Վերջերս գրքի և ընթերցանության լայնածավալ գովազդ է արվում։ Մրցույթներ են հայտարարվում, անգամ մանկա-պատանեկան և գիտա-ֆանտաստիկայի ոլորտներում։ Երևույթն ինքնին դրական է, սակայն ի՞նչ ենք կարդում մենք, ինչի՞ մասին ենք գրում, ի՞նչ է գրականությունն ընդհանուր առմամբ։ Լա՞վ է այն, թե՞ վատ․ սրանք հարցեր են, որ հուզում են բոլորիս, և որոնց պատասխանն ամեն մեկը փորձում է գտնել յուրովի։
Ամենից առաջ ասեմ, որ ես ինքս գրականության ոլորտի մարդ եմ և ընդդիմախոսները չեն կարող ինձ մեղադրել կանխակալ կարծիք ունենալու մեջ, որ ես գրականություն չեմ սիրում կամ չեմ հասկանում և այլն։ Իհարկե, ամեն մարդ ունի իր ուրույն կարծիքը և կարող է ազատ արտահայտել դա։ Ես մի քանի հոդված ունեմ, որտեղ նշում եմ ընթերցանության դրական ազդեցությունը մարդու ուղեղի զարգացման, մտահորիզոնի լայնացման, աշխարհաճանաչման վրա և այլն։ Եվ այնուամենայնիվ, արդյո՞ք ամեն գիրք է, որ դրական ազդեցություն է թողնում մարդու ուղեղի, հատկապես երեխաների` դեռևս չկազմավորված մտածողության ու աշխարհայացքի ձևավորման վրա։ Ինչո՞ւ է սա կարևոր է, որովհետև այսօր գումար ունեցող ամեն մեկն էլ կարող է գիրք տպագրել, առանց որևէ դժվարության։ Ինչպես ժողովուրդն է ասում, ով վճարում է, նա էլ պատվիրում է նվագը։ Սակայն այդ նվագը հաճախ թանկ կարող է նստել։
Այս հոդվածը գրելու գաղափարը ծնվեց արտասահմանյան գրողներից մի քանիսի (ընդ որում բավականաչափ հայտնի) որպես թե գեղարվեստական, ինչպես նաև որպես թե աստվածաշնչյան պատումների հիման վրա գրված ստեղծագործությունները կարդալուց հետո (իսկ երբեմն պարզապես սլանում էի տողերի վրայով. կարծում եմ ծանոթ վիճակ է ընթերցասերների համար)։ Աստվածաշնչյան թեմաներն այդ հեղինակները, մեղմ ասած, պարզապես այլանդակել էին։ Օգտագործված էին ընդամենը աստվածաշնչյան կերպարներ, մնացածը հոգևորի հետ կապ չուներ, իսկ երբեմն բանը հասնում էր աստվածահայհոյության։ Բավական է զոռ տաս երևակայությանդ, ունես գրելու տեխնիկա և` խնդրեմ։ Իսկ եթե շարադասությունից լավ ես, դա լրացուցիչ առավելություն է․․․ Այստեղ թերևս տեղին է մեջբերել 19-րդ դարի հայտնի մի աստվածաբանի կարծիքը․ «Այն, ինչի մասին լռում է Աստվածաշունչը, ավելի լավ է մենք էլ լռենք»։
Անձամբ ես այն կարծիքին եմ, որ աստվածաշնչյան նյութերին կամ կերպարներին անդրադառնալու համար հոգևոր մտածողություն և գրական բարձր ճաշակ է պահանջվում։ Ընդ որում, աստվածաշնչյան անվանումներին դիմելու միտումը նկատվում է արդեն վերջին տարիներին նաև հայաստանյան հատկապես ժամանակակից գրողների մոտ։ Այստեղ իհարկե իմաստ չունի քննարկել Խորհրդային Միության ժամանակ գրվող-տպագրվող արտասահմանյան հեղինակների կամ տեղական վարձու գրչակների ստեղծագործությունները։ Վերջիններս այլ կերպ վարվել պարզապես չէին կարող և վերջ։ Հակառակ դեպքում նրանք կհայտնվեին բանտում, իսկ լավագույն դեպքում չէին տպագրվի։ Նրանք կարող էին միայն ծաղրել կամ հայհոյել կրոնն ու հոգևոր աշխարհը։ Սակայն այժմ այլ ժամանակներ են, և մարդիկ ազատ են իրենց մտածողության կերպն ու աշխարհայացքն արտահայտելու մեջ։ Այդ բոլոր մարդիկ, համաձայն եմ, գրական ճաշակ միգուցե և ունեն, իսկ հոգևո՞ր․․․
Լինելով և՛ աստվածաբան և՛ գրականության ոլորտի մարդ` այնուամենայնիվ, կողմ եմ, որ հոգևոր թեմաները, անձերը կամ երևույթները լինեն իրենց տեղում, արժանի հարգանքի ու ակնածանքի։ Պե՞տք է արդյոք թեթևորեն ու անկաշկանդ օգտագործել Աստված, Հիսուս, աստվածաշնչյան այլ կերպարների անուններն ու պատմությունները հենց այնպես, թեթևորեն, առանց ըմբռնելու հոգևոր միջուկը և առանց մտորելու հետևանքների մասին, թե ինչ ազդեցություն են թողնում դրանք ընթերցողի վրա։ Որովհետև Աստվածաշունչն ու գրականությունը տարբեր երևույթներ են։ Հասկանալի է, որ գրականության մարդիկ մտածողությամբ ազատ են և կարող են գրել ամեն ինչի մասին այնպես, ինչպես ցանկանում են։
Հասկանալի է նաև այն, որ գրականությունը հենց դրա համար է նախատեսված, և այնուամենայնիվ, իմ կարծիքն արտահայտելով, կարող եմ ասել, որ երևույթն ուղղակի չի արդարացնում նպատակը, երբ չընկալելով Աստվածաշնչի և հոգևորի էությունը` թեթևորեն մուտք են գործում այնտեղ, մղված միայն իրենց հայտնի դրդապատճառներից։ Մնացածը դժվար չէ գուշակել՝ ընթերցողը գտնում է այն, ինչը սրտամոտ է իրեն։ Ճիշտ է և հակառակը՝ գրողն է ստեղծում իր ընթերցողին։
Կաշպիրովսկու ֆենոմենը
1990-ական թվականներից սկսված Գորբաչովյան այսպես կոչված «վերակառուցումից» հետո Խորհրդային Միության դեռևս պահպանվող տարածքում մի հետաքրքիր երևույթ սկսվեց։ Հայտարարվել էր խղճի ու մտքի ազատություն, և ով ինչ կարող էր, քարոզում էր։ Աստվածաշնչյան քարոզի հետ մեկտեղ ելույթ էին ունենում ոգեհարցներ, օկուլտիստներ, մերօրյա կախարդներ ու վհուկներ, բախտագուշակներ, գիր ու կապ քանդողներ և այլն։ Բայց ամենալայն տարածումը գտավ ոմն Կաշպիրովսկի, ապա՝ Չումակ և այլն։ Այս Կաշպիրովսկին օգտագործում էր 33 թիվը որպես խորհրդանշանակ մի բան` նկատի ունենալով Հիսուս Քրիստոսի ապրած տարիների թիվը։ Եվ մարդիկ ապշահար էին այդ 33 թվից, դե գիտե՞ք, ասում էին նրանք, դա Հիսուսի ապրած տարիների թիվն է, դրա մեջ իմաստ ու խորհուրդ կա, մեծ զորություն, դրա մեջ աստվածային ուժն է գործում և այլ անհեթեթություններ։ Այս ամենն արդեն կարող էր անգամ զվարճալի լինել, եթե ոչ՝ ողբերգական աստվածաշնչյան գիտելիքներ չունեցող մի հսկայական զանգվածի համար։
Այսպես։ Արդյո՞ք այս նույն երևույթը չի գործում նաև գրականության ոլորտում։ Հոգևոր ոլորտն առանձնահատուկ երկյուղածության է արժանի, և պետք չէ հենց այնպես ձեռնածություն անել բառերի ու նախադասությունների հետ, ինչն ավելի շուտ աղավաղված մտածողության արդյունք է և ընթերցողի վրա ցնցող ազդեցություն թողնելու նպատակ ունի։ Միևնույն ժամանակ, որպես աստվածաբան` ավելորդ չեմ համարում նշել, որ հոգևոր աշխարհը ականապատված դաշտ է (ես հասկանում եմ, որ եկեղեցական ամբիոնի մոտ չեմ և այս հարթակը քարոզի համար չէ նախատեսված), որտեղ ամեն պահի կարող է պայթյուն տեղի ունենալ։ Եթե մենք համարում ենք, որ քրիստոնյա ենք, ուրեմն աստվածաշնչյան մեր գիտելիքները պետք է թույլ տան հասկանալու, որ գոյություն ունի ոչ միայն Աստված, այլև սատանա, և այդ դաշտում մենք նման ենք վտանգավոր բարձրության վրա գտնվող անհուսալի ճոպանի վրայով քայլող լարախաղացի, որ կարող ենք ամեն պահի սայթաքել։
Հարցն այն է, որ գրականությունը իրականի և հորինովիի միաձուլումը լինելով, մարդուն իրականությունից տեղափոխում է երևակայության, հեքիաթային, զվարճանքի և անգամ կասկածելի ոլորտներ։ Իսկ թե ինչքանով է այն կարևոր կամ անհրաժեշտ, արդեն նշեցի վերևում։
Աղավաղված են նաև սիրո մասին պատկերացումները։ Ստեղծագործողները, հատկապես բանաստեղծները կարող են այնպիսի երևույթներ ու պատկերներ ստեղծել, որոնք ոչ մի աղերս ու կապ չունեն իրականության հետ։ Դրանք ընթերողին տեղափոխում են հեքիաթային մի աշխարհ, որն իրականում գոյություն չունի։ Կարդալով որոշ բանաստեղծություններ` երիտասարդները հատկապես, բախվելով իրականությանը, կարող են պարզապես շոկի ենթարկվել` տեսնելով, թե ինչքան հեռու են դրանք իրականությունից։ Իսկ ոմանք կարող են անգամ ինքնասպանություն գործել` սեր երևույթը հասկանալով միայն որպես տղամարդ-կին հարաբերություն։
Սակայն այսօր հոգեբանություն գիտությունը դետալ առ դետալ վերլուծում է սեր երևույթը և զարմանալի հայտնագործություններ անում` չկապելով դա միայն հույզերի հետ (սերը հո՞ւյզ է, թե՞ սկզբունք. այս մասին է խոսքը), ինչը ցավոք չի հասնում լայն զանգվածներին։ Իհարկե, հասկանալի է իդեալների, բարձրագույն գաղափարների ձգտելը, սակայն հույզերի գերկարևորումը խիստ կասկածելի ու անգամ վնասակար երևույթ է, որ կարող է խաթարել մարդու մտածողությունն ու կենսակերպը թե՛ սոցիալական և թե՛ ընտանեկան կյանքում։
Մի քանի խոսք գրականության և բարոյականության հարաբերության մասին։ Ի՞նչ է տալիս գրականությունը մարդուն լավի ու վատի, բացարձակ արժեքների առումով։ Գրականությունը բարոյախոսական կատեգորիա՞ է, թե զվարճանքի, պարապ ժամանակը լցնելու միջոց։ Արդյոք չի՞ կարող գրականությունը բարոյական արժեքներ ներարկել։ Հասկանալի է, որ գրականությունը նախ կյանքը պատկերելու հիանալի միջոց է, սեփական կարծիքը դրսևորելու հնարավորություն, սակայն արդյո՞ք դրանով սահմանափակվում է նրա դերը, թե՞ նա այլ առաքելություն էլ ունի այս աշխարհում։
Այս մտքերն էին ինձ տանջում, երբ կարդում էի նոբելյան մրցանակակիրներից մեկի գիրքը, իսկապես շատ առումներով հիանալի գիրք, որտեղ սակայն ջնջված էին բարոյականի ու անբարոյի միջև գոյություն ունեցող ցանկացած սահման։ Իսկ հեղինակությունների տեսակետները հասարակական կարծիք են ստեղծում թույլատրելիի և անթույլատրելիի առումով։ Եվ միայն մի հեղինակի մոտ չէ, որ նկատում եմ այս երևույթը (հատուկ նպատակով չեմ նշում հեղինակներին)։
Ես չեմ ցանկանում բարոյագետի կամ բարոյախոսի դեր վերցնել ինձ վրա` հասկանալով, որ դա, վերջին հաշվով, գրականության վերջին ու միակ նպատակը չէ, և գրականությունն էլ եկեղեցական ամբիոն չէ։ Եվ, այնուամենայնիվ, ես կողմ եմ, որ գրականությունն իր վրա վերցնի վեհ արժեքներ դավանելու և քարոզելու կարևորագույն գործառույթներից մեկը, լավը, գեղեցիկն ու բարին շեշտադրողի, արժևորողի դերը։ Այո՛, գրականությունը կարևոր ոլորտ է, ունի դաստիարակիչ և ազդեցություն գործող դեր, և որ թեթևորեն ձեռնածություն անել հոգևոր-բարոյական ոլորտի հետ, ոչ միայն սխալ է, այլև վտանգավոր ընթերցող զանգվածների համար։
Միգուցե, մտածենք նաև ընթերցողի՞ մասին, ոչ միայն հռչակի հասնելու, մեր անձը կարևորելու և ինչու ոչ՝ գումար վաստակելու մասին։ Իհարկե, կգտնվեն հակաճառողներ ու ընդդիմախոսներ, ինչը միանգամայն հասկանալի է։ Ես ընդունում եմ ամեն անհատի ազատ մտածելու իրավունքն ու ազատ կամքը։ Դա այն լավագույնն է, որով մեզ օժտել է Արարիչը, և հնարավոր չէ հաշվի չնստել դրա հետ։
Ես պատրաստ եմ լսել նոր մտքեր ու գաղափարներ այս թեմայի առնչությամբ, ոչ միայն ատամներով պաշտպանվել, այլև ընդունել դիմացինի մարդկային, միայն իրե՛ն հատուկ կերպն ու մտածողությունը, այն դրսևորելու ազատությունը։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր մարդ եզակի դաստիարակության ու կրթության, աշխարհայացքի ձևավորման արդյունք է, և դա է, որ գեղեցկություն է հաղորդում սոցիումին։
Միով բանիվ․ եկեք, սիրելով գրականությունն ու ընթերցանությունը, հարգենք այն և կարևոր դեր վերագրենք նրան։ Ավելի շատ մտորենք այդ մասին, երբ ամեն անգամ մեր ձեռքն ենք վերցնում համակարգչային փոքրիկ, սակայն իր մեջ այնքա՜ն գաղտնիքներ ու խորհուրդ պարունակող մկնիկը։
