Զառանցում էր։ Բժիշկները գլխուղեղի նոր սկսվող բորբոքում էին ախտորոշել, և հիվանդանոցում նրան այցելած գործընկերները, որ երկուական կամ երեքական խումբերով վերադառնում էին նրա մոտից, նույն բանն էին կրկնում։
Թվում էր, թե առանձնակի հաճույք են ստանում քիչ առաջ լսած գիտական ախտորոշումը ճանապարհին հանդիպած մի որևէ ուշացած գործընկերոջ հաղորդելուց։
— Խելագարություն է, խելագարությո՜ւն։
— Էնցեֆալիտ է։
— Թաղանթի բորբոքում։
— Գլխուղեղի տենդ։
Ջանում էին վշտացած երևալ, սակայն իրականում գոհ էին՝ պարտականությունը կատարելուց հետո քաջ առողջությամբ դուրս գալով մռայլ հիվանդասենյակից ու հայտնվելով ձմռան երկնագույն առավոտվա զվարթության մեջ։
— Կմեռնի՞։ Կխելագարվի՞։
— Ի՜նչ իմանաս։
— Կարծում եմ՝ չի մեռնի․․․
— Բայց այդ ի՞նչ է ասում։ Ի՞նչ է ասում։
— Շարունակ նույն բանն է կրկնում։ Զառանցում է․․․
— Խե՜ղճ Բելլուկա։
Ոչ ոքի մտքով չէր անցնում, որ, հաշվի առնելով այն խիստ առանձնահատուկ պայմանները, որոնցում այդ թշվառն ապրում էր արդեն երեսուն տարի, նրա վիճակը կարող էր շատ բնական լինել, և որ Բելլուկայի ասածները, որոնք բոլորին զառանցանք էին թվում՝ խելագարության նշան, կարող էին նրա այդ միանգամայն բնական վիճակի ամենապարզ բացատրությունը լինել։
Հարկ է խոստովանել, որ այն, թե ինչպես էր Բելլուկան նախորդ երեկոյան հանդգնորեն ըմբոստացել տնօրենի դեմ, որի բուռն հանդիմանանքից հետո քիչ էր մնացել՝ նետվեր վրան, մտավոր խանգարման մասին ենթադրելու լուրջ տեղիք էր տալիս, քանզի անհնար էր պատկերացնել Բելլուկայից ավելի հնազանդ, խոնարհ, կարգապահ ու համբերատար մարդու։
Շրջանակված․․․ Ո՞վ էր նրան այդպես անվանել։ Գրասենյակի աշխատակիցներից մեկը։ Այդպիսին էր խեղճ Բելլուկան՝ շրջանակված հաշվապահի իր պաշտոնի նեղ սահմաններով։ Նրա միակ հիշողությունները հաշվեկշռի, կրկնակի գրանցման, պարտավորությունների, վճարումների, մուտքերի, ելքերի, գրանցամատյանների, գրառումների և այլ բաների մասին էին։ Քայլող քարտարան կամ, ավելի ճիշտ, իր լուծը անտրտունջ քարշ տվող ծեր ավանակ, որ միշտ քայլում է նույր արագությամբ, նույն ճանապարհով՝ առանց շուրջը նայելու։
Պատահել էր, որ այդ ծեր ավանակին անգթորեն մտրակեն ու ձաղկեն՝ հենց այնպես, զվարճանալու համար կամ որպեսզի տեսնեն՝ արդյոք ի վերջո կխրտնի, կախ ականջները փոքր–ինչ կսրի կամ ոտքը կբարձրացնի աքացի տալու համար։ Ոչի՜նչ։ Բոլոր անտեղի գրոհներն ու դաժան խայթոցներն ընդունել էր խոր հնազանդությամբ՝ առանց աչքը թարթելու, ասես արժանի լիներ դրանց կամ, ավելի ճիշտ, ասես դրանք չէր էլ զգում, քանզի վաղուց վարժվել էր ճակատագրից ստացած մշտական հարվածներին։
Դա էր պատճառը, որ նրա կողմից նման ընդվզումն այդքան աներևակայելի էր ու կարող էր միայն հանկարծահաս ցնորամտության հետևանք լինել՝ հատկապես հաշվի առնելով, որ նախորդ երեկոյան տնօրենից ստացած նախատինքը միանգամայն արդարացի էր։ Դեռ առավոտյան նրա մեջ մի անսովոր, նոր բան էր նկատվում, և հետո մի ահռելի բան էր տեղի ունեցել, որը կարող էր համեմատվել լեռան փուլ գալու հետ․ կես ժամ ուշացել էր աշխատանքից։
Թվում էր՝ դեմքը հանկարծակի ընդարձակվել է, աչքերն անակնկալ բացվել են՝ շուրջը հանկարծ նկատելով կյանքի ներկայացումը։ Ասես ականջների խցանը դուրս էր թռել, և Բելլուկան առաջին անգամ երբևէ չլսած ձայներ ու հնչյուններ էր ընկալում։
Այդպիսի զվարթ տրամադրությամբ (դա մի անորոշ, ապշանք առաջացնող զվարթություն էր) ներկայացել էր աշխատանքի ու ամբողջ օրը ոչնչով չէր զբաղվել։
Երեկոյան տնօրենը մտել էր նրա սենյակ և, թղթերն ու գրանցամատյաններն աչքի անցկացնելով, հարցրել․
— Ինչպե՞ս թե, այսօր ոչինչ չե՞ս արել։
Բելլուկան պատասխանել էր՝ գրեթե անպատկառ ժպիտը շուրթերին, ձեռքերը տարածելով։
— Այս ի՞նչ բան է,— բացականչել էր տնօրենը՝ բռնելով նրա ուսից ու ցնցելով։— Էհե՜յ, Բելլո՛ւկա։
— Ոչ մի բան էլ չէ,— պատասխանել էր Բելլուկան՝ նույն տխմար ու անպատկառ ժպիտը շուրթերին,— գնացքը, պարո՛ն կավալեր։
— Գնա՞ցքը։ Ի՞նչ գնացք։
— Սուլեց։
— Այդ ի՞նչ ես դուրս տալիս։
— Այս գիշեր, պարո՛ն կավալեր։ Սուլեց։ Լսեցի, թե ինչպես է սուլում․․․
— Գնա՞ցքը։
— Այո՛, պարո՛ն։ Միայն իմանայիք, թե ուր հասա։ Սիբիր․․․ կամ․․․ կամ․․․ Կոնգոյի անտառներ․․․ շատ կարճ է տևում, պարո՛ն կավալեր։
Մյուս աշխատակիցները, որ գազազած տնօրենի գոռգոգոցի վրա հավաքվել էին սենյակում, լսելով Բելլուկայի խոսքերը, խենթ քրքիջ էին բարձրացրել։
Այդժամ տնօրենը, որն այդ երեկո անտրամադիր էր, նրանց ծիծաղից զայրացած դուրս էր եկել ափերից ու քոթակել իր բազմաթիվ դաժան կատակների զոհը դարձած այդ հլու մարդուն։
Միայն թե այս անգամ զոհը, ի զարմանս և գրեթե ի սարսափ բոլորի, ընդվզել էր, սկսել էր հայհոյել՝ շարունակ բղավելով գնացքի մասին այդ բարբաջանքը, թե իբր այն սուլել է, և որ այժմ, սատանա՛ն տանի, այժմ, երբ լսել է, թե ինչպես է գնացքը սուլում, այլևս չէր կարող, այլևս չէր ուզում հանդուրժել նման վերաբերմունքը։
Նրան ուժով բռնել էին, զսպաշապիկ հագցրել ու հոգեբուժարան քարշ տվել։
Ճանապարհին շարունակում էր ժամանակ առ ժամանակ խոսել գնացքից։ Նմանակում էր սուլոցը։ Դա մի ողբագին սուլոց էր՝ կարծես հեռվում, գիշերվա մեջ հնչող, վշտահար։ Եվ անմիջապես ավելացնում էր․
— Մեկնո՜ւմ ենք, մեկնո՜ւմ ենք.․․ պարոնա՛յք, ո՞ւր, ո՞ւր ենք մեկնում։
Աչքերը, որոնցով նայում էր, այլևս իրենը չէին։ Սովորաբար մռայլ, անփայլ ու խոժոռ այդ աչքերում այժմ մի ծիծաղկոտ փայլ էր հայտնվել՝ նման երեխայի կամ երջանիկ մարդու աչքերի, իսկ շուրթերից անկապ նախադասություններ էին հնչում՝ չլսված բաներ, բանաստեղծական, երևակայական, արտառոց արտահայտություններ, որոնք է՛լ ավելի ապշեցուցիչ էին այն պատճառով, որ հնարավոր չէր բացատրել, թե ինչ հրաշքով էին ծնվել մի մարդու գլխում, որը մինչ այդ պահը թվերից, գրանցումներից ու գրանցամատյաններից բացի ոչ մի այլ բանով չէր զբաղվել՝ կյանքի նկատմամբ խուլ ու համր մնալով, ինչպես մի իսկական հաշվապահական մեքենա։ Հիմա նա խոսում էր դեպի երկինք խոյացող ձյունածածկ լեռների երկնագույն ճակատների մասին, խոսում էր ծովի խորքերում ապրող խոշոր, լպրծուն կետազգիներից, որոնք պոչով ստորակետներ են անում։ Կրկնում եմ, չլսված բաներ։
Նա, ով ինձ հաղորդեց հանկարծահաս ցնորամտության լուրը, շփոթվեց՝ ի պատասխան նվազագույն զարմանք իսկ չնկատելով։
Եվ իսկապես, ես այդ լուրը լռությամբ ընդունեցի։
Իմ լռությունը լի էր ցավով։ Գլուխս տարուբերեցի և, բերանիս անկյունները փոքր-ինչ կախելով, դառնորեն ասացի․
— Բելլուկան, պարոնա՛յք, չի խելագարվել։ Համոզվա՛ծ եղեք, որ չի խելագարվել։ Նրան հաստատ որևէ բան է պատահել, բայց դա շատ բնական է։ Ոչ ոք դրա բացատրությունը չունի, քանի որ ոչ ոք չգիտի, թե ինչպես է ապրել այդ մարդը մինչ օրս։ Ես, որ լավ եմ ճանաչում նրան, վստահ եմ, որ կկարողանամ հեշտությամբ բացատրել իրողությունը, հենց որ տեսնեմ և խոսեմ հետը։
Քայլելով դեպի հիվանդանոց, որտեղ տեղափոխել էին այդ թշվառին՝ միտք էի անում ինքս ինձ․ «Այնպիսի մարդու համար, որն ապրում է, ինչպես Բելլուկան է ապրել մինչ այժմ, այն է՝ «անհնար» կյանքով, ամենաակնհայտ բանը, ամենասովորական միջադեպը, մի ցանկացած չկանխատեսված, աննշան խոչընդոտ, ինչպես, օրինակ, ճանապարհին հայտնված խճաքարն է, կարող է խիստ անսպասելի ազդեցություն ունենալ, որը ոչ մի այլ բանով հնարավոր չէ բացատրել, քան հենց այդ «անհնար» կյանքն է։ Բացատրությունը պետք է որոնել այդ անհնար կյանքի պայմաններում, և այդ ժամանակ ամեն ինչ պարզ ու հասարակ կթվա։ Երբ միայն պոչ ես տեսնում՝ չմտածելով այն հրեշի մասին, որին դա պատկանում է, պոչն ինքնին կարող է հրեշավոր թվալ։ Հարկավոր է այն կցել հրեշին, և այլևս ոչ թե հրեշավոր կթվա, այլ այնպիսին, ինչպիսին պետք է լինի՝ պատկանելով նման հրեշի, այն է՝ մի խիստ բնական պոչ»։
Երբեք Բելլուկայի նման ապրող մարդու չէի հանդիպել։
Հարևաններ էինք, ու ոչ միայն ես, այլև մյուս բոլոր բնակիչները զարմանում էին, թե ինչպես կարող է մարդ դիմանալ նման պայմաններին։
Ապրում էր երեք կույրերի՝ կնոջ, զոքանչի ու զոքանչի քրոջ հետ։ Վերջին երկուսը, որ արդեն չափազանց ծեր էին, կատարակտից էին կուրացել: Կինը, թեև կատարակտ չուներ, կոպերի անշարժության պատճառով բոլորովին չէր տեսնում։
Երեքին էլ պետք էր ծառայել։ Առավոտից իրիկուն ճղճղում էին, երբ կամակատարը տեղում չէր լինում։ Երկու այրի դուստրերը, որոնք ամուսինների մահից հետո Բելլուկայի մոտ էին տեղափոխվել, մեկը՝ չորս, մյուսը երեք երեխաների հետ, երբեք նրանց խնամելու ժամանակ ու ցանկություն չէին ունենում, իսկ թե երբեմն էլ օգնում էին, ապա միայն իրենց մորը։
Կարո՞ղ էր Բելլուկան հաշվապահի իր խղճուկ ռոճիկով այդքան մարդու հոգս քաշել։ Երեկոյան տան համար այլ աշխատանք էր ճարում․ փաստաթղթեր էր արտագրում։ Արտագրում էր հինգ կանանց ու յոթ երեխաների դիվային ճիչերի ներքո, մինչև սրանք՝ բոլոր տասներկուսը, պառկում էին տան երեք մահճակալներին։
Դրանք ընդարձակ, երկտեղ մահճակալներն էին, բայց միայն երեքը։
Մոլեգին տուրուդմփոց, հալածանքներ, շուռ տված կահկարասի, ջարդուփշուր արված ափսեներ, բղավոցներ, հարվածներ․․․ Ու այդ ամենը նրա համար, որ երեխաներից մեկը խավարում սողոսկել է առանձին մահճակալին քնող երեք կույրերի արանքը։ Սրանք էլ էին ամեն երեկո վիճում, քանի որ երեքից ոչ մեկը չէր ուզում մեջտեղում քնել, ու ամեն անգամ ըմբոստանում էին, երբ հերթն իրենց էր հասնում։
Ի վերջո լռություն էր տիրում, ու Բելլուկան շարունակում էր արտագրել մինչև ուշ գիշեր, քանի դեռ գրիչը ձեռքից չէր ընկնում, և աչքերն ակամայից չէին փակվում։
Այդժամ նետվում էր խարխուլ բազմոցին՝ հաճախ առանց հանվելու, և իսկույն սուզվում էր խոր քնի մեջ, որից ամեն առավոտ դժկամությամբ էր արթնանում՝ ավելի ընդարմացած, քան երբևէ։
Եվ ուրեմն, պարոնա՛յք, այդ ամենը հաշվի առնելով՝ Բելլուկայի հետ կատարվածը միանգամայն բնական էր։
Երբ հիվանդանոցում այցելեցի նրան, հենց ինքն ամեն ինչ պատմեց բոլոր մանրամասներով։ Դեռ փոքր–ինչ ոգևորված էր, ինչը կատարվածից հետո ավել քան բնական է։ Ծիծաղում էր բժիշկների, բուժքույրերի ու բոլոր գործընկերների վրա, որոնք իրեն խելագարի տեղ էին դրել։
— Երանի՜,— ասում էր,— երանի՜ այդպես լիներ։
Պարոնա՛յք, Բելլուկան երկար ու ձիգ տարիներ մոռացել էր, բոլորովին մոռացել էր աշխարհի գոյության մասին։
Ընկղմված իր այդ թշվառ ու տանջալից գոյության մեջ, օրնիբուն գրասենյակի հաշիվներով տարված՝ առանց մեկ րոպե շունչ քաշելու, ինչպես ջրաղացին լծված անասուն, այո՛, պարոնա՛յք, նա երկար ու ձիգ տարիներ մոռացել էր, բոլորովին մոռացել էր աշխարհի գոյության մասին։
Գուցե չափազանց հոգնությունն էր պատճառը, որ երկու օր առաջ, ուժասպառ նետվելով բազմոցին, սովորականի պես չէր կարողացել անմիջապես քուն մտնել։ Եվ հանկարծ գիշերվա խոր լռության մեջ լսել էր գնացքի՝ հեռվից եկող սուլոցը։
Նրան թվացել էր, թե ականջներն այդքան տարի անց անակնկալ կերպով սկսել էին լսել։
Գնացքի սուլոցը նրանից հանկարծ խլել-տարել էր այդ սոսկալի զրկանքների թշվառությունը, ու Բելլուկան, ասես ելնելով կենդանի գերեզմանից, սկսել էր հևասպառ սավառնել շուրջը տարածվող վիթխարի աշխարհի լայնարձակ տարածության մեջ։
Բնազդաբար կառչել էր վերմակից, որն ամեն երեկո վրան էր քաշում, ու մտովի վազել գիշերվա մեջ հեռացող գնացքի հետևից։
Այդ զարհուրելի տանից անդին՝ իր բոլոր տանջանքներից դուրս, աշխարհն էր։ Մե՜ծ, մեծ ու հեռու աշխարհը, ուր ուղևորվում էր գնացքը․․․ Ֆլորենցիա, Բոլոնիա, Թուրին, Վենետիկ․․․ Այնքա՜ն քաղաքներ, որտեղ ինքը եղել էր երիտասարդ ժամանակ, և որոնց լույսերն այդ գիշեր դեռ վստահաբար շողշողում էին երկրի վրա։ Այո՛, նա գիտեր, թե ինչ կյանքով են ապրում այնտեղ մարդիկ։ Այն կյանքով, որ ինքն էր ապրել մի ժամանակ։ Եվ շարունակվում էր, այդ կյանքը միշտ շարունակվել էր, մինչ ինքն այստեղ լծված անասունի պես պտտում էր ջրաղացը։ Այլևս այդ մասին չէր մտածել։ Աշխարհը փակվել էր իր առաջ՝ խտանալով տան չարչարանքների, հաշվապահի բիրտ ու տափակ աշխատանքի մեջ։ Բայց այժմ ահա, նորից ուժգին շառաչով իր հոգին էր լցվում։ Այստեղ՝ իր այս բանտում վրա հասած պահը էլեկտրական ցնցման պես տարածվում էր աշխարհով մեկ, և նա հանկարծ արթնացած երևակայությամբ կարող էր հետևել դրան մինչև ծանոթ ու անծանոթ քաղաքներ, տափաստաններ, լեռներ, անտառներ, ծովեր․․․ Այդ նույն ցնցումը, ժամանակի նույն զարկը… Մինչ ինքն այստեղ իր «անհնար» կյանքն էր ապրում, մոլորակով մեկ սփռված միլիոնավոր մարդիկ ապրում էին այլ կերպ։ Այժմ՝ այս նույն րոպեին, երբ ինքը տառապում էր, աշխարհում կային երկնագույն ճակատները գիշերային երկնքին հառած մենավոր, ձյունածածկ լեռներ․․․ Այո՛, տեսնում էր, տեսնում էր դրանք, պարզ տեսնում էր․․․ օվկիանոսներ կային․․․ անտառներ․․․
Ուստի այժմ, երբ աշխարհը դարձյալ իր հոգում էր, կարող էր մխիթարվել՝ ժամանակ առ ժամանակ հառնելով սեփական տառապանքից, որպեսզի երևակայությամբ շնչի աշխարհի մաքուր օդը։
Դա բավարար էր նրան։
Բնականաբար, առաջին օրը չափն անցել էր։ Արբել էր։ Հանկարծ ներսում ունենալ ամբողջ աշխարհը։ Ինչպիսի՜ աղետ։ Աստիճանաբար կհանդարտվեր։ Դեռևս արբած էր օդի առատությունից։ Զգում էր։
Հենց որ ամբողջությամբ վերագտներ իրեն, կգնար տնօրենից ներողություն հայցելու ու առաջվա պես կշարունակեր հաշվապահի աշխատանքը։ Միայն թե տնօրենն այլևս չպետք է իրենից շատ բան պահանջի, ինչպես նախկինում։ Պետք է թույլ տա ժամանակ առ ժամանակ մի գրանցումից մյուսին անցնելիս արագ ուղևորվել Սիբիր․․․ կամ․․․ կամ․․․ Կոնգոյի անտառներ։
— Ընդամենը մի րոպեի բան է, պարո՛ն կավալեր, այժմ, երբ գնացքը սուլեց․․․
Թարգմանությունը իտալերենից՝ Լուսինե Աբովյանի
