Սովորական ժամանակ չէ «Իլիականը» կարդալու համար։ Կամ էլ ավելին՝ այն դարձյալ «գրելու», ինչպես արեցի[1]։ Պատերազմական ժամանակներ են։ Չնայած «պատերազմ» բառը անճիշտ է թվում՝ այս պահին աշխարհում կատարվողը նկարագրելու համար (ավելի շուտ կանվանեի հարմարվածության տերմին)։ Սա, հատատապես, մի ժամանակ է, երբ հպարտությամբ լի բարբարոսությունը, որ հազարամյակներ կապված էր պատերազմի փորձառության հետ, դարձյալ վերածվել է առօրյա փորձի։ Ճակատամարտեր, մահափորձեր, ռմբակոծություններ, տանջանքներ, գլխատումներ, դավաճանություններ։ Հերոսություններ, զենքեր, ռազմավարական ծրագրեր, կամավորներ, վերջնագրեր, հայտարարություններ։ Ինչ-որ խորխորատներից, որ, կարծում էինք՝ փակված են վաղուց, անհիշելի թվագրություններից ի վեր մարդկությանը պատերազմների ժամանակ ուղեկցող դաժանությունները և փայլփլուն զենք-զրահը վերադարձել են մակերևույթ։ Այս խիստ նուրբ և ցնցող համատեքստում նույնիսկ դետալները հատուկ նշանակություն ունեն։ «Իլիականը» հանրայնորեն կարդալը դետալ է, բայց ոչ հասարակ մեկը։ Ավելի պարզ ու հստակ լինելու համար կուզենայի ասել, որ «Իլիականը» պատմություն է պատերազմի մասին՝ առանց զգուշացման և կիսատ-պռատ ուղիների, և որ այն գրվել է, որպեսզի երգի պատերազմող մարդկանց պատմությունը։ «Իլիականը» երգում է այնպիսի հիշարժան կերպով, որ այն կտարածվի հավերժության մեջ, քանի դեռ երեխայի վերջին երեխան կշարունակի երգել փառավոր գեղեցկության և անփոփոխ զգացմունքների մասին, որոնք մի ժամանակ պատերազմն էին և միշտ էլ կլինեն։ Դպրոցում գուցե այլ կերպ են պատմում այդ մասին։ Բայց իմաստը՝ ահա թե որն է։ «Իլիականը» պատերազմին նվիրված հուշարձան է։
Ուստի հարց է առաջանում․ ո՞րն է պատերազմի հուշակոթողին այսպիսի ժամանակներում նման տարածություն, ուշադրություն և ժամանակ տրամադրելու իմաստը։ Ինչպե՞ս է որ աշխարհում, ուր այսքան պատմություններ կան, մարդը մղվում է դեպի «Իլիականը», ասես այն մի լույս լինի, որը ուղղորդում է այս օրերի խավարի դեմ տարվող մարտը։
Կարծում եմ՝ ճշմարիտ պատասխանը կտրվի, եթե ինչ-որ մեկը ունակ լինի ամբողջովին հասկանալ պատերազմական պատմությունների հանդեպ ունեցած մեր վերաբերմունքը, այլ ոչ թե միայն այս դեպքում․ հասկանալ մեր՝ այս պատմությունները անընդհատ կրկնելու բնազդը։ Բայց բարդ հարց է, ինչը վստահաբար չի կարող այստեղ և իմ կողմից լուծվել։ Այն, ինչ կարող եմ անել, «Իլիական»-ի հետ մնալն է և մի երկու բան գրառելը, որ առաջացել են տեքստի հետ աշխատելու մեկ տարվա ընթացքում։ Երկու բան, որ ամփոփում պատմությունում կատարվողը, հայտնվեցին ինձ այնպիսի ուժգնությամբ և հստակությամբ, որ միայն ճշմարիտ դասերը կարող են ունենալ։
Առաջինը։ «Իլիական»- ում զարմացնող բաներից մեկը ուժն է, նույնիսկ կասեմ՝ կարեկցանքը, որով փոխանցվում են պարտվածների զգացմունքները։ Սա պատմություն է՝ գրված նվաճողների կողմից։ Այնուամենայնիվ մեր հիշողությունը պահպանում է նաև, եթե ոչ ամենից վեր, տրոյացիների մարդկային կերպարները՝ Պրիամոսի, Հեկտորի, Անդրոմաքեի, նույնիսկ աչքի չընկնող հերոսների, ինչպիսիք էին Պանդարուսը և Սարպեդոնը։ Տեքստով աշխատելիս հայտնաբերեցի ամբողջ մարդկության, և ոչ թե միայն իրենց սեփական ձայնը լինելու այդ գերբնական կարողությունը, և ինձ համար պարզ դարձավ՝ ինչպես են հույները «Իլիականի»՝ պատերազմի հուշարձանի, տողերի արանքում փոխանցել խաղաղության հանդեպ ունեցած համառ սերը։ Ամենասկզբում՝ կուրացած փայլփլուն զենք ու զրահի և հերոսների պայծառությամբ, չես գիտակցում դա։ Ամենից հաճախ կանայք են արտահայտում խաղաղության այդ տենչը՝ բանակցություններից դուրս։ Մարտական գործողություններից հեռու՝ նրանք պատկերում են այլընտրանքային քաղաքակրթության հստակ և գրեթե գաղտնի վարկածը՝ պատերազմի պարտականությունից ազատ։ Նրանք համոզված են, որ մարդիկ կարող են ապրել այլ կերպ, և այդպես էլ ասում են։ Ավելի հստակ այդ մասին խոսում են վեցերորդ երգում՝ զգացմունքային երկրաչափության այդ փոքրիկ գլուխգործոցում։ Պատահական մի պահի Հեկտորը դատարկված, կողոպտված ճակատամարտից մտնում է քաղաք և հանդիպում երեք կնոջ։ Սա ասես դեպի աշխարհի մյուս կողմ կատարած ճամփորդություն լինի։ Ուշադրությամբ զննելու դեպքում երեքն էլ նույն խնդրանքն ունեն՝ խաղաղություն, բայց ամեն մեկն իր զգացմունքային տոնայնությամբ։ Մայրը խնդրում է նրան աղոթել։ Հեղինեն առաջարկում է նստել կողքին և հանգստանալ (և հավանաբար էլի ինչ-որ բան)։ Անդրոմաքեն, իր հերթին, նրան խնդրում է հայր և ամուսին լինել նախքան հերոս և մարտիկ լինելը։ Հատկապես այս վերջին երկխոսությունում համադրությունը գրեթե դիդակտիկ պարզություն ունի․ երկու հավանական աշխարհներ կանգնած են դեմ առ դեմ, և ամեն մեկն ունի իր փաստարկները։ Ավելի դաժան, ավելի կույր՝ Հեկտորինը, և շատ ավելի ժամանակակից ու մարդկային՝ Անդրոմաքեինը։ Մի՞թե նշանակալից չէ, որ այնպիսի տղամարդկային ու պատերազմող քաղաքակրթությունը, ինչպիսին էին հույները, նախընտրել է գրառել և հավերժացնել կանանց ձայնը ու նրանց խաղաղության բաղձանքը։
«Իլիական»-ի կանացի կողմը հասկացվում է այդ ձայնից, բայց հենց որ արդեն լսում եք այն, սկսում եք որսալ ամենուր․ ստվերոտ, գրեթե աննկատ, բայց խիստ կպչուն։ Ես շատ հստակ տեսնում եմ այն «Իլիականի» անթիվ հատվածներում, որտեղ հերոսները կռվելու փոխարեն խոսում են։ Կան երբեք չվերջացող ժողովներ, չդադարող բանավեճեր, որոնք էլ չեք ատում միայն երբ սկսում եք հասկանալ՝ ինչեր են դրանք փաստացի․ ճակատամարտը հնարավորինս հետաձգելու եղանակներ։ Նրանք Շեհերզադեն են, որը փրկում է իրեն պատմություններ պատմելով։
Բառը այն զենքն է, որի միջոցով մարդիկ սառեցնում են պատերազմը։ Նույնիսկ երբ խոսում են պատերազմը շարունակելու մասին, չեն շարունակում այն։ Սա միշտ իրենք իրենց փրկելու միջոց է ծառայում։ Նրանք դատապարտված են մահվան, բոլորը, բայց վերջին ծխախոտը դարձնում են հավերժություն և ծխում բառերի հետ։ Հետո երբ մեկնում են ճակատամարտի դաշտ, վերածվում են կույր հերոսների՝ մոռանալով փախուստը, նվիրվելով պարտավորությանը։ Բայց նախ և առաջ․ առաջինը երկար ժամանակ է, կանացի, ժամանակ՝ ճանաչելու ուշացումները և երեխայական պահվածքը։ Հերոսի նմանօրինակ դժկամությունը ամենաբարձր և ապշեցնող կերպով խտացված է Աքիլլեսի կերպարում։ Հենց նա է «Իլիական»- ում ամենաուշը ռազմադաշտ գնում։ Նա է, որ կնոջ պես պատերազմին հետևում է հեռվից՝ քնար նվագելով և սիրելիների կողքին մնալով։ Հենց նա, ով ամենավայրագն ու մոլեռանդն էր, պատերազմը բառացիորեն մարմնավորող գերմարդը։ «Իլիկական»-ի երկրաչափությունը այստեղ ապշեցուցիչ ճշգրիտ է։ Որտեղ մարտնչող մշակույթի հաղթանակը ամենաուժեղն է, խաղաղությանը հակված կանացի կողմը ավելի համառ և հարատևող է։ Ի վերջո, ինչը չեն կարող խոստովանել հերոսները, ժայթքում է Աքիլլեսի մեջ՝ բացահայտ և որոշիչ ելույթի չմիջնորդված պարզության մեջ։ Այն, ինչ ասում է Ագամեմոնի ուղարկած պատվիրակությանը Երգ իններորդում, հավանաբար ամենաբռնի և անվիճելի ճիչն է խաղաղության համար, որ մեր հայրերը հասցրել են մեզ․
«Ես իմ հոգին չեմ տա երբեք հարստությանն այն բովանդակ,
Որ ասում են՝ Իլիոնն ուներ խաղաղության տարիներին,
Երբ դեռ այստեղ չէին եկել որդիները աքայեցոց․
Ոչ էլ բոլոր այն գանձերին, որոնք իր մեջ է ամփոփում
Տաճարն Գուշակ Ապոլլոնի՝ այնտեղ, քարոտ Պիթովի մեջ։
Քանզի հեշտ է ավար առնել պարար գառներ ու ոչխարներ
Ու ձեռք բերել մի ոսկեբաշ, եռոտանի ու ամեն բան,
Սակայն հոգին, որ մի անգամ ատամների միջից թըռավ,
Էլ չես կարող նըրան բռնել, ետ չես պահի այնուհետև»։ [2]
Սրանք խոսքեր են, որ կհնչեին Անդրոմաքեի շուրթերից, բայց «Իլիական»-ում Աքիլլեսն է արտասանում՝ պատերազմի կրոնի նվիրապետը։ Այդ իսկ պատճառով էլ խոսքերը ընդունվում են անգերազանցելի հեղինակությամբ։ Այդ ձայնում, որը, թաղված պատերազմի հուշարձանների տակ, հրաժեշտ է տալիս պատերազմին՝ ընտրելով կյանքը, «Իլիականը» թույլ է տալիս որսալ այն քաղաքակրթությունը, որ հույները չէին կարող, բայց և միտք ունեին նվաճել, ճանաչում էին ու նույնիսկ պահել էին իրենց զգացմունքների գաղտնի ու պաշտպանված անկյունում։ «Իլիական»-ը, հավանաբար, որպես ժառանգություն, առաջադրանք և պարտականություն մեզ առաջարկում է կյանքի կոչել հենց այդ բնազդը։
Ինչպե՞ս կատարել նմանատիպ առաջադրանք։ Ինչպե՞ս պետք է կոչ անենք աշխարհին՝ հետևել խաղաղության իր հակմանը։ Սրա մասին էլ, ըստ իս, «Իլիականը» սովորեցնելու բան ունի։ Եվ սովորեցնում է իր ամենաբացահայտ ու ցնցող ձևով․ իր մարտիկի և տղամարդկության կերպում։ Անվիճելի է, որ պատմությունը ներկայացնում է պատերազմը որպես քաղաքացիական կյանքից համարյա բնական ելք։ Բայց չի սահմանափակվում դրանով։ Անում է շատ ավելի կարևոր, և, եթե թույլ կտաք ասել, անհանդուրժելի բան․ երգում է պատերազմի գեղեցկությունը, երգում է հիշարժան ուժով և կրքով։ Գրեթե ոչ մի հերոս չկա, որի փառահեղությունը՝ թե՛ բարոյական և թե՛ ֆիզիկական, չենք հիշի ռազմադաշտում։ Գրեթե ոչ մի մահ չկա, որ զոհասեղանին չէ՝ շքեղությամբ զարդարված և պոեզիայով լցված։ Զենք ու զրահի հանդեպ եղած հիացմունքը անփոփոխ է, իսկ բանակների շարժման էսթետիկ գեղեցկությունը՝ անընդհատ։ Պատերազմում հայտնված կենդանկիները գեղեցիկ են, իսկ բնությունը հանդիսավոր է, երբ նրան կոչ են անում մսաղացը շրջանակել։ Նույնիսկ հարվածներն ու վերքերն են փառաբանվում որպես դաժան, բայց մեծ բարձունքների հասած արհեստավորի աշխատանքներ։ Մարդիկ կարող են ասել, որ ամեն ոք՝ սովորական մարդկանցից մինչև գող, պատերազմի փորձառության մեջ գտնում է իր ամենաբարձր իրագործումը՝ թե՛ էսթետիկ, թե՛ բարոյական․ ինչպես պարաբոլի հաղթական գագաթը, որ միայն մահացու բախման դաժանության մեջ է իրականացվում։ Պատերազմի գեղեցկության այս մեծարման մեջ «Իլիականը» ստիպում է մեզ վերհիշել մի անհանգստացնող, բայց անողոք ճշմարիտ բան․ հազարամյակներ շարունակ պատերազմը մարդկանց համար եղել է այն միջավայրը, որում կյանքի լարվածությունը, գեղեցկությունը բաց է թողնվել՝ իր ողջ ուժով և ճշմարտությամբ։ Դա միակ հնարավարությունն էր ինչ-որ մեկի ճակատագիրը փոխելու, մեկի մասին իրականությունը բացահայտելու, գերկարևոր գիտելիք ձեռք բերելու համար։ Ի հակադրություն կյանքի սակավարյուն զգացմունքների և ամենօրյա միջակ բարոյական վիճակին, պատերազմը շարժի է դնում աշխարհը, անհատներին դուրս հրում իրենց սովորական սահմաններից՝ դեպի հոգևոր մի վայր, որը, ի վերջո, ցույց կտա նրանց յուրաքանչյուր փնտրտուքի և ամեն մի ցանկության նավահանգիստը։ Խոսքս վաղնջական, պրիմիտիվ ժամանակների մասին չէ․ միայն մի քանի տարի առաջ այնպիսի մտավորականներ, ինչպիսիք են Վիտգեյնշտեյնը և Գադդան, համառորեն փնտրում էին առաջնագիծը, անմարդկային պատերազմի ճակատը՝ համոզմունքով, որ միայն այնտեղ կգտնեն իրենք իրենց։ Նրանք թույլ անհատներ չէին, առանց միջոցների և մշակույթի մարդիկ չէին։ Եվ այնուհանդերձ, ինչպես վկայում են օրագրերը, նրանք ապրում էին համոզմունքով, որ բարձրագույն փորձառությունը՝ մահաբեր պատերազմի սոսկալի իրողությունը, կարող էր նրանց առաջարկել մի բան, ինչը առօրյա կյանքը անկարող էր արտահայտել։ Այս համոզմունքը արտացոլում է մի քաղաքակրթության պատկեր, որը երբեք չմահացավ և որում պատերազմը մնաց մարդկային փորձառության վառվող հենման կետը, ցանկացած գոյության սկզբնավորման շարժիչը։ Նույնիսկ այսօր, երբ մարդկանց մեծամասնության համար ճակատամարտ գնալու վարկածը մի փոքր ավելին է, քան աբսուրդը, մենք շարունակում ենք միջնորդված պատերազմներով և պրոֆեսիոնալ զինվորների մարմիններով կերակրել մարտնչող ոգու պղնձե կաթսան։ Այդպիսով մատնում ենք մեր՝ կյանքում իմաստ գտնելու անկարողությունը, որը կարող է մոռանալ ճշմարտության այդ պահը։ Վատ քողարկված տղամարդակային հպարտությունը առ այն, որ արևմուտքը, ինչպես իսլամական աշխարհը, հրաժեշտ է տվել ամենավերջին մարտական ցուցադրություններին, թույլ է տալիս մեզ բնազդաբար գիտակցել, որ քսաներորդ դարի պատերազմների ցնցումը ակնհայտորեն չի քնեցվել։ «Իլիականը» նկարագրում է մտքի և զգացմունքի այս կերպի համակարգը՝ կենտրոնացնելով այն մի սինթետիկ և կատարյալ նշանի տակ՝ գեղեցկության։ Պատերազմի և ամեն մի դետալի գեղեցկությունը արտահայտում է դրա կենտրոնական դիրքը մարդկային փորձառությունում, փոխանցում այն գաղափարը, որ նույն մարդկային փորձառության մեջ ուրիշ ոչինչ զգացնել չի տալիս իսկապես գոյություն ունենալը։
«Իլիականն» առաջարկում է, որ խաղաղասիրությունը այսօր չպետք է մոռանա կամ ժխտի այդ գեղեցկությունը, ասես այն երբեք էլ գոյություն չի ունեցել։ Ասել և սովորեցնել, որ պատերազմը դժոխք է ու վերջ, կործանարար սուտ է։ Թեև սարսափելի է հնչում, բայց պետք է հիշենք, որ պատերազմը դժխոխք է, բայց գեղեցիկ դժոխք։ Տղամարդիկ միշտ էլ իրենց նետել են դրա մեջ, մղվել դեպի պատերազմը, ինչպես գիշերաթիթեռները՝ կրակի ճակատագրական լույսը։ Ոչ մի վախ կամ սարսափ հետ չի պահել նրանց կրակից, որովհետև դրանում են գտել կյանքի ստվերների միակ հնարավոր փոխհատուցումը։ Այս է պատճառը, որ ճշմարիտ խաղաղսիրության առաջադրանքը այսօր պատերազմի ծայրաստիճան հրեշացումը չէ, այլ հասկանալը, որ երբ կարողանանք այլ գեղեցկություն ստեղծել, կկարողանանք շարունակվել առանց այն մեկի, որ պատերազմն է միշտ առաջարկել։ Ուրիշ տեսակի գեղեցկություն կառուցելը հավանաբար իսկական խաղաղություն գտնելու միակ ուղին է։ Ցույց տալ ինքներս մեզ, որ ունակ ենք լուսավառել գոյության ստվերները առանց ապավինելու պատերազմի կրակին։ Զորավոր իմաստ հաղորդել իրերին, առանց մահվան կուրացուցիչ լույսի տակ դնելու։ Կարողանալ փոխել ինչ-որ մեկի ճակատադիրը առանց տիրանալու մյուսինին, գումար ու հարստություն կուտակել առանց բռնության դիմելու, գտնել բարձրագույն բարոյական չափումը առանց փնտրելու մահվան լուսանցքերում, գտնել ինքներդ քեզ վայրերի և պահերի ուժգնության մեջ, որոնք խրամատները չեն, ճանաչել զգացմունքը, անգամ ամենահուզումնալիցը, առանց դիմելու պատերազմի առաջարկած դեղերին կամ ամենօրյա բռնության փոքրածավալ գործողությունների մեթադոնին։ Այլ գեղեցկություն, եթե հասկանում եք՝ ինչ նկատի ունեմ։
Այսօր խաղաղությունը մի փոքր ավելին է, քան քաղաքական համոզմունքը։ Վստահաբար, այն լայնորեն տարածված մտքի համակարգ կամ զգացմունք չէ։ Պատերազմը համարվում է չարիք, որից պետք է, իհարկե, խուսափել, բայց հեռու է բացարձակ չարիք կոչվելուց։ Առաջին հայացքից գեղեցիկ գաղափարներով զուգված ճակատամարտի գնալը նորից դառնում է իրական տարբերակ։ Ժամանակ առ ժամանակ այն ընտրում են մի տեսակ հպարտությամբ։ Գիշերաթիթեռները շարունակում են կործանվել կրակի լույսում։ Խաղաղության իսկական, մարգարեական և խիզախ ձգտումը տեսել եմ միայն համբերատար ու անհայտ միլիոնավոր արտիստների ստեղծագործություններում, ովքեր ամեն օր աշխատում են մեկ այլ տեսակի գեղեցկություն ստեղծելու համար։ Նրանք վառ լույսեր են ճառագում, որոնք չեն սպանի։ Սա ուտոպիական նախաձեռնություն է, ինչը ենթադրում է բացարձակ վստահություն մարդու հանդեպ։ Բայց մտածում եմ՝ արդյո՞ք երբևէ գնացել ենք մի ճանապարհով այսքան երկար, որով հասել ենք այսօրվան։ Եվ այդ իսկ պատճառով կարծում եմ, որ ոչ ոք հիմա չի կարող դադարեցնել այդ շարժումը կամ փոխել ուղղությունը։ Մենք վաղ թե ուշ կհաջողենք փախցնել Աքիլլեսին ճակատագրական պատերազմից։ Եվ նրան տուն հասցնողը ո՛չ վախն է լինելու, ո՛չ էլ սարսափը։ Դա մեկ այլ գեղեցկությունը կլինի, ավելի շլացուցիչ, քան իրենը, և անսահմանորեն ավելի քնքուշ։
Թարգմանությունը անգլերենից՝՝Անահիտ Ղազախեցյանի
[1] «Իլիական» վեպում Ալեսսանդրո Բարիկկոն վերապատմում է պատերազմը՝ հոմերական 21 կերպարների կողմից։
[2] Հոմերոս «Իլիական», գրաբարից թարգմանեց Մկրտիչ Խերանյանը, Երևան, Երևանի համալսր․ հրատ․, 1987
