոյի հետ: Նույնիսկ Չարենցի կյանքի վերջում Պոն նրան հուշում է նոր գաղափարներ և գեղարվեստական մտածողության ձևեր:
[1] Кравцова И. Г., Н. Гумилёв и Эдгар По: Сопоставительная заметка Анны Ахматовой.
[2] Собрание сочинений Эдгара По в переводе с английского К. Д. Бальмонта, М., «Скорпион», том 1, 1901, том 2, 1906, том 3, 1911, том 4, 1912, том 5, 1912.
[3] Эдгар По, Полное собрание поэм и стихотворений, перевод В.Брюсова, Москва-Ленинград, Государственное издательство «Всемирная литература», 1924.
[4] Էդգար Պո, Անուրջներ և մղձավանջներ: Պատմվածքներ: Թարգմանեց և ծանոթագրեց Արտաշես Էմինը. Եր., «Սովետական գրող», 1983, էջ 143:
[5] Եղիշե Չարենց, Անտիպ և չհավաքված երկեր, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1983, էջ 666:
[6] Собрание сочинений Эдгара По в переводе с английского К. Д. Бальмонта, том 2, стр. 29.
[7] Ե. Չարենց,Երկերի ժողովածու վեց հատորով, Եր. Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1962-1968, հ. 2, 1963, էջ 66: Այս հրատարակությունից կատարված հետագա մեջբերումների հատորը և էջը կնշվեն շարադրանքում` փակագծերի մեջ:
[8] Собрание сочинений Эдгара По в переводе с английского К. Д. Бальмонта, том 1, стр. 31.
[9] Տե՛ս Ա. Զաքարյան, Եղիշե Չարենց. Կյանքը, գործը, ժամանակը, գիրք 3, , Երևան, «Ֆենոմեն» հրատարակչություն, 2008, էջ 169:
[10] Էդգար Պո, Անուրջներ և մղձավանջներ, էջ 63: Ի դեպ, հայ թարգմանական գրականությունը բավական ուշացումով և դանդաղորեն փորձում է հայացնել Էդգար Պոյի բնագրերը: Պոյի պատմվածքների այս ժողովածուն, որի մեջ տեղ է գտել նաև «Էլեոնորա» պատմվածքը, անգլերեն բնագրից թարգմանել և 1983 թ. հրատարակել է Արտաշես Էմինը: Դրանից մի քանի տարի առաջ լույս էր տեսել ռուսերենից Արմեն Հովհաննիսյանի թարգմանած մի գրքույկ (Էդգար Պո, Ոսկե բզեզը, Եր., «Հայաստան», 1975):
[11] Ա. Զաքարյան, Եղիշե Չարենց. Կյանքը, գործը, ժամանակը, գիրք 3, էջ 169-170:
[12] Эдгар По, Рассказы, том 2, перевод М. А. Энгельгардта, Берлин, 1923, стр. 60. Էդգար Պոյի «Խերեսի տակառը», «Բերենիս», «Վիլյամ Վիլսոն» և «Ժանտախտ Արքան» պատմվածքների հետ «Մորելլա» պատմվածքը (թարգմանիչ՝ Ժաննա Կարապետյան) զետեղվել է հայերեն մի անթոլոգիայում, որտեղ Չարենցի ընդգծած միտքը թարգմանված է այսպես. «Եվ այսպես խնդությունը հանկարծակի վերածվում էր սարսափի, գեղեցիկը դառնում գարշելի, ինչպես Հինոնն է Գեհեն դառնում»: XIX դարի ամերիկյան պատմվածք (կազմող՝ Ս. Սեֆերյան), Եր., Երևանի համալսարանի հրատ., 1989, էջ 72:
[13] Собрание сочинений Эдгара По в переводе с английского К. Д. Бальмонта, том 1, стр. 136.
[14] Նույն տեղում, էջ 317:
[15] Էդգար Պո, Անուրջներ և մղձավանջներ , էջ 135:
[16] Ջեյմս Ռասել, Եղիշե Չարենցի անտիպ բանաստեղծությունների արխիվից: Անգլերենից թարգմանեց Անահիտ Բոբիկյանը, 30.11.2008: http://inknagir.org/?p=1227
[17] Էդգար Ալլան Պո, Հորինման փիլիսոփայությունը: Անգլերենից թարգմանությունը Շուշանիկ Ավագյանի: http://www.cultural.am/hy/gradaran/tester/edgar-po-horinman-pilisopayutyuny#_ednref8
[18] Собрание сочинений Эдгара По в переводе с английского К. Д. Бальмонта, том 1, стр. 13.
[19] Եղիշե Չարենց, Գիրք մնացորդաց: Անտիպ ժառանգություն, Եր., «Նաիրի», 2012, էջ 54:
[20] Վահան Հովսեփյան, Չարենցյան մտաբերումներ. Հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին, Երևան, «Սովետական գրող», 1986, էջ 190:
[21] Արփենիկ Չարենց, Մայրս հորս մասին. Չարենցի հետ: Հուշեր, Եր., «Նաիրի», 1997, էջ 387:
[22] Վ. Իսահակյան, Չարենցի հետ Երևանում. Չարենցի հետ: Հուշեր, Եր., «Նաիրի», 1997, էջ 305:
[23] Տե՛ս Եղիշե Չարենց, Անտիպ և չհավաքված երկեր, էջ 666-667:
[24] Նույն տեղում, էջ 668:
[25]Ա. Չարենց, Բանաստեղծի մտորումները՝ ծնված անձնական գրադարանում. Չարենցյան ընթերցումներ, գիրք 5, Եր., Երևանի համալսարանի հրատ., 1988, էջ 213:
[26] Տե՛ս Գ. Աբգարյան, Չարենցի չվերծանված ծածկագրերը, «Նորք», 1991, թիվ 8-9, էջ 158-159:
