Մեր ընտանիքը նման էր մի մեծ գերդաստանի, և այդ գերդաստանի անդամները՝ հայրիկից մինչև փորձառու ամուսիններ, նորափեսաներ ու նորահարսներ, շատախոս ծեր կանայք, կորացած մորաքույրեր, երիտասարդ տղաներ ու նորահաս աղջիկներ, նաև ես, խոհարար Հասան աղան ու ոտքի տակ ընկնող տասնյակ մանուկներ, Նոուրուզի առաջին օրը հավաքվում էինք տատիկի տանը։
Տարվա սովորական օրերին խուսափում էի այդ տնից։ Հին տուն էր և ծերություն ու տխուր օրերի հուշեր էր բուրում։ Նրանց բույրը, որ այդ տանն էին մահացել։ Կամ, ինչպես մայրիկն էր ասում, գնացել էին դրախտ։ Դրախտ գնացածների թիվն էլ քիչ չէր։ Շարքն առաջնորդում էր պապիկը, նրանից հետո՝ երկու մորեղբայրներս, այնուհետև՝ գեր ու կարճ ոտքերով հորաքույրս ու բարի մորաքույրս, որի մեծ դունչը ձի էր հիշեցնում, և ամենավերջում իննսունամյա Նանե խանոմն էր, որ գնում էր ու չհասած դրախտի դռանը՝ ճչալով հետ էր դառնում։ Մինչև վերջապես հասկացա՝ ինչ եղավ. աչքիս քեռիներից մեկը նրան հրեց ու նետեց Մազե կամրջից անդին։
Տարվա մեջ մի անգամ՝ գարնան սկզբին, տունը հիմնովին մաքրելու ժամանակն էր. բացել պատուհաններն ու մշտապես փակ երկու դռները։ Դրանցից մեկը վերևի սենյակի դուռն էր։ Չգիտեմ, թե ով էր մահացել այդտեղ։ Թոուբա խանոմը գիտեր գուշակություններ անել։ Գուցեև խաբում էր և ուզում մեզ վախեցնել։ Ասում էր՝ մահճակալին պառկած երիտասարդ տղամարդու հոգի է տեսնում։
Նայում էի բանալու անցքից ու ոչինչ չէի տեսնում։ Մահճակալ էլ չկար։ Ինչ էլ կար, ճիշտ թե սուտ, ուզում էի՝ այդ փակ սենյակում մնար։ Մյուսը տատիկի մառանի դուռն էր։ Բանալին տատիկի բանալիների խրձի մեջ էր, որն անբաժան էր պահում իրենից։ Մեկ ուրիշն իրավունք չուներ մտնել այդ խորհրդավոր մառան։ Մյուսների աչքից հեռու ներս էր մտնում և դուրս գալուն պես դուռն արագ փակում։ Երբ հյուր էր գալիս, մի տուփ հին բրնձաբլիթ էր դուրս հանում։ Անսպառ բրնձաբլիթներ։ Վերջ չունեին։ Կարծես իրենք իրենց բազմանային։ Մի անգամ միջատ էր մտել տուփը, և տատիկի թուլացած աչքերը չէին տեսել, որևէ մեկն էլ ուշադրություն չէր դարձրել։ Ամաչկոտ հյուրը մի կողմ գցեց միջատին ու քաղցրավենիքը խցկեց բերանը։ Որքա՜ն էի ուզում գողանալ բանալիների խուրձն ու բաց անել մառանի դուռը։ Եղբայրս ասում էր՝ փողով ու զարդեղենով լի սնդուկներ կան։ Հորինում էր, տատի՞կն ուր, ոսկեղենը՝ ուր։
Տարվա մեջ մի անգամ երջանիկ ու թարմությամբ լեցուն շունչ էր մտնում այդ տուն և գունավորում տան մթնոլորտը։ Նույնիսկ տատիկի փոս ընկած ու խունացած այտերն էին գունավորվում։ Դարակների տխրության մշտական հոտն ընկրկում էր՝ տեղը զիջելով հոգեպարար բուրմունքի՝ բրնձի, զաֆրանի ու Նոուրուզի ճաշի բույրերին։ Ջերմ ու քաղցր կյանքը լցվում էր սենյակներ, և որևէ մեկը չէր էլ մտածում մահվան մասին։
Նոուրուզից մեկ շաբաթ առաջ ոգևորութունս ու հուզմունքս (սաստիկ երջանկության հուզմունք) եռ էին գալիս։ Քայլելու փոխարեն վազում ու գլուխկոնծի էի տալիս։ Այնքան էի խոսում, որ մարդկանց գլուխները տանում էի։ Շաբաթվա օրերն էի հաշվում։ Խաղ էի բռնում դրանց հետ. տեղ էի թողնում կիրակիի համար, հինգշաբթին՝ բաց թողնում, երեքշաբթիի վրայով՝ ցատկում, հևասպառ հասնում ուրբաթ առավոտ ու հայտնվում տատիկի տան դռան առաջ։ Ինչպիսի՜ հոգեպարար զգացողություն։ Նոուրուզյան հագուստս դնում էի մահճակալիս կողքը, նոր կոշիկներս՝ բարձիս տակ։ Այդ կոշիկներով կարող էի թռչել ու առաջ ընկնել տարեմուտի ակնթարթից։ Այնպիսի զգացողություն էր, ասես երջանկության մի մեծ պատառ դեմ էր առել կոկորդիս ու կտրում էր շունչս։
Մայրիկը սիրում էր, որ տարեմուտի պահին բոլորս հավաքված լինենք Հաֆթսինի սուփրայի[1] առաջ։
– Նստե՛ք, նստե՛ք, տասը րոպե էլ չի մնացել։
Եղբայրս վերմակը քաշում էր գլխին, իսկ ես՝ քայլում քնաթաթախ ու մռթմռթալով։ Հետ էի դառնում, որ նորից քնեմ, մինչև լսում էի հայրիկի ձայնը.
– Ով տարեմուտի պահին պատրաստ չեղավ, էյդի[2] չի ստանա։
Վա՜յ, էյդի չստանա՞լ։ Անհնարին էր։
Էյդի ստանալու հույսով հաշվել էի տարվա բոլոր օրերը։ Ընդունված չէր այլ նվեր տալ կամ ստանալ։ Համաձայն չէինք գնդակ, հոլ, մազակալ, մատիտ, նոթատետր ու նման անօգուտ նվերներ ստանալուն։ Մեկ թուման և ավել։ Հինգռիալանոցն էլ ընդունելի էր։ Տատիկը՝ ճիպոտ հիշեցնող, նիհար ոտքերով, խոշորացույց ակնոցը քթին դրած, մռայլադեմ ու կծծի, երեխաներիս մի գրոշ էլ չէր տալիս։ Հինգթումանանոցները ծնողներն էին տալիս։ Իհարկե, երբ տրամադրությունները շատ բարձր էին լինում, սիրտները բացում էին, և էյդին տասը ռիալի էլ էր հասնում։ Մորեղբայրներս մի քանի երկութումանանոց էին օդ նետում։ Երեխաների կռիվն ու քաշքշուկն հենց այդ պահից էր սկսվում։ Տղաներն ավելի ուժեղ էին ու բարձրահասակ։ Օդից բռնում էին այդ երկութումանանոցները։
Մայրիկն ասում էր՝ փողդ պի՛նդ պահիր։ Ու եղբայրս հանձն էր առնում պահպանել փողերս։ Երազեր։ Նման խայծ կուլ տվողը չէի։
Հայրիկն ասում էր.
– Արի տասը թումանդ գցենք բանկ։
Ա՜յ մարդ։ Բոլորի աչքն իմ չնչին հարստության վրա էր։ Պիտի ուշադիր լինեի փողերիս։ Հասկանում էի՝ թակարդներ էին հյուսել իմ դիմաց։ Քեռուս տղան՝ Մանուչեհրը, նման բաների վարպետ էր, հետո էլ՝ եղբայրս։ Նախորդ տարի գլխիս սարքեցին, փողերս ձեռքիցս առան։
Ես ու Մինուն՝ քեռուս աղջիկը, լավ օրի էինք։ Գնում էինք մի հանգիստ անկյուն՝ զուգարան կամ տատիկի բաղնիք, դուռը կողպում ու ախուվախով հաշվում մեր փողերը։ Չէինք համարձակվում բակ դուրս գալ. վտանգավոր էր։
Մինուն անհանգիստ էր ու չէր կարողանում իրեն զսպել։ Շուտ լաց էր լինում։ Վախենում էր եղբորից, եղբորիցս, Քամրանից, Շահրամից ու Շահրիարից։ Չգիտեր ինչպես պաշտպանել փողերն ու իրեն։ Որոշում էր գլխացավանքից ազատվելու համար փողերը սրան-նրան տալ։ Աչքն ավելի շատ սեղանի քաղցրեղենի վրա էր։
Եղբայրս կանգնում էր դիմացս ու խոժոռ հրամանատարի պես հարցուփորձ անում.
– Ինչքա՞ն փող ունես։ Եթե ճիշտ ես ասում, ցույց տուր, տեսնեմ։
Տեսնելն ու փողերս հուպ տալը մեկ կլիներ։
Ամուր սեղմում էի գրպանս, ու երբ մի տղա էր մոտենում, քացով խփում էի ծնկներին։ Մինուն ճչում էր ու օգնություն կանչում։ Ինքնահավան մեծերը բղավում էին.
– Լո՛ւռ մնացեք։ Գնացե՛ք դուրս, խաղացե՛ք։ Դո՛ւրս։
Միայն իրենց մասին էին մտածում։
Ամենատարածված խաղը գրազն էր։ Իհարկե փողի վրա։ Ես ու Մինուն գիտեինք տղաների մտքիններն ու խուսափում էինք պատասխանելուց։ Ուզում էինք գնալ կինո։ «Դիանա» կինոթատրոնը մոտ էր, և Լյուսիլ Բոլի[3] ֆիլմերից էր ցուցադրվում։ Փողերներս հավաքել էինք, որ տոմս գնենք ու կինոթատրոնի մոտ կամ ներսում վաճառվող շաքարաքլորներից ու շոկոլադներից առնենք։
Այդ չարաճճի տղաները մեզ հանգիստ տվողը չէին։
– Աղջիկնե՛ր, եկեք։ Ուզում ենք պահմտոցի խաղալ։ Սիրուն-միրուն աղջիկներ, դե եկեք։
Իմ ու քեռուս աղջկա փողերն իրար հետ քսան թուման էլ չէին լինի։ Թաքուն մի անգամ էլ փողերներս հաշվեցինք։ Տասնութուկես թուման։ Հինգ ռիալ էլ տիկին «Գեներալն» էր տվել։ Ժլատ մուրացկան։
Մինուի ձեռքից բռնեցի, ու վազեցինք ճաշասենյակ։ Մեծերի մոտ ավելի ապահով էր։
Պարոն Պ-ն գրազի սիրահար էր։ Երբեք չէր պարտվում։ Նայում էր մեզ։ Կարծես գլխի էր ընկել, որ գրպաններս լիքը փող կա։ Ձայն տվեց։ Մինուն տեղից իրար չեկավ։ Ես առաջ գնացի։ Պարոն Պ-ն գեր ու մարմնեղ մարդ էր։ Սև ու սպիտակ գանգուր մազեր, կանաչած դեմք ու մեծ քիթ ուներ։ Կարծես մի դև։ Փափուկ սրտով դև։ Գնում էր կինոթատրոն, ու եթե ֆիլմը հուզիչ էր լինում, լաց էր լինում։
Գրպանից մի կրծոսկր հանեց ու պարզեց ինձ՝ հարցնելով, թե ինչ է։ Մինուն էլ էր մոտեցել։ Մի լավ նայեց ու ասաց՝ հավի ոտք։
– Երևում է՝ դասդ լավ չես սովորել,- ծիծաղելով ասաց դևը։ -Ո՞ր դասարան ես։
– Երրորդ,- հառաչելով քթի տակ պատասխանեց Մինուն։
– Ապրե՛ս։ Հիմա նայի՛ր։ Սա հավի կրծոսկր է։ Կոտրում ենք, մի կեսը դու ես վերցնում, մյուս կեսը՝ ես։ Հետո պայման ենք կապում։
– Ի՞նչ պայման։
– Քսան թումանի վրա։
– Մեր ունեցածը տասնութ թուման է,- ասաց Մինուն։
– «Ես հիշում եմ, դու՝ չէ» խաղալ գիտե՞ք։
– Չէ։
– Ականջներդ լայն բացեք։ Ես ձեզնից մեկին պատառաքաղ, նարինջ կամ ծաղիկ կառաջարկեմ, նախքան վերցնելը պիտի ասեք՝ հիշում եմ։ Եթե մոռացաք, ես կասեմ «ես հիշում եմ, դու՝ չէ», ու կպարտվեք։ Եթե հաղթեմ, տասնութ թումանն ինձ կտաք։ Եթե դուք հաղթեք, տասնութ թուման ես կտամ ձեզ։
Աչքս պլշել էի կրծոսկրի վրա։ Կախարդական կրծոսկր։ Եթե պարտվեի՞նք։ Ես էլ, Մինուն էլ կմեռնեինք։ Բա որ հաղթեի՞նք։
– Պատրա՞ստ եք,- հարցրեց դևը։
Մինուն բացասական պատասխան տվեց և ուզում էր փախչել, երբ ձեռքից բռնեցի։ Փողերն իմ գրպանում էին։ Դևը աշխարհի բոլոր դևերի նման բարձրաձայն ծիծաղեց։
– Պատրա՞ստ եք,- հարցրեց՝ կրծոսկրը երկու մասի բաժանելով։
Վախենում էինք նրանից։ Ի՞նչ անեինք։ Հա թե չէ։ Նայում էինք իրար։ Դևը լուռ էր։
Ուզում էի դևին հաղթել։ Դևին, որ պարտության էր մատնել բոլորին։ Մեկը պետք է նրա դեմն առներ։ Ես՝ փոքրիկ հերոսս, պիտի գլխատեի դևին ու պարտության մատնվածներին ազատեի։ Համաձայնեցի։ Դևը ծխախոտը դրեց շուրթերի անկյունը, ուզեց հնարամտություն անել ու կրծոսկրի կեսը պարզեց ինձ։ Ասացի՝ հիշում եմ ու վերցրի։ Հա-հա-հա։ Անհարմար դրության մեջ ընկավ։
Մինուն սեղանից վերցրեց մոխրամանն ու ասաց՝ խնդրեմ։
– Հիշում եմ՝ ասաց դևն ու վերցրեց մոխրամանը։
Չէ՜, չեղավ։ Պետք է համբերեինք, մինչև մոռանար։
Մի փոքր սպասեցինք։ Քայլեցինք սեղանի շուրջբոլորը։ Մինուն գնաց ու սեղանից մի բաժակ ջուր վերցրեց, մեջը երկու կտոր շաքար գցեց ու ասաց.
– Պա՜հ-պահ, էս ինչ լավն է։
– Տեսնեմ, տուր, ես էլ խմեմ,- ասաց դևը։
Մինուն ուրախ-ուրախ մոտեցրեց։ Դևը բաժակը վերցրեց, ասաց՝ հիշում եմ ու մինչև վերջին կումը խմեց։ Չէ՜, էսպես էլ չէր լինում։ Պիտի մի հնար մտածեինք։ Պիտի մոռանա։
– Մեզ ժամանակ է պետք,- ասացի ես, ու Մինուի հետ գնացինք բակ։ Անցանք մեկ-երկու խանութի մոտով ու հասանք թերթի կրպակ։ Արտասահմանյան ամսագի՞ր։ Առնե՞նք, չառնե՞նք։ Լավ միտք էր։ Դևը կխաբվեր։ Հաստատ կուզեր նայել եվրոպացի կանանց գունավոր նկարներին։ Խիզախեցինք ու թանկագին էյդիից երկու թուման տվեցինք։ Իհարկե, հաղթանակի հույսով։ Եվրոպական ամսագիրը առանք ու հետ դարձանք։ Դևը միալար խոսում էր։ Մենք երկուսով անփութորեն նստեցինք՝ ձևացնելով, թե մոռացել ենք խաղի պայմանի մասին։ Ամսագիրն էինք թերթում ու խնդմնդում։ Տղաներից երկուսը եկան, կանգնեցին մեր գլխավերևում, որ տեսնեն՝ ինչու ենք ծիծաղում։ Մեջընկան զոռբաներ։
– Տո՛ւր տեսնեմ,- ասաց Մանուչեհրը,- որտեղի՞ց,- և ամսագիրը քաշեց։ Քիչ էր մնում պատռեր։ Մինուն քացով խփեց նրա ոտքին։ Մանուչեհրը քաշեց Մինուի մազերից, և մայրը միջամտեց։
– Էդ ի՞նչ է եղել,- բղավեց հայրիկը։ -Դուրս եկեք։
Ամսագիրը սեղմել էի կրծքիս։ Դևը մոտեցավ, ասաց՝ տուր, պահեմ։
Ուրախացա։ Նայեցի Մինուին իբրև թե խայծը կերավ։ Տվեցի։ Ասաց՝ հիշում եմ ու վերցրեց։ Եղբայրս էլ էր միացել զոռբաների շարքին։ Ուզում էր ամսագիրը նայել։ Ամսագիրն էլ դևի ձեռքն էր։
– Նրան չտա՛ք, դա մերն է,- բղավեց Մինուն։
– Շա՛տ լավ։ Արի վերցրու։ Մի՛ գոռա,- ասաց դևն ու ամսագիրը տվեց ինձ։
Վերցրի։ Էշի մեկը։
– Ես հիշում եմ, դու՝ չէ,- ասաց դևը։
Ճչացի։ Մինուն սկսեց լաց լինել։
– Ի՞նչ է եղել,- հարցրեց հայրիկը։
Սուտ-մուտ բաներ հորինեցինք։ Դևը սառեց։ Հայրիկը լսեց ու ասաց.
– Փողը տվեք ինձ։
Վստահեցինք նրան։ Փողը վերցրեց, տվեց դևին ու ասաց.
– Պայման եք կապել, պիտի ձեր խոսքի տերը լինեք։
Դևը, որ այդ պահին կարծես Ալի Բաբայի քառասուն ավազակներից լիներ, շնորհակալություն հայտնեց հայրիկին, փողը հանգիստ խղճով դրեց գրպանն ու շրջվեց մի կողմ։ Իմ ու Մինուի նազուտուզն անօգուտ էր։ Դևը հաղթանակած մի ձեռքը տարել էր գրպանը (այն գրպանը, որ լի էր իմ ու Մինուի էյդիներով) ու քայլում էր ճաշի սեղանի շուրջբոլորը։ Մի կտոր հաց էր վերցնում ու կծում։ Տատիկը հրավիրեց նստել։
Ճաշի հոտն ընկավ թե չէ, մեծերը մոռացան մեզ։ Որևէ մեկը չէր էլ մտածում մեր դժբախտության մասին։ Որևէ մեկը չէր զգում մեր խոր ցավն ու պատրաստ չէր օգնել մեզ։ Օգնել, այսինքն՝ դևից վերցնել մեր փողերը։
Հաղթանակած դևը ափսեն լցրեց հավով ու փլավով։ Նոուրուզի համը բերանին էր, իմ ու մորաքրոջս աղջկա նոուրուզյան մետաղադրամները՝ գրպանում։
Տատիկը խղճաց իր պարտված թոռնուհիներին։ Ձեռքը տարավ գրպանն ու մի կտոր շոկոլադ հանեց։ Հարյուր տարվա շոկոլադ։ Տվեց ու ասաց.
– Իրար մեջ կկիսեք։
Մինուն վերցրեց ու կծեց։ Շոկոլադը սոսնձից ավելի ուժեղ կպավ ատամներին։ Չէր կարողանում բերանը բացել։ Ինչ անում էր, չէր լինում։ Պատառաքաղս առա, հասա շոկոլադին։ Այնքան սեղմեցի, մինչև դուրս եկավ, Մինուի ատամն էլ՝ հետը։ Բերանից սկսեց արյուն գալ։ Նրա մայրը կբարկանար, և խեղճի վիճակն ավելի վատ կլիներ։ Մայրիկն արագ միջամտեց, Մինուին մի կողմ քաշեց ու մի քանի անձեռոցիկ խցկեց բերանը։
Դևն առաջ եկավ, հոգատար շոյեց Մինուի գլուխը։
Մինուն՝ բերանին անձեռոցիկներ, թլիկ-թլիկ ասաց.
– Փողելնելս հետ տուլ։
Դևը ծիծաղեց։
Նոուրուզը, որին սպասում էի սրտատրոփ ու անհամբեր, փչացել էր։ Մեղավորությունն իմն էր։ Ուզում էի ծնկի բերել դևին։ Ինչ-որ մեկը նրան պիտի ցույց տար իր տեղը։ Ինչ-որ մեկը պիտի ցուցադրվեր, թե չի վախենում դևից։
Հետո, շա՜տ հետո հասկացա, որ աշխարհը լի է տարատեսակ դևերով՝ պարոն Պ-ի նման անվնաս դևերով, չար դևերով, հագած-կապած, սիրունատես դևերով, սիրահար դևերով, բանաստեղծ դևերով, սուտասան դևերով։ Եվ ես ինչքան էլ փորձեմ, վարժվեմ, սովորեմ, բանաստեղծություն գրեմ կամ ֆիլմ նկարեմ, անզոր եմ նրանց բոլորի առաջ։
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
[1] Հաֆթսինի սուփրա կամ սեղան – բառացի նշանակում է յոթ «Ս»-ի սեղան։ Նոուրուզի ժամանակ պատրաստվող հատուկ սեղան, որի վրա դրվում է «Ս» տառով սկսվող յոթ առարկա։
[2] Էյդի – նոուրուզյան մետաղադրամ։
[3] Լյուսիլ Բոլ (1911-1989) – ամերիկացի դերասանուհի։
