Մեր առաջին տունը Երջանկության պողոտայում է: Փողոցների անունները հայրս է ընտրում: Այդ տանը քույրս մահանում է: Մայրս ասում է. «Երջանկության փողոցում մենք դժբախտացանք»:
Տեղափոխվում ենք Շեմիրան` Էլահիեի դարավանդներ, Ամինի, անապատ: Մարդիկ տարակուսած ու շփոթահար փսփսում են իրար ականջի: Ասում են՝ հայրս խելագարվել է: Շեմիրանը սարի լանջին է և աշխարհի ծայրին: Նրանք, ովքեր վստահում են հորս խելամտությանն ու շրջահայացությանը, հետևում են մեզ և դառնում մեր հարևանները: Այգիով, ջրավազանով, շատրվաններով մեծ տուն ենք կառուցում Փեհլևի փողոցում: Հայրս ասում է. «Սա հենց այն տունն է, ինչի մասին երազում էի, իմ տունը»:
Գծագիրը ինքն է գծել` սենյակ, սենյակ, սենյակ, սենյակ, սենյակ, սենյակ` իրար հետևից` նման գնացքի: Հյուրասենյակը վերևի հարկում է. տոնական օրերի, հատուկ իրերի, պատվարժան հյուրերի համար է: Ժամանակ առ ժամանակ լուսամուտները բացվում, վարագույրները հետ են քաշվում, բայց ավելի հաճախ դուռը փակ է, կահույքը` սավանների տակ: Հասան աղայի խոհանոցը տան սրտում է` դիմացը այգի, արևկող, սուրբ կրակարանի պես, բարիքով, առատությամբ, արգասավորությամբ լի:
Շեմիրանի տունը` լուսաշող օրերով ու ծառերի առեղծվածային ստվերներով, կախարդական պայծառ երեկոներով ու պատի տակ՝ թաղի տղաների գոհունակ քչփչոցով, մայրական փաղաքշանքով ու մանկական ընծաներով լեցուն, ներքին անհանգստությամբ ու տխրություններով, ակնհայտ բարյացակամությամբ ու ծպտված զրկանքներով, վաղանցուկ ցնծություններով, տոներով ու տանջալի երկմտանքով, սպասավորներով ու հարազատներով, բեղմնավոր արգանդի նման, նստել է աշխարհի ամենամաքուր երկնքի տակ, և հայրիկն արդեն հարյուրերորդ անգամ կրկնում է. «Սա հենց այն տունն է, ինչի մասին երազում էի. իմ տունը»:
Շեմիրանի այգին լի է կենդանիների քանդակներով: Շքամուտքի աստիճանների մոտ նստած են բաց երախով երկու մեծ առյուծներ` պատրաստ կուլ տալու հյուրերին: Ծաղկանոցներում` ավազածածկ նեղ անցուղիների եզրերին, ցցված են մետաղյա արագիլներ, անկատար քայլքի մեջ նվազ, վտիտ եղջերուներ: Լողավազանի մոտ տիկին Ֆախրազամի նման գիրուկ, գաճաճ ծովահարս է ոսկեպոչի վրա կանգնած. գլխավերևում մեծ լամպ է առկայծում:
Ամռանն ապրում ենք նկուղային հարկում. կիսամութ է ու խոնավ, սառչում ենք վերմակի տակ: Տան բոլոր հատվածներում ամենապատվարժան տեղը հայրիկինն է: Պատի տակ հախճաղյուսե լողավազանն է, որի ջուրը թափվում է փոքրիկ ավազանի մեջ, և քչքչոց է տարածվում: Հասան աղան սեխերն ու ձմերուկները լցնում է լողավազանի մեջ, որ սառը մնան: Մայրիկը լուսամուտների ծղոտե ծածկափեղկերի վրա ջուր կամ վարդաջուր է ցանում, և մեր դեմքերին հպվող զեփյուռը լի է խոնավ հյուլեներով ու ծաղկաբույրով:
Քունը` ճաշից հետո, պարտադիր է բոլորի համար (ի դժբախտություն մեզ` երեխաներիս): Հագնում ենք գիշերազգեստները և իրար հետևից շարքով պառկում հատակին փռված, լեղակած, օսլայած հաստ ծածկոցների վրա: Հայրիկը քնում է բոլորից հեռու` լողավազանի մոտ: Նրա համար ներքնակ են փռում, գլխավերևում աթոռների ոտքերից միջատապաշտպան ցանցերի նման կապում են նուրբ շղարշի ծայրերը, որպեսզի զերծ մնա ճանճերի հարձակումներից: Մայրիկը հետևում է նրա հանգիստ քնին: Ներքնակի շուրջը անուշաբույր միջատասպան նյութ է շաղ տալիս, և եթե մեկն աղմկում է, ճանճասպանով ուժեղ խփում է աղմկողի ձեռք ու ոտքին: Ազատության երջանիկ ժամը նշմարվում է հայրիկի՝ աչքերը բացելու հետ: Ներքնակները վերև են գնում, վերմակները հավաքվում են, ելևէջում են ձայները, և Հասան աղան սկուտեղը, դանակ-ափսեները ձեռքին` ներս է մտնում, որպեսզի կտրի ձմերուկները: Առաջին կտորը, որ ձմերուկի կեսն է, դնում է հայրիկի առաջ և վախվորած ժպիտով նայում նրան: Եթե անգույն ու անհամ է լինում, երկու թուման տուգանվում է: Հայրիկի սահմանած տուգանքն իրական է, շոշափելի: Նա վարձատրում է մեր տան բոլոր անդամներին՝ սպասավորներին ու սպասուհիներին, մորս, ինձ, եղբորս, հորաքույրներիս, տնային ուսուցիչներին ու օտարականներին, որոնք ամսվա սկզբին գալիս են, ստանում իրենց գումարն ու գնում: Հայրիկը տուգանքները գրանցում է հատուկ տետրակի մեջ, ամսվա վերջում գումարում և հանում է աշխատավարձից: Ես ու Հասան աղան ավելի հաճախ պարտք ենք մնում և շարունակում ենք վճարել գալիք ամիսների մեզ հասանելիք վճարից: Հասան աղան գանգատվում է, հետո սպառնալից ու բարկացած հագնում բաճկոնը, կապոցներն ու իրերը լցնում ճամպրուկի մեջ և հայտարարում, որ հենց հիմա հեռանում է մեր տնից: Բայց դռանը չհասած, հորս ձայնը լսելով` ամեն տեսակ դժգոհություն մոռացության է մատնում: Հանձնվում է, և այդ մարդու հնազանդությունը երբեմն սիրով է, երբեմն` բիրտ, կոշտ ու քամահրելի: Նրա հնազանդությունը ո՛չ հեղափոխությունից, ո՛չ էլ շահից, վախից, կարիքից կամ խելքից է կախված: Մարմնի ու ստվերի անխուսափելի կապի, մարմնի կշռից՝ ծանրության ուժի հավերժական կախվածության պես է:
Շեմիրանի տունը մի մեծ գերդաստանի գոյության առանցքն է, և մենք` երեխաներս` մեծ ու փոքր, ուրախ ու անհոգ, մեծանում ենք ջահել կաղամախիների շվաքում` հավերժ կարծելով կանաչ մարգագետինների շարունակականությունն ու մրգատու ծառերի արգասավորությունը:
Շեմիրանի տանը ոչ ոք մահվան մասին չի մտածում: Գերհզոր տանիքի տակ ես, մայրս, խոհարար Հասան աղան և տան մնացած անդամները մեզ պաշտպանված ենք զգում ժամանակի ու ճակատագրի հարվածներից: Հայրս ասում է. «Ես պողպատից եմ, իսկ պողպատը երբեք չի ժանգոտում»: Հենց այնպես չի ասում, մինչև հիմա ոչ ոք նրան հիվանդ չի տեսել: Երկաթյա կամք ունի, նյարդերն ասես քարից են: Հավատում է երեք բանի` արդարադատությանը, գիտությանը, առաջընթացին, նաև, իհարկե, հարստությանը: Հարստություն ուժի, իշխանության հասնելու համար, իշխանություն տկարությունից, զրկանքից, կարիքից անկախ լինելու, կախվածությունից, մուրալուց, տխրությունից հեռու մնալու համար: Պատահում է` երեկոյան, երբ տրամադրությունը տեղն է լինում, եղբորս ու ինձ կանչում է, ժպտում, ձեռքը գլխներիս դնում: Նրա ամուր ձեռքից ինչ-որ գերբնական զորություն է փոխանցվում մարմնիս, նստում հոգուս մեջ: Մի հզոր ուժ` դարերի խորքից եկած, պապից պապ, ձեռքից ձեռք փոխանցված, սրբազան մասունքի նման պաշար է դառնում գալիքի համար: Աստված մի՛ արասցե, կարող են վատ օրեր, անվճռական պահեր, հուսահատ, մութ ժամանակներ գալ: Հարցնում է` որերորդ դասարանում եմ սովորում: Պատասխանում եմ` յոթերորդ: Ստում եմ, մեկ դասարան բարձր եմ ասում: «Որ մեծանաս, ի՞նչ ես դառնալու»: Այդ հարցը հարյուր անգամ է տվել: Ասում եմ. «Գրող»: Հարցնում է. «Խելացի՞ գրող, թե՞ պճնամոլ բանաստեղծ»: «Հարուստ գրող»,- պատասխանում եմ, որ ինձ հանգիստ թողնի: Ծիծաղում է: Գոհ է: Բազմիցս ասել է, որ իմ հետևից չի գալու, մի կոպեկ անգամ չի տալու: Հիմա, երբ արդեն մեծացել ենք, հորդորում է հնարավորինս շուտ դուրս գալ ընտանիքի դրախտային գրկից, մի այլ տեղ` աշխարհի մյուս ծայրին, որի տեղը չգիտենք, սովորելու և աշխատանք փնտրելու գնալ: Ասում է. «Իշո՛ւ քուռակներ, պե՛տք է արտասահման հասնեք, ոտքի՛ կանգնեք, մա՛րդ դառնաք»: Այդ խոսքերից հետո է, որ միսթր Ղազնին` անգլերենի դասատուն, մեր կյանք է մտնում: Նա մեզ սովորեցնում է ամեն բան, բացի անգլերենից: Պատրաստվում ենք ճաշելու, երբ առաջին անգամ հայրս դասատուին մեր տուն է բերում: Բոլորիս կանչում է, պորտֆելը տալիս Հասան աղային, կոշիկները դռան մոտ հանում, բաճկոնն ու փողկապը մորս հանձնում և ներկայացնում դռան շեմին կանգնած փնթի, ճարպոտ ու սև մի մարդու: Ասում է. «Come in Mr. Ghazni» : Ապշած նայում ենք ներս մտած անճոռնի մարդուն, և հորս նկատմամբ ունեցած ահն է, որ թույլ չի տալիս մեզ ծիծաղել կամ մի բան ասել: Միստր Ղազնին չքավոր հնդիկ է: Նման է դևի` դուրս պրծած կարմիր աչքերով, դեղնած մաշկով, փռված քթով ու լայն քթանցքներով, կապույտ շուրթերով, փոքր գլխով: Աչքը գետնից չի կտրում: Մեր զարմացած հայացքներում տեսնում է իր տգեղությունն ու ամոթից իրեն կորցնում է: Քրտինքի հոտը խառնվել է հնդկական օծանելիքի անհրապույր բույրին և ալիքվում է օդում: Դա էլ է զգում և գերի ընկած կենդանու նման աղերսագին նայում է հորս ու դռանը:
Սեղանը պատրաստ է: Հայրս նստում է, ափսեն առաջը քաշում: Առանց գլուխը բարձրացնելու նշան է անում, որ Ղազնին էլ նստի: Ասում է. «Com. Sit. Eat» : Միստր Ղազնին լարովի տիկնիկի նման հնազանդվում է: Մի քանի քայլ առաջ է գալիս: Գլուխը դեռևս կախ է: Նստում է աթոռի ծայրին: Ինքն էլ է զգում քրտինքի ու հնդկական օծանելիքի թունդ հոտը: Կուչ է գալիս` աշխատելով հնարավորինս քիչ տեղ զբաղեցնել: Ձեռքերն ավելորդ են, չի կարողանում տեղավորել: Հայրիկի կարգադրությամբ Հասան աղան, դժկամությամբ ու քթի տակ փնթփնթալով, ափսե ու բաժակ է բերում դասատուի համար: Նրա շարժուձևը վկայում է, որ այս հնդիկը հայ կամ եվրոպացի ուսուցիչների վարկն ու հեղինակությունը չունի: Միստր Ղազնին զգում է ինքնագոհ խոհարարի արհամարհանքն ու իրեն վերևից նայելը: Հենց Հասան աղան մոտենում է, ակամայից ոտքի է կանգնում, շնորհակալություն հայտնում: Ես ու եղբայրս լայն ժպտում ենք: Միստր Ղազնին նկատում է: Նրա կարմիր աչքերը կայծկլտում են չարաճճի երեխաների աչքերի նման: Երեսի խոժոռությունը միանգամից անցնում է: Մեզ վախեցնելու համար ասես հագել է ստվարաթղթե դիմակ, որի հետևում սակայն սեր ու սրտաբացություն է թաքնված: Հայրս կարողացել է տեսնել դիմակից այն կողմ, թափանցել նրա հոգու խորքը, հասկացել է, որ Ղազնին նման է ցեմենտե բարձր պատով բոլորված հուռթի ու բուրավետ այգու: Ասում է. «Նա ձեր անգլերենի դասատուն է, ով նրա հետ պարսկերեն խոսի, կտուգանվի»: Հետո շրջվում է դեպի Ղազնին, շարունակում. «What is your name?» : Միստր Ղազնին աճապարանքով պատասխանում է. « My name is Ghaznii, Sir» : Եղբայրս բարձր ծիծաղում է: Ուսուցչի դյուրահավատ աչքերը ուրախությունից դարձյալ կայծկլտում են: Ինչ-որ լավ ու բարի բան կա նրա հայացքում: Հայացք, որ փոքր-ինչ վախեցած է և ապշած նայում է այս ու այն կողմ: Հայացք, որ փնտրում է սեր ու խաղ, առօրյա, սովորական ջերմ խոսք ու հարաբերություն: Ինձ թվում է` կարող եմ վստահել օտար հնդիկին, կարող եմ սիրել նրան, մտերմանալ նրա հետ:
Հասան աղայի` խոհանոցին հարող պահեստը կիսադատարկ է: Մաքրում են, հատակին հին գորգ փռում, թախտ, սեղան, լամպ են դնում և սենյակը հանձնում անգլերենի դասատուին: Միստր Ղազնին մեր ընտանիքի անդամն է դառնում և ապրում է մեր տանը: Հորս կարգադրությամբ նրա համար սպիտակ վերնաշապիկ ու տաբատ են գնում: Իր կոշիկներից երկու զույգ հայրս նրան է նվիրում: Միստր Ղազնիին ուղարկում են բաղնիք ու վարսավիրանոց: Հնդկական էժանագին օծանելիք օգտագործելն արգելվում է: Նրան պատում են բուրումնավետ նյութերով ու միջատասպան քսուքով: Եվ նորահարսի նման զուգված, զարդարված, կոկիկ հագնված ժպտերես (ինչպես դևը) միստր Ղազնին հայտնվում է նախաճաշի սեղանի մոտ: Բարևում է: Ողջույնի խոսքերը պարսկերեն են: Հինգ թուման տուգանվում է:
Երբ հայրս տանը չի լինում, մոռանում ենք անգլերենի դասերի մասին: Ղազնին բոլորովին այլ մարդ է դառնում: Նրա ձեռքից ամեն ինչ գալիս է: Հասան աղայի օգնականն է դարձել: Նստում է խոհանոցում, բրինձ, կանաչի, լոբի է մաքրում: Երբ հյուր ենք ունենում, հագնում է սպիտակ բաճկոնը և թեյ, հյութ է մատուցում: Մայրս ինքնագոհ ժպիտով նայում է Շոուքյաթազամ խանումին ու Ֆախր ալ Սալթանեի պճնված աղջիկներին, անգլերեն հակիրճ արտահայտություններով` ինչպես` գնա, արի, դիմում է Ղազնիին, ապա մատի թափահարումով ազատ արձակում այլազգի սպասավորին:
Ղազնին դառնում է մեր` երեխաներիս խաղընկերը և Հասան աղայի մտերիմը: Երեկոյան, երբ մենակ ենք մնում, պատմում է Հնդկաստանի հրաշալիքների, անգլիական զորքերի դեմ ազատագրական կռիվների ժամանակ իր կատարած քաջագործությունների մասին: Մի հուշատետր ունի: Նրա պատմություններն ավելի հետաքրքիր են, քան «Հազար ու մի գիշեր»-ի հեքիաթները: Գուցե հորինում է, գուցե ցնորամիտ ստեղծագործող է ու անրջում է: Համենայն դեպս Շեմիրանի տան տխուր երեկոները (երբ մայրս տանը չէ) նոր երանգ ու բույր են ստանում: Նույնիսկ գոռոզ ու սնապարծ խոհարարը, որ ճնճղուկի չափ ուղեղ ու ծաղկակաղամբի չափ ներաշխարհ ունի, դադարում է փնթփնթալ ու դառնում է միստր Ղազնիի ընկերն ու համախոհը:
Հայրս համոզված է, թե մեր օրերն (այն էլ ամառային արձակուրդի օրերը) անցկացնում ենք անգլերենը սերտելով և գլխի չի ընկել, որ իր և մեծահասակների բացակայության ժամանակ կանչում ենք բարեկամների ու հարևանների երեխաներին, հավաքվում այգում, կապում միստր Ղազնիի աչքերն ու պահանջում` մեր հետևից ընկնի: Ղազնին համաձայնում է և խաղից, ինչ տեսակ էլ որ այն լինի, հաճույք է ստանում: Քեռորդիներս թփթփացնում են նրա ուսին, եղբայրս ոտքը պարզում է նրա առաջ: Հաճախ հնդիկը գլխով բախվում է ծառաբնին, կամ ճյուղը քերծում է երեսը: Ծպտուն չի հանում. գանգատն ու ողբը նրա համար չեն: Մեզանից բարձր է ծիծաղում և մեզանից ավելի ուրախանում:
Թույլտվություն ունենք անգլերենի դասերից հետո (ի՞նչ դաս) լողալու լողավազանում: Միստր Ղազնին` կոստյումով ու փողկապով, պտտվում է լողավազանի շուրջն ու հետևում մեզ: Դիտողություններ է անում և ճիշտ լողալ է սովորեցնում: Հասան աղային ասել է, որ նախկինում լողի չեմպիոն է եղել:
Տուն հասնելուն պես` ճաշից ու հետկեսօրյա քնից առաջ, հայրիկը լողում է: Լողավազանը պիտի տրամադրենք նրան: Նրա լողալը զինվորական վարժանքի նման է. բոլոր գործողությունները հաշվարկված են, ճշգրիտ, հերթով և օրվա ռեժիմի մաս են կազմում: Նախ կանոնավոր քայլքով մոտենում է լողավազանին, առանց դադարի կամ հապաղումի մտնում ջուրը: Ձախ ոտքով չլմփացնում է ջրի մակերևույթին և կողքի պառկած էլ շնչում: Լողավազանի երկայքնով չորս անգամ գնում-վերադառնում ու դուրս է գալիս: Հետո Հասան աղայի ձեռքից վերցնում է սրբիչը, մտնում ներքնահարկ, հագնվում, ճաշում և քնում: Այս ամենն իրականացնում է նույն ռիթմով, համաչափ` մեկից քսանը հաշվելու պես:
Որոշում ենք միստր Ղազնիին շորերով ջուրը գցել: Սպասում ենք մինչև հայրիկն ավարտում է լողալը, մտնում է ներքնահարկ, ճաշում ու քնում: Միստր Ղազնին քաղցած է: Քրտինքը վրայից հոսում է: Քանի որ հայրիկը տանն է, տուգանվելու ահից անգլերեն է խոսում: Ասում է.
-I am hungry .
Ոչ մեկը չի արձագանքում: Եղբայրս քայլում է նրա հետևից: Ղազնին ուշադիր չէ: Նորից ցույց տալիս է փորն ու կամացուկ, որպեսզի հայրիկը չլսի, ասում.
-Շա՜տ սոված եմ: Դու՛րս եկեք:
Քեռորդիներիցս մեկը պատասխանում է.
-No lunch. Water good.
Եղբայրս ձեռքերի շարժումով հարցնում է` հրե՞մ: Ժպտալով ու գլուխներս տմբտմբացնելով` քաջալերում ենք նրան: Միստր Ղազնին ուզում է ինչ-որ բան ասել, բայց խոսքը բերանում` ոտքերը կտրվում են գետնից և ռնգային տարօրինակ ձայն արձակելով` բերանքսիվայր ընկնում է ջուրը: Ապարդյուն թափահարում է ձեռքերն ու ոտքերը և սուզվում: Մեկ-երկու րոպե անց դուրս է գալիս ջրի երես, շունչ քաշում, աջ ու ձախ չլմփացնում, ձգում պարանոցը, և ջուրը նորից նրան կուլ է տալիս: Մեր հռհռոցը վերածվում է ապշահարության: Կանչում ենք նրան: Նրա անհեթեթ շարժումների իմաստը չենք հասկանում: Անցնում է մեկ, երկու, երեք րոպե. Ղազնին չի երևում: Մտքներովս չի անցնում, որ լողալ չգիտի: Այնքան է քայլել լողավազանի երկայնքով ու ցուցումներ տվել, որ կարծել ենք` իսկապես լողի չեմպիոն է: Շվարած կանգնել և ջրին ենք նայում: Ո՛չ: Անհնա՛ր է: Երազ ենք տեսնում: Ներքին ձայնս գուժում է` հիմա՛ր, միստր Ղազնին լողալ չգիտի: Պատասխանս բարձր ճիչն է, որն սթափեցնում է բոլորին: Եղբայրս տեղից թռչում, վազում և ցատկում է լողավազանի մեջ: Մի քանի ակնթարթ հետո երևում է Ղազնիի գլուխը` գետաձիու վեհաշուք գլխի նման: Դժվարությամբ է շնչում: Մի պահ մնում է ջրի երեսին, և աներևույթ մի ձեռք նրան դարձյալ քաշում է լողավազանի խորքը: Քեռորդիներս ցատկում են ջրի մեջ, շտապում օգնել եղբորս: Միասին բռնում են Ղազնիի ծանրաքաշ մարմինը և քաշում: Ուժերը չի բավականացնում: Դողում եմ, ճչում, օգնություն կանչում: Վազելով գալիս է Հասան աղան: Նա էլ լողալ չգիտի: Մեկնում է ձեռքը: Ղազնիի գլուխը լողավազանի եզրամասում է: Բռնում է մազերից ու քաշում: Քիչ է մնում` ինքն էլ ընկնի ջուրը: Գնում ու վերադառնում է երկարապոչ ցախավելը ձեռքին: Ավելի պոչը դնում է Ղազնիի կզակի տակ. գլուխը վեր է բարձրանում: Ղազնին բացում է բերանը, խռխռացնում, կախվում ավելի կոթից: Կես մետր առաջ է լողում, բայց ավելը դուրս է պրծնում Հասան աղայի ձեռքից. Ղազնին կրկին անհետանում է:
Ներքնահարկի պատուհանը բացվում է: Մայրիկի ջղային ձայնը տաք շամփուրի նման դաղում է ականջներս.
-Ի՞նչ է պատահել: Խելքներդ գցե՞լ եք:
Հասան աղան բղավում է.
-Տիկի՜ն, միստրը մահացավ: Խեղդվե՜ց: Սուզվե՜ց:
Այգեպան Մորթազան այգու խորքում է: Լսում է մեր գոռգոռոցը և փոցխը ձեռքին վազում: Հենց Ղազնիի գլուխը հայտնվում է ջրի երեսին` փոցխը գցում է ծոծրակից ու քաշում: Կարծես ձուկ է որսում: Տղաները դուրս են գալիս ջրի երես, շունչ առնում, բարձրացնում հնդիկի գլուխն ու պարանոցը: Հնար չկա: Անգլերենի դասատուն մեռած է, և դա իմ մեղքն է: Նստում եմ գետնին: Հեկեկում եմ: Մայրիկը, հետևից նաև հայրիկը հայտնվում են դռան շեմին: Մայրիկը հուզված է ու բարկացած: Չի հասկանում` ինչ է կատարվում: Հասան աղային հրահանգում է չաղմկել: Բացատրություն է պահանջում. խոսելու համարձակություն ոչ մեկը չունի: Մայրիկի աչքն ընկնում է Ղազնիի կապույտ դեմքին, անշունչ մարմնին: Բերանը բաց է մնում: Միստր Ղազնին ջրի երեսին է, բայց չի շարժվում: Տղաները ներքևից պահում են նրա մարմինը: Այլ բան անել չեն կարող: Հայրիկը հանգիստ է: Նա հանում է հողաթափերը և տնային հագուստով սահում ջրի մեջ: Հասնում է Ղազնիին, նրա գլուխն առնում թևի տակ: Հայրս գիտի ինչպես փրկել խեղդվողին. դա մեզ համար նորություն է: Մայրիկն էլ է ապշահար նայում: Շունչը փչող ուսուցչի կողմը ձեռքեր են մեկնվում: Դուրս ենք քաշում Ղազնիի կիսամեռ մարմինը, որը լեռան ծանրություն ունի: Պառկեցնում ենք բերանքսիվայր, սեղմում, որ կուլ տված ջուրը դուրս թափվի: Չի շնչում: Մայրիկի կարգադրությամբ նրան շրջում ենք մեջքի վրա: Մայրս ծնկի է գալիս Ղազնիի կողքին ու մի քանի անգամ փչում բերանի մեջ: Հնդիկն սկսում է հազալ, և մի խարվար ջուր է հորդում բերանից: Ծափահարում ենք և ուռա գոչում: Ղազնիին պառկեցնում ենք պատի ստվերում: Դողում է: Մայրիկը կարգադրում է` վրան ծածկոց փռենք:
Հիմա հերթը հարցուփորձին ու հարցաքննությանն է: Հասան աղան մեծ սրբիչ է բերում, գցում հայրիկի ուսերին:
-Ո՞ւմ ձեռքի գործն էր:
Ոչ մեկը ծպտուն չի հանում: Չենք համարձակվում նայել հայրիկի երեսին: Սպասում ենք կշտամբանքի, երբ հակառակ մեր սպասման, հայրիկը քահ-քահ ծիծաղում է: Նույնիսկ մայրիկն է անակնկալի գալիս: Ծիծաղի պատճառը գուցե Ղազնիի տանջված տեսքն է, թրջված բաճկոնն ու տաբատը, գուցե մեզ խղճալը: Աստված գիտի: Համենայն դեպս, փրկություն շնորհող այդ ծիծաղը կշտամբանքից զորեղ է, և մեզ՝ հիմար դեռահասներիս համար այն նոր կյանք բաշխելու նման է:
Ամեն օր` քնելուց առաջ, հայրս անգլերեն է սովորում: Իր ուրույն մեթոդն ունի. էջ առ էջ բառարանից երեսուն-քառասուն բառ է անգիր անում: Հետո միստր Ղազնին ստուգում է: Ես երկյուղում եմ օտար լեզվի սփռվելուց այնպես, ինչպես համաճարակից: Գիտեմ՝ այդ անտեսանելի հյուրերի և նոր հնչյունների ու կերպարների հայտնվելը նշանակում է բաժանվել անհոգ, երջանիկ մանկությունից և մուտքի անցագիր ստանալ ապագայի համար:
Գալիք տարում եղբորս ուղարկելու են Ամերիկա: Հետո իմ հերթն է: Քաղցր ու հուզառատ սպասման մեջ ամառվա հաճելի օրերը թախծալի արագությամբ են անցնում: Հայրս բառարանի ութսուներեքերորոդ էջին է հասել:
Շաբաթը մեկ միստր Ղազնին գնում է տուն` տեսակցելու ընտանիքի անդամներին: Մենք նրանց մասին ոչինչ չգիտենք: Միշտ պատմում է անցյալի՝ երիտասարդության, աշխարհի տարբեր երկրներ կատարած ճամփորդությունների մասին, իսկ ներկայից ոչինչ չի ասում: Երբ մենք ենք հարցնում, մտամոլոր նայում է: Ասես բան չի հիշում: Կարծես կորցրել է վերջին քսան տարվա մասին հիշողությունները: Վերջին անգամ, երբ գնաց, ժամանակին չվերադարձավ և տուգանվեց: Գունատ էր, թորշոմած, հևալով էր խոսում: Ուզում էր հազալ, բայց մորս ահից հազը կոկորդում էր պահում: Երկրորդ անգամ երեք շաբաթ բացակայեց: Լուր ուղարկեց, թե հիվանդ է: Երբ վերադարձավ, չճանաչեցինք: Աչքերի տակն այնքան էր սևացել, որ վախեցանք: Այտերը փոս էին ընկել, բերանն ավելի էր ձգվել: Հայրս հավելյալ աշխատավարձ տվեց, ուղարկեց տուն՝ հանգստանալու:
Նրա հեռանալը չեմ մոռանում. ձեռքը՝ դռան բռնակին, վշտագին աչքերով, սիրալիր հայացքով մեզ էր նայում: Բերանը կիսաբաց էր, ռունգերը թրթռում էին: Հիշում եմ նրա՝ մեր տուն գալու օրը: Աչքերիս առաջ են հայտնվում Ղազնիի հետ-հետ գնացող ոտքերը, շփոթված ձեռքերը, որոնք չգիտեր՝ որտեղ դնի: Ականջներիս մեջ զնգում է նրա ձայնը. « My name is Ghaznii, Sir»:
Անցնում է մեկ ամիս: Միստր Ղազնիից լուր չկա: Հասցեն չգիտենք: Նրա տեղը դատարկ է: Ղազնիի հանկարծակի բացակայությունը, որն ասես մնացյալների հեռանալու սկիզբն է, փոշու նման պտտվում է Շեմիրանի լուսավոր սենյակներում:
Ձմռան սկիզբն է: Մեր տուն է գալիս նրա կինը: Սև է ու խորշոմած: Պարսկերեն է խոսում հնդկերեն առոգանությամբ: Բառերը շաղախված են լացով: Մայրս հասկանում է: Հորս համար էլ է պարզ: Մեծահասակների համար ըմբռնելի է յուրաքանչյուր վատ իրադարձություն: Հնդկուհու ուղեկցությամբ գնում ենք տեսության` ես, հայրս, վարորդ Մահմուդ աղան: Նրանց տունն աշխարհի ծայրին է` քաղաքից դուրս` ավերակների հետևում` քարքարոտ բակի խորքում` լի թիթեղյա ամաններով, աղբով, հին անվադողերով: Սենյակում, որն իրականում ավտոտնակ է, յոթ-ութ հնդիկ երեխա` մեծ ու փոքր, արձանի պես լուռ, իրար կպած կանգնել են պատի տակ: Միստր Ղազնիի ներքնակը փռված է սենյակի կենտրոնում: Գլխավերևում բոցավառ կրակամանն է, վրան` թիթեղյա թաս: Գարշահոտ ինչ-որ բան է մեջը բլթբլթում: Առաստաղից կախված լամպը մի մոմի չափ լույս է տալիս: Ուրվականների նման մարդիկ լուռ են: Կարծես մուտք ենք գործել մեռելների ու խունացած ստվերների անծանոթ աշխարհ:
Միստր Ղազնին` կիսաքուն ու կիսամեռ, փռված է ներքնակին: Հորս ձայնը լսելով՝ շունչ է առնում: Ճգնելով, ուժերը լարելով` մի փոքր բարձրանում է: Ձայնը փորից դուրս չի գալիս: Քրտինքը վրայից հոսում է: Հորս համար ջարդած ոտքով խարխուլ աթոռ են բերում: Հնդկուհին թաշկինակով չորացնում է ամուսնու գլուխն ու երեսը: Մեծ ու փոքր երեխաները չեն շարժվում: Միստր Ղազնին նայում է ինձ: Նույն բարի, չարաճճի աչքերն են` հետզհետե նվազող փայլով:
Հայրս վարորդին ուղարկում է բժիշկ Քոսուրի հետևից, հետո կռանում, ձեռքը դնում է միստր Ղազնիի ճակատին: Կինը նստում է գետնին՝ ամուսնու կողքին: Ոչ ոք չի խոսում: Միայն ես եմ ծածուկ արտասվում:
Նստում ենք մեքենան: Հուզված ենք, ջախջախված. սպասում ենք: Հայացքս գամված է դրսի մթությանը, աշխարհասփյուռ, անսահման խավարին` օվկիանոսի նման սև, լուռ, ծանր, ահարկու: Հայրս մոտենում է դանդաղ ու հատու քայլերով: Նստում է մեքենան: Շփոթված է, ուժասպառ: Ասում է. «Հնդկացու վերջը եկել է: Տեսնես մեր հերթը ե՞րբ է գալու»: Աչքերն արցունքոտվում են: Հավատս չի գալիս: Նրա արտասվելը երբևէ չէի տեսել: «Ես պողպատից եմ, իսկ պողպատը երբեք չի ժանգոտում»: Բայց պողպատը արտասվում էր: Կարծում եմ՝ դա ավելի ողբերգական է, քան ժանգոտվելը: Վախենում եմ, և դա առանձնահատուկ վախ է: Գուցեև վախ էլ չէ: Համապատասխան անվանում չեմ կարող գտնել: Անծանոթ, նոր զգացողություն է` նման ցավի, որ մարմնում չէ, բայց գոյություն ունի. օդի, աշխարհի, դրսի խավարի մեջ է. վերք կամ հին վիշտ է, որ բոլորինս է` մորս, միստր Ղազնիի, Շոուքաթազամ խանումի, Հասան աղայի և աշխարհի բոլոր մարդկանց` նույնիսկ ունևոր, նույնիսկ մոդայիկ ամսագրերի շապիկներին հայտնված գեղեցկատես դերասանուհիների, նույնիսկ հայրիկի, նույնիսկ շահի:
Գիշերը երազում միստր Ղազնիին եմ տեսնում: Ձյան միջով բոկոտն քայլում էր: Ուրախ էր, խաղում էր, սահում: Տատիկն ու հայրիկն էլ էին: Նրանք էլ էին ոտաբոբիկ, բայց չէին մրսում: Շուրջբոլորը, ինչքան աչքդ կտրում էր, անսահման ճերմակ էր: Որտե՞ղ էին: Արթնանում եմ: Վերմակի տակ եմ, բայց դողում եմ: Վատ երազ էր, մահացած մարդկանց մասին երազ: Բայց հայրս այնտեղ ի՞նչ էր անում: Նրա ձայնը պտտվում է ականջներիս մեջ. «Մեր հե՞րթը երբ է գալու»:
Երբեք: Հայրս պողպատից է և երբևէ չի ժանգոտի: Նվնվան, վախկոտ, զգուշավոր և մելամաղձոտ մարդկանց թշնամին է, թշնամին՝ անիմաստ տառապանքի, անօգուտ տագնապների ու խառնիխուռն երազների, ալարկոտության, թեթևսոլիկության ու շվայտության:
«Իշո՛ւ քուռակներ, պիտի աշխատեք: Աշխատե՛ք, աշխատե՛ք, աշխատե՛ք, աշխատե՛ք… Իշո՛ւ քուռակներ, պիտի մա՛րդ դառնաք, ոտքի՛ կանգնեք, կռի՛վ տաք, պայքարեք ու հաղթեք»:
Ինքը պայքարի ու մաքառումի ջատագով է: Ասում է. «Երբ Ղումից եկա, մի դինար անգամ չունեի: Բայց խելք, կորով ու հավատ ունեի: Սկսեցի զրոյից, ոչնչից: Այսօր ամեն ինչ ունեմ: Հետևիցս չգաք, գրոշ անգամ չեմ տալու ձեզ»:
Ե՞րբ սկսվեց հորս անսպասելի հիվանդությունը: Երբվանի՞ց մահն ազդարարեց իր ներկայության մասին Շեմիրանի տանը: Չգիտեմ: Չեմ հավատում: Խառնաշփոթի ու իրարանցման, իրերի անհեթեթ տեղափոխությունների, ընդունված կարգ ու կանոնում չընդգրկվող գումարման, հանումի, բազմապատկումների մեջ ժամանակն այլևս հարատևության իմաստ չունի և օր ու գիշեր, ժամ ու րոպե չի տարբերում: Կարծես հասել ենք վերջին «պահ»-ին` ոչնչով լցված, լռությամբ ու խավարով լեփ-լեցուն ավարտի առեղծվածային ժամանակին, համր, հավերժորեն ձգվող անփոփոխ րոպեին, անցել ենք գոյության ամբողջ ակնթարթներից անդին՝ հայտնվելով պատմության ու կյանքի թիկունքում:
Չգիտենք՝ շաբաթվա որ օրն է, տարվա որ եղանակը: Տեղյակ չենք՝ արևը դո՞ւրս է եկել, թե՞ նախորդ գիշերվա մթությունն է շարունակվում, կորցրել ենք մեր երեկն ու նախանցյալ օրերը և ապագան հաշվում ենք հորս ալեկոծ հևոցներին զուգընթաց:
Ոչ մեկը պատրաստ չէ ընդունելու հորս հիվանդությունը. նույնիսկ ինքը: Մտածում ենք՝ անցողիկ է: Պողպատն ուռենու շիվ չէ, որ քամուց դողա: Հիվանդությունն անկոչ հյուրի նման կոպիտ, կտրուկ, սանձարձակ հարձակվում է հայրիկիս վրա և ի լուր ամենքի ազդարարում, որ եկել է տիրանալու ու կործանելու: Իր նետը խրում է հորս ոտքի մեջ, և դժբախտությունն սկսվում է փոքր, թարախապատ վերքից, որն առաջ է գնում, և ցավը, այտուցն ու թարախը հասնում են ծնկին: Փտախտ: Անուն, որ չէինք լսել, և որը մեր հիշողության հատորներում առկա սովորական հիվանդությունների ցանկում չկար: Միայն մայրս է գիտակցում, թե ինչ վտանգ է սպառնում գերդաստանի առաջնորդին: Մյուսները շփոթված են ու երկյուղած: Նայում են միմյանց, և նրանց հայացքներում լուռ, նորահայտ սարսափ է ալեկոծվում: Այդ մահը տարբերվում է մնացած մահերից. դա պողպատի ժանգոտում է, վերջն է մի ժամանակաշրջանի և ավերումը վաղեմի սովորույթների:
Հայրս պահպանողական է: Բժշկության նորություններից, արտասահմանյան դեղամիջոցներից անտեղյակ է: Չի հավատում բժիշկներին ու դեղերին: Կամակոր է ու համառ: Նրան համոզելը դժվար է: Մորս լսում է, բայց միևնույնն է, ընդդիմանում է ու իր խոսքին մնում: Գոռում է. «Բա՛ն չկա: Ինչո՞ւ եք կավից լեռ ծեփում: Հա՛, ոտքս վերքոտել է, թարախակալել, բայց դա չի նշանակում՝ աշխարհի վերջն է»:
Նրան ավելի շատ անհանգստացնում է աշխատանքն ու հոդվածը, որ պիտի գրի իր ամսագրի համար: Հեռախոսն անդադար զանգում է, և նա տարբեր-տարբեր մարդկանց հետ հանդիպումներ է նշանակում:
Գալիս է բժիշկ Քոսուրին: Գարշահոտը խփում է քթին, և նա մայրիկին մի կողմ է տանում: Խոսում են, փսփսում: Բժիշկ Քոսուրին ասում է՝ հայրիկին պետք է տեղափոխել հիվանդանոց, ինչքան հնարավոր է շուտ, հենց այս երեկո, քանի դեռ ուշ չէ:
«Քանի դեռ ուշ չէ»: Լսածս ամենահիմար արտահայտությունն է, և ցանկություն էլ չունեմ իմաստը վերլուծելու: Մտքումս կրկնում եմ՝ ոչ մի վատ բան չի պատահի: Հավատում եմ պողպատին: Մի թարախակալած վերքով չեն մեռնում: Անհնար է:
Մայրս գնում-գալիս է միջանցքում: Հոգնել է կամակոր ամուսնու հետ գլուխ դնելուց: Հայրիկը քնել է և վերմակը երեսին քաշել: Կամքն իրենն է: Մեր անհանգստությունը վախից է, թուլակամությունից: Ինքն իրեն լավ է ճանաչում: Գիտի՝ հակառակորդից զորեղ է: Բայց կեսգիշերին իրավիճակը փոխվում է: Մայրս պատեհ առիթի էր սպասում. զանգ է տալիս հիվանդանոց: Հայրս դողում է և բարձր ջերմության մեջ զառանցում: Մորս հակառակվելու ուժ չունի: Ջուր է ուզում, սառը ջուր: Ցավեր ունի և գոռում է: Ջրի բաժակն ընկնում է ձեռքից: Տնքում է: Մայրիկը քաջ առաջնորդի նման հրամաններ է արձակում. նրա գործողությունները կանոնավորված են, ստույգ: Ձայնն էլ է փոխվել, վստահ, անդողդոջ հնչերանգով հանգստացնում է բոլորին: Ժամանակավորապես զբաղեցրել է գերդաստանի առաջնորդի տեղը, և հայրիկը գիտակցում է, որ հնազանդվելուց բացի ուրիշ հնար չունի:
Հիվանդանոց, անծանոթ բժիշկներ, զննումներ, սրտի, թոքի, երիկամների ռենտգեն: Այդ ամենը չի համապատասխանում հայրիկի երկաթե կամքին ու գեղջկական բնույթին և հավասարազոր է խոշտանգման: Կամակոր հիվանդ է: Բուժքույրերին վռնդում է, բացի մայրիկից ուրիշին թույլ չի տալիս մոտենալ իրեն: Հենց մայրս հեռանում է, թթվածնի սարքը հանում է քթից, կանչում Հասան աղային, որպեսզի իրեն տուն տանի: Բժիշկները հուսահատ են: Ոչ մեկը պատրաստ չէ վիրահատելու, առավել ևս անդամահատելու ոտքը: Հանգստացնող, ջերմ իջեցնող դեղերը բարելավել են վիճակը, և նա կարծում է՝ շրջանցել է վտանգը: Ցանկանում է տուն վերադառնալ, անցնել հոդվածը գրելուն, պատգամավորական, քաղաքական, վեճ ու կռվի գործին: Այտուցված ոտքը չի տեսնում: Չի նկատում նաև մեր վախեցած հայացքներն ու դողացող ձեռքերը: Ծրագրեր է կազմում ապագայի՝ առաջիկա տասը տարիների համար: Ասես ոտքի կարիք չունի: Մի ոտքով, մի ձեռքով, մի աչքով էլ կշարունակի աշխատել: Աշխատանք հանուն աշխատանքի. լեռնագնացի ոգևորությամբ տարված է անհաղթահարելի, բարձր գագաթները նվաճելու մոլուցքով: Նկատում է արցունքներս, ծիծաղում է: Ասում. «Մինչև հիմա չե՞ք համոզվել, որ պողպատը չի ժանգոտում»: Երբ նայում եմ նրան, վախս նվազում է: Սովորականի նման աչքերը ազդու են ու խորաթափանց, նույն կճատ, պիրկ քիթն է, նույն լայն ու հարթ ճակատը, նույն ջլոտ ձեռքերը, նույն սառն ու ինքնագոհ հայացքը:
Բժիշկները խորհրդակցում են և ամբողջովին հուսահատ՝ մայրիկին ասում, որ միակ փրկությունը (եթե փրկություն կարող է լինել) հայրիկին արտասահման տանելն է:
Ե՞րբ: Ինչպե՞ս:
Ինչքան հնարավոր է շուտ: Մայրիկը հրահանգում է՝ հայրիկի գործերը կարգավորեն: Քուն ու դադար կորցրել է: Դեմքը սփրթնել է, աչքերի տակը կապտել: Հոգնածությունն անընդունելի է. հանգստանալ չի ուզում: Երբեք նրան այդքան հաստատակամ ու վճռական չեմ տեսել: Հորս իր ենթակայության տակ է առել: Բոլորը տարված են օդանավի տոմսեր, անձնագրեր, այլ մանրուքներ նախապատրաստելով: Մեզ շրջապատողները՝ հորաքույրներս ու մորեղբայրներս, հուսահատ են ու վշտահար: Կարդում եմ նրանց մտքերը. հայրս ճանապարհին կմեռնի: Միայն մայրս է, որ կռիվ է տալիս սև մտքերի հետ: Գոռում է բուժքույրերի վրա, վիճում բժիշկների հետ: Անհնար է, որ մի միջոց չլինի: Ոչ մի բժիշկ իրավունք չունի հիվանդի հարցերին պատասխանելու: Ինձ ասում է. «Ես ձեր հորը ողջ ու առողջ կվերադարձնեմ, հավատացե՛ք»:
Մենք այս նոր մայրիկին չենք ճանաչում: Անհանգստանում ենք նրա առողջության համար: Մինչև լուսաբաց նստում է հորս սնարի մոտ և բոլոր բժշկական գործողություններն ինքն անում: Քանի որ մասնագիտությամբ մանկաբարձ է, կարողանում է ներարկումներ կատարել, ճնշում չափել, դեղերի անունները կարդալ: Ինչ-որ չափով ինքն է բուժքույր դարձել: Ոչ մեկից օգնություն չի խնդրում. ոչ մեկն առանց նրա թույլտվության իրավունք չունի մոտենալու հայրիկին: Վստահում եմ նրա լուսավոր մտքերին ու անուշ խոսքերին և ավելի քիչ եմ վախենում, քան մյուսները:
Հասնում է մեկնման օրը: Շտապօգնության մեքենան սպասում է հիվանդանոցի մուտքի մոտ: Նպատակակետը Լոնդոն է: Հրաժեշտը կարճ է, կտրուկ: Մինչ մեքենան կշարժվի, մայրս սեղմում է ձեռքս: Ասում է. «Հոգ տար քո մասին. չես հասցնի աչքդ թարթել, կվերադառնանք՝ ողջ ու առողջ»:
Շեմիրանի տունը սառն է ու դատարկ: Ձմեռ է: Ձնածածկի տակ ծովահարսը կքվել է պառավի նման, գլխավերևի լամպը չի վառվում: Հետաքրքրասեր ու զարմացած հարևանները շինծու տխրությամբ անցնում են մեր կողքով: Նրանց աչքերը պսպղում են վաղեմի թշնամանքի փայլով: Երկաթե մարդու կոտրվելը նրանց հաղթանակն է, հաղթանակը բոլոր նրանց, ովքեր թղթի դիմացկունություն ունեն:
Ամեն իրիկուն ձյուն է գալիս, և ամեն առավոտ սպասում ենք բոթի: Ինքս ինձ ասում եմ՝ վերջացավ, և «վերջ» բառն անծանոթ, անհասկանալի իմաստ ունի, որ գլխումս չի տեղավորվում: Նման է անգոն հասկանալուն կամ անհաշիվ թվերի քառակուսի արմատը գտնելուն:
Անգլերենի դասատուի բացակայությունն ավելի սուր է զգացվում: Ասես նրա հեռանալու հետ բնականոն, լավ իրադարձությունները շեղվեցին իրենց ընթացքից, և դուռ բացվեց դեպի հիվանդությունն ու մահը: Հաճախ գիշերները, քնած թե արթուն, ապավինում եմ նրա երևակայական կերպարին ու ինքս ինձ համոզում, որ ամեն ինչ իր տեղը կընկնի, և Շեմիրանի այգու հարատևությունը կշարունակվի: Անգլերենի դասատուի՝ մեր տուն գալու առաջին օրն է: Պատկերացնում եմ նրան՝ շփոթված ու ամաչկոտ, շեմին կանգնած, կարճ բաճկոնն ու հին փողկապը հագին. արտասվում է: Ինչքան տգեղ ու փնթի էր երևում և ինչքան ընկերասեր ու գեղեցիկ դուրս եկավ: Տեսնում եմ նրան կարի մեքենայի առաջ նստած, վերմակի եզրերը կարելիս: Կարի մեքենայի համարը քսանն է: Ինձ համար դարսերով կիսաշրջազգեստ է կարել, Հասան աղայի համար՝ սպիտակ քաթանե բաճկոնակ ու խոհարարի գոգնոց: Ամեն իրիկուն Հասանին պարսկերեն այբուբեն ու թվաբանություն է սովորեցնում: Դասերը չորսից երկու հանելու, այբուբենի առաջին երեք տառերը գրելու սահմաններում են:
Հնդիկ միստր Ղազնին՝ յուղոտ մազերով ու հնդընկույզի յուղի հոտով… մանուկ միստր Ղազնին, որ հավատում էր ամեն խոսքի և մի ստից բանից արտասվում… քնքուշ միստր Ղազնին, որի մասին հիշողությունը կապրի մեր սրտերում:
Մրմնջում եմ՝ այստեղ է: Նստած է գորգին՝ մահճակալիս մոտ: Հասան աղային էլ եմ ընդգրկում իմ երևակայական խաղի մեջ: Նրան ասում եմ՝ միստր Ղազնին ողջ է, հայրիկն աշխատասենյակում է, մայրիկը գնումների է գնացել և շուտով կվերադառնա: Մի՞թե իսկապես հավատում է, թե՞ խղճում է ինձ: Համենայն դեպս իր դերը լավ է խաղում և ինձ հետ միասին խաղն առաջ է տանում:
Ահա այդ ձևով դիմակայում ենք ձմռան սառնամանիքին ու Շեմիրանի տան միայնությանը, մինչև մայրիկից կարճ հեռագիր ենք ստանում և տեղեկանում, որ շուտով վերադառնալու են: Կարծես երազ եմ տեսնում: Հավատս չի գալիս: Մայրիկը գրել է, որ հայրիկի աջ ոտքն անդամահատել են և պրոթեզավորել: Սպասում ենք հորս՝ կաղ ու վտիտ, որի թևերի տակն ընկնել ու օգնել է պետք, բայց հակառակ մեր սպասմանը՝ տեսնում եմ մարդու, որը հաստատուն քայլերով գալիս է հեռվից. ձեռքին ձեռնափայտ է, գլխին՝ անգլիական գլխարկ: Ո՛չ կաղում է, ո՛չ էլ մայրիկի թևից է կախվել: Պողպատը ողջ և առողջ վերադառնում է տուն, ձեռնափայտով հարվածում Հասան աղայի ոտքին և դեռ տեղ չհասած՝ տուգանում այգեպան Մորթազանին:
Շեմիրանի տունը նոր շունչ է առնում: Հասան աղայի մռայլ խոհանոցը վերստին լցվում է աղմուկ-աղաղակով, եռուզեռով: Կաթսաները դուրս են սահում դարակներից: Ոսկեջուր գավաթների զնգզնգոցն ու գդալ-պատառաքաղների կենդանի չխկչխկոցը պտույտ են տալիս միջանցքներում: Հայտնվում են մորեղբայրներս՝ ծաղկեփնջերը ձեռքներին: Հարևանները՝ շինծու ժպիտները շուրթերին, բարի գալուստ մաղթելու ու աչքալուսանքի համար այցելում են մեզ: Կարծես հետևում հուժկու երկրաշարժ ենք թողել, և ապրելու օրինաչափությունը նորից դատավոր է կարգվել կյանքի ու իրադարձությունների շարունակականության վրա:
Ամեն գիշեր Հասան աղան ակնածանքով ու զգուշորեն հանում է հայրիկի պրոթեզը, և դնում մահճակալի մոտ: Չի գիտակցում, որ դա հայրիկի իրական ոտքը չէ. նրա համար տարբերություն չկա: Հայրիկի կենդանի, շարժունակ մարմնի մասերի ու նրան պատկանող իրերի (կոշիկ, գլխարկ, ձեռնափայտ, հագուստ, աբա) միջև տարբերություն չի դնում: Այն ամենը, ինչը հայրիկինն է, լի է աներևույթ էներգիայով, սարսափելի է ու վտանգավոր կամ բուժիչ հատկություն ունի և հնամյա կախարդական մոմե տիկնիկի նման մարդկանց ճակատագրի վրա ազդելու ուժով է օժտված. դա միայն Հասան աղայի համոզմունքն է, և միայն նա է հավատում դրան:
Գարնանամուտի հետ նոր շունչ ենք առնում: Վայելում ենք տոնը: Քերեջի այգի ենք գնում և այնքան խակ կեռաս ու սալոր ուտում, որ խմբովի հասնում ենք մահվան դուռը: Դեռ ուշքի չեկած` հիվանդությունը կրկին հարձակվում է հորս վրա. այս անգամ թիրախում աչքերն են: Նորից խառնաշփոթ ու տագնապ, վախ ու ծամծմված բառեր, նորից տարակուսած հայացքներ ու անպատասխան հարցեր:
Կրկնվում է իրադարձությունների ընթացքը. նույն հիվանդանոցը, բժիշկներն ու բուժքույրերը, նույն արտահայտություններն ու շփոթված հայացքները, նույն հուզմունքն ու սև մտքերը: Արտասահման մեկնելու ժամանակ չունենք: Հորս աճապարանքով տեղափոխում են վիրահատարան: Տարակուսած, անվճռական բժիշկները հուսադրում են, բայց վստահ չեն: Տասը օր հետո հանելու են աչքերի վիրակապերը և մինչ այդ, լռելուց կամ հույս տալուց բացի, այլ բան անել չեն կարող:
Այցելում եմ նրան, վախենում եմ այդ հանդիպումից: Հորս հիվանդանալն այս անգամ էլ ավելի է տանջում, խեղճացնում ինձ: Հիվանդությունն ասես նվաստացրել, մոլորեցրել է ինձ: Մահվան գոյությունը մտքերս իրար է խառնել. ոտքերիս տակ հողը չեմ զգում: Շեմիրանի մշտադալար այգին միանգամից պառավել ու անցողիկությամբ է պարուրվել: Չժանգոտող պողպատը սկսել է փտել ներսից: Կանգնել եմ դռների արանքում. նրան եմ նայում: Հասան աղան տնից կերակուր է բերել: Հորս գդալը փնտրում է ապուրի ամանը, բայց հայտնվում է մածնի թասի մեջ: Քիչ է մնում՝ շրջի սկուտեղը, սակայն միևնույնն է, հայրս թույլ չի տալիս՝ Հասան աղան իրեն օգնի և բղավոցով նրան վռնդում է սենյակից: Երբ մայրս մոտը չի լինում, քմահաճ երեխայի նման կամակոր է դառնում և ոչ մեկի խոսքին ականջ չի դնում: Զգում է ներկայությունս: Հոտոտում է, կանչում, ձեռքը մեկնում իմ կողմը: Զգուշությամբ առաջ եմ սահում: Վախենում եմ կույր հայրիկից: Բռնում է դաստակս, ձեռքը սահեցնում ուսիս վրայով: Շոյում է այտերս: Ասում է. «Մեծ աղջիկ ես դարձել»: Մտածում եմ՝ հիմա կհարցնի` որերո՞րդ դասարանում եմ սովորում: Չէ՛, չի հարցնում: Նոր բաներ է ասում: Ձեռքերով է խոսում: Հայացքը հառում է, ձեռքով մի հեռու տեղ ցույց տալիս: Մի տեղ, որ տեսնում է խուփ աչքերով: Ասում է.
-Քեզ կուղարկեմ Ամերիկա: Ուզում եմ՝ տնտեսագետ կամ բժիշկ դառնաս: Զբաղվի՛ր, ինչով ցանկանում ես: Երբեք թույլ չտաս՝ գլխիդ բամփեն միայն այն բանի համար, որ կին ես:
Շարունակում է աջ ձեռքով շոյել երեսս ու վարսերս: Ասես նոր է գլխի ընկել, որ այս տարիքի աղջիկ ունի, և իր հետաքրքրասեր մատներով ջանում է համոզվել գոյությանս իրական լինելու մեջ: Այդ քնքուշ, սիրալիր (սիրալի՜ր) հայրիկն ինձ անծանոթ է: Մայրական գորովով է համակվել, ինչը հակասում է նրա իշխանակալ արտաքինին:
Բացվում է սենյակի դուռը, և մեծ փորով, խճճված մազերով, միջին տարիքի մի բժիշկ սուլելով ներս է մտնում: Շաքարի մասնագետ է, և հորս բուժող բժիշկն է: Բոլորն են լսել նրանց վեճերի մասին: Այդ երկուսը պատերազմում են միմյանց դեմ և ասես երդվյալ թշնամիներ լինեն: Հայրիկին նյարդայնացնում է նրա սուլոցները. բժշկի անունը Հոութութու է դրել: Ասում են՝ բժիշկ Հոութութուն հիվանդների հանդեպ տածած ծայրահեղ ուշադրության ու անհանգստության պատճառով ծեծում է նրանց: Եթե մահվան դեպքեր են լինում, սգում է ու խիստ ընկճվում: Նրա հիվանդները շաքարախտով են տառապում և հարկադրված են հետևել սահմանված սննդակարգին: Քաղցրավենիք կամ շաքարի պարունակությունը բարձրացնող ուտելիք օգտագործելն արգելվում է: Դժվար է: Բժիշկ Հոութութուն վստահ է, որ հայրիկն իր աչքից հեռու անժուժկալություն է անում: Տեսնում է՝ հայրիկի կերակուրը տնից են բերել, և ձայնը գլուխն է գցում: Սկուտեղը վերցնում է նրա առջևից և կարտոֆիլն ու հացը դատարկում աղբամանի մեջ: Հայրիկը խարխափելով փնտրում է ձեռնափայտը, որպեսզի իրեն բուժող բժշկի գլխին տա: Ասում է.
-Լա՛վ: Ինչքան ուզում ես շվշվացրու, երբ հաշիվդ առաջս դնես, ես եմ սոխակի նման դայլայլելու:
Բժիշկը ծիծաղում է: Նշանակություն չի տալիս հորս բողոքներին: Ասում է.
-Էդ կարտոֆիլը, հացն ու բրինձը ուտելով` երկու օր էլ չես ապրի:
Ձախակողմյան սենյակի հիվանդն էլ է շաքարախտով տառապում: Նրա աչքերը վիրահատել են, չպիտի շարժվի և գլուխը բարձից կտրի: Բայց ինքն իրեն տիրապետել չի կարողանում: Հենց մեկն այցելության է գալիս, կռանում ու ողջունում է: Նրա համար շոկոլադ են բերել: Կես տուփ կոնֆետը կերել է: Լուրը բժշկին է հասել, հունից դուրս է եկել, հիվանդի ականջը ոլորել, շոկոլադի տուփը գլխին է խփել և կարգադրել՝ տեսակցություններն արգելեն:
Դուրս եմ գալիս հիվանդասենյակից: Տեսնում եմ մորս, որ աճապարանքով գալիս է հեռվից: Խորը շունչ եմ քաշում:
Երկու շաբաթ անց հորս աչքերի վիրակապերը հանում են: Նրա տեսանող ձախ աչքն էլ չի տեսնում: Հորս համար կարևոր չէ: Նրան մեկն էլ է բավարարում. մի ուշիմ և ազդու աչքն ավելի տեսանող է, քան հարյուրավոր զգուշավոր ու վախվորած աչքերը:
Հայտնվում են մորեղբայրներս՝ ծաղկեփնջերը (ավելի փոքր) ձեռքներին: Նոթոտ ու տարակուսած հարևանները գալիս են տեսության: Հասան աղան մահից արթնացողի նման վեր է թռչում և կրկին հին կերպարանքն առնում: Մեծ զամբյուղը կախում է թևից ու շտապում շուկա: Միայն հորս մագնիսական դաշտի սահմաններում է, որ նրա իրական «լինելիությունը» շնչավորվում է, և նրա ինքնությունն արտահայտվում է «վաղեմի խոհարար»-ի կերպարում:
Հորս մտքին կա փոքր ավաններ կառուցել և ընդլայնել գործը: Նախկինից ավելի շատ է զգում ժամանակի ներկայությունը և էլ ավելի է դողում յուրաքանչյուր վայրկյանի, րոպեի համար: Շեմիրանի տունը՝ պատերազմը հաղթանակով ավարտած կիսավեր քաղաքի նման, լի է եռուզեռով, վազվզուքով: Կարծես նախկին կարգ ու կանոնը վերականգնվել է, և «հայր» օրենքն իշխում է գերդաստանի ու տոհմի կյանքի վրա: Այնուամենայնիվ, թվում է՝ այս խառնաշփոթի ու իրարանցման մեջ մի փոքրիկ պնդօղակ դուրս է եկել տեղից, և մի ահաբեկող ոգի պտույտ է տալիս դյուրահավատ սենյակներում՝ ժամանակ առ ժամանակ իր թևերի սարսափազդու սուր ծայրերը մեր դեմքերին հպելով: Մահը դարան է մտել այգու կանաչ ծառերի հետևում և նենգորեն հարձակում է գործում գիշերվա խավարի մեջ: Այս անգամ հարվածում է հորս սրտին: Երկու արդեն ծանոթ թշնամիների նման արյունոտ, ուժասպառ ու վիրավոր հիվանդն ու հիվանդությունը վերսկսում են անցյալի պայքարը, և մենք, պայքարի ելքից վախենալով ու հուսահատ, հետևում ենք՝ տագնապելով անորոշ ճակատագրից, և ցավով ու ափսոսանքով վկան ենք դառնում հորս վճռականությանն ու համառությանը, նաև անկմանը:
Պողպատի ամրությունից ու դիմացկունությունից շփոթված ճակատագիրն այլ դռնով է մուտք գործում, և կյանքի տեղը զբաղեցնելով՝ մահն է գրոհում Շեմիրանի տան վրա:
Կառուցում են ճանապարհ՝ Շահնշահի պողոտա՝ քաղաքի այս ծայրից մյուս ծայրը: Ճանապարհն անցնելու է Շեմիրանի այգու միջով: Տունը դատարկելու համար տասն օր ժամանակ ունենք: Հայրս բուժվում է արտասահմանում: Մենք այնքան խեղճացած ենք, որ ունակ չենք ընդդիմանալու: Եթե հայրս գնալու մտադրություն չունենար, եթե մնար, եթե այդչափ հյուծված չլիներ, գուցե պայքարեինք, և մեր տունն այդքան հեշտությամբ ձեռքներիցս բաց չթողնեինք: Մոլորված ենք, շփոթահար ու շվարած: Ընկրկում ենք: Հավաքում ենք իրերը: Հասան աղան լացակումած ու վախվորած փակում է խոհանոցի դուռը: Այգեպան Մորթազան երկնասլաց կաղամախիներն ու ողջ այգին իրենց ստվերով ծածկող նոճիները մորմոքով հանձնում է ըմբոստ օտարականներին և հեռանում:
Մոտերքում՝ փոշոտ ու անձուկ փողոցում, հորս պատկանող փոքր բնակարանը դատարկ է: Պատսպարվում ենք այնտեղ և սպասում՝ երբ է հայրս վերադառնալու, թեև հույսներս կտրել ենք արդեն:
Մոտենում է քանդելու օրը: Գուցե երա՞զ ենք տեսնում: Գուցե Շեմիրանի կանաչ այգին քաղցր երազ է եղել, ու այժմ քնից արթնացել ենք: Այն, ինչը կարծում էինք պողպատից է ու հարատև, մի մատնազարկով ավերվում է: Թանձր փոշին՝ հսկա հրեշի շնչի նման, կուլ է տալիս գունագեղ այգին ու փարթամ մարգերը: Շեմիրանի տունը՝ իր ողջ շքեղությամբ, պերճությամբ ու գեղեցկությամբ, տեսիլի նման աստիճանաբար անհետանում է, և ջրահարսը՝ գլխավերևի բյուրեղյա լուսամփոփի հետ, թաղվում է աղյուսի, քարի, հողի կույտի տակ: Հասան աղայի խոհանոցը՝ ինչպես նուրբ պղպջակը, այլափոխվում է օդում լողացող հազարավոր հյուլեների. միաժամանակ քամուն հանձնված թղթի պատառի նման մեր կյանքից անհետանում են մանկության անուշ բույրերը, հին ախորժաբեր համերը և անցյալի պարզունակ ուրախությունները:
Հայրս՝ կիսաշունչ և հյուծված, բայց ողջ, ախոյանի վերջին հարձակմանը կրկին դիմակայած, վերադառնում և անտրտունջ ու սառնասրտորեն նայում է Շեմիրանի տան ամայի տեղին: Լռում է: Նրա լռությունն ավելի ցավալի է, քան տարիների պայքարը, վեճն ու կռիվը: Կարող ենք այլ տուն գնել՝ մեծ խոհանոցով, փարթամ ծառերով: Բայց հայրս չի համաձայնում: Գուցե հասկանում է, որ իր դարն ու Շեմիրանի տան ժամանակն անցել է արդեն: Գոհ է ու անտարբեր: Ե՛վ հաղթող է, և՛ պարտված: Նախկինի նման հանգիստ քնում է, և գլուխը բարձին չդրած՝ նիրհում: Ո՛չ տագնապ ունի, ո՛չ էլ մորմոքի նշույլ, ո՛չ պայքարելու տրամադրություն և ուժ, ո՛չ էլ հաղթանակի հանդեպ հավատ: Ասես իր գործն ավարտին է հասցրել և պարտականություն չունի ո՛չ իր, ո՛չ էլ աշխարհի նկատմամբ:
Օրերով գիրք է կարդում ու ննջում: Առաջադրանքը պարզ է, միտքը՝ հանգիստ: Գիտի, որ գնալու է և սպասում է: Այլևս ո՛չ քաղաքականությունից ու պատգամավորական գործերից է խոսում, ո՛չ էլ հոդվածի համար անհանգստանում: Պատասխանատվության զգացում չունի ո՛չ ընտանիքի, ո՛չ էլ աշխարհի հանդեպ:
Չորս ընկեր ուներ, ինքն էլ հետները՝ հինգն էին: Տարիներ շարունակ տեսել եմ նրանց: Ուրբաթ երեկոները հավաքվում էին Շեմիրանի տանը: Ջահել ժամանակներից իրար հետ էին ընկերություն անում, և նրանց մտերմությունը խարսխված էր համատեղ հիշողությունների վրա: Նարդի էին խաղում, զրուցում, վիճում, անցյալից պատմում և երջանիկ էին: Հայրս խմբի առաջնորդն էր: Խոսում էր, ասքեր պատմում: Հազարավոր առակներ գիտեր: Քաղցր ու հաճելի խոսք ուներ: Մի օր լուր ստացանք, որ ընկերներից մեկը մահացել է: Մնացին չորսը, և աղա Ասլամիի մահով այդ թիվը դարձավ երեք: Պարզ էր՝ ընկերները հերթ էին կանգնել մահվան շարքում, և նրանց մտքում կրկնվում էր նույն թախծալի հարցը՝ հաջորդն ո՞ւմ հերթն է:
Այն ժամանակ, երբ ավերվում էր Շեմիրանի տունը, երրորդ ընկերն էլ մահացավ: Մնացին հայրիկն ու Խաքսար աղան: Փոքր բնակարանում երկու վաղեմի ընկերները թախծոտ ու ափսոսանքով իրար նայեցին և չգիտեին՝ բախտի վիճակահանությունից ո՞ւմ անունը դուրս կգա: Բառերն անհետացան: Լռության մեջ նստեցին դեմ-դիմաց և սուզվեցին մտքերի մեջ: Երբեմն միասին ինչ-որ պատմություններ հիշեցին, ծիծաղեցին: Երբեմն միասին նիրհեցին, կամ հայրիկը մի պատմվածք պատմեց, Խաքսար աղան՝ արթմնի, գլխահակ, ականջ դրեց:
Աշնանամուտին մայրս խորը վշտով հորս տեղեկացրեց, որ Խաքսար աղան նույնպես հեռացել է կյանքից: Հայրիկը նույն սառնասրտությամբ ու լրջությամբ ուսերը թոթվեց և լռեց: Մահն այլևս այն անտաշ հին թշնամին չէր: Նրա գալուստը հրավերով էր, նման էր տարիների սպասումից հետո հեռու ճամփորդությունից վերադարձած հարազատ եղբոր այցելության:
Այսօ՞ր: Այս գիշե՞ր: Ե՞րբ: Հայրիկը պատրաստ է: Գիտի, որ այս ճանապարհորդությունը տարբերվում է մյուսներից, և տոմսը միակողմանի է: Աշխատանքի չի գնում: Մայրիկն օր ու գիշեր նստում է նրա մահճակալի մոտ: Մենք՝ ջոկ սենյակներում, քնած թե արթուն, հուսահատ ու ուժասպառ, հավանական սարսափազդու իրականության մասին ենք խորհում և ենթադրություն անելն ու պատկերացնելը մեզ համար դժվար է:
Քնած եմ, մայրս կանչում է: Կեսգիշեր է: Գիտեմ՝ վատ բան է պատահել և չեմ ուզում հավատալ: Տեղիցս չեմ շարժվում: Ոտնաձայն է լսվում, գնալ-գալու ձայն միջանցքից: Սենյակիս դուռը մի փոքր բացվում է, և նորից լսվում է մայրիկիս ձայնը. «Շո՛ւտ արի»: Ես ավարտում եմ նրա նախադասությունը՝ քանի դեռ ուշ չէ, և վազում եմ: Հայրիկը նստել է մահճակալին: Սևեռուն նայում է մի կետի, աչքերը չի թարթում: Ձեռքը մորս ափերի մեջ է: Բժիշկը կանգնել է նրանց կողքին և շվարած նայում է մայրիկիս: Ցավով ու տառապանքով լի մորս հայացքը ուղղված է պատուհանին: Բոլորը լուռ են, անշարժացած՝ հին, համր կինոնկարի կանգնած կադրի դեմքերի նման:
Պատկերները միանգամից շարժվում են. հորս գլուխը հետ է ընկնում, մայրս տեղից թռչում է, բժիշկը հառաչում է և շշնջում. «Ցավակցում եմ»:
Բոլորը լուռումունջ հետևում են պողպատի ժանգոտելուն, բոլորը, բացի խոհարարից, որ պատրաստ չէ ընդունելու այդ անխոհեմ բացակայությունը: Նստում է հորս գլխավերևում ու ողբում: Համբուրում է նրա ձեռքերը, սենյակից դուրս գալիս վերցնում է պրոթեզը, կոշիկի փոշին թեզանիքով մաքրում և ակնածանքով դնում պատի տակ:
***
Տարիներ անց, երբ սկսվում է հեղափոխությունը, Հասան աղան բողոքում է մեզանից և իր գանգատն արտահայտում ցասումով ու աղմուկով: Խոցված, վիրավորված մայրս հարց է տալիս. «Հավատդ գալի՞ս է: Հասան աղան, վաղեմի, հավատարիմ խոհարարը»: Հավատում եմ և չեմ ըմբռնում՝ ինչպե՞ս մյուսները չեն հասկանում, որ դեռ տարիներ առաջ՝ այն ժամանակ, երբ ավերեցին խոհանոցը, Հասան աղան նեղացավ մեզանից ու բողոքավոր դարձավ:
Տարիներ անց՝ պատերազմի օրերին, հանդիպում եմ նրան՝ անսպասելի, պատահական: Կանգնած եմ մեր նախկին փողոցում, այնտեղ, որտեղ ժամանակին Շեմիրանի տունն էր, տուն, որ այժմ վերածվել է ողորկ մայրուղու, և անծանոթ մարդիկ, մեքենաները, սայլերը, բեռնատարներն ու ավանակներն անցնում են մեր սենյակների միջով, մեր այգու կանաչ ծառերի, լուսաշող խոհանոցի, ջրահարսի ու մեր հիշողությունների վրայով:
Հասան աղան՝ հավերժական խոհարարը, օջախի ու համի պահապանը, անցնում է կողքովս: Նայում է ինձ. հայացքը պաղ է ու դատարկ: Մի փոքր անգամ չի փոխվել. նույն ոչինչ չասող դեմքն է, նույն փարթամ, յուղոտ մազերը (արդեն ճերմակած), նույն կիսաբաց, չխոսկան բերանը, նույն անիմաստ, անորոշ ժպիտը:
Ավտոբուս է կանգնում. նստում է լուսամուտի մոտ: Դիմացն է նայում: Շրջում է հայացքը. այն անսպասելիորեն կանգ է առնում երեսիս: Աչքերը չռվում են, բերանը բացվում է, դեմքը ծաղկում: Ճանաչում է ինձ: Վստահ եմ: Բերանի գոլորշին նստում է պատուհանին. աչքերն անհետանում են, բայց մինչ այդ, դրանից մի ակնթարթ շուտ հայացքիս առջևով վազում են համր, խառնիխուռն, հազարաշերտ բառերը, բառեր՝ հրճվագին ու ծանոթ: Նրա հայացքը հետևում է ինձ. այն լի է հազարավոր պատկերներով և ուղորդում է ինձ դեպի հեռավոր հիշողությունները՝ Շեմիրանի ավտոբուսը, որ պտտվում էր Փահլավի փողոցի ձյունածածկ նոճիների մոտով, հայրիկի տուգանքներն ու տոնական օրերի ընծաները, մահերը, սուգերը, հարսանիքները, միստր Ղազնին ու նրա ջուրն ընկնելը, քաղաքապետարանի սրճարանը, Թաջրիշի կամուրջը, հարևանի տղաները, սերերը, Շեմիրանի այգու ավերումը, ժամանակաշրջանի ավարտը, հորս խաղաղ մահը, սանդուղքի վրա մորս կոշիկների քաղցր քստքստոցը, կորած երջանիկ օրերը, հեռուներում ցիրուցան հուշերի անսահմանությունը…
Թարգմանությունը պարսկերենից` Նունե Հովհաննիսյանի
*Այս ստեղծագործությունն ունի երկու տարբերակ: «Երկու աշխարհ» ժողովածուի առաջաբանում Թարաղին գրում է. «Ցիրուցան հիշողություններ»-ում «Հայրս» պատմվածքը, ըստ իս, կարճ էր, ոչ ամբողջական: Այն վերստին գրի եմ առել և ընդգրկել այս ժողովածուում»:
