Թումանյանի «Գիքորը» կարդալիս փոքր աղջիկս հասավ այն դրվագին, որտեղ մայրն ասում է. «Չեմ ուզում, իմ քորփա էրեխին էն անիրավ աշխարհը մի գցիլ, չեմ ուզում»: Հետո հարցրեց՝ անիրավն ի՞նչ է: Իսկապես, հիմա ո՞վ է ասում անիրավ: Ոնց որ ժամանակից դուրս ընկած լինես: Ոնց որ կորցրած լինես երկիրդ, որը քեզ սնում էր: Բայց կան նաև այսօր ապրող բառեր, որոնք էությամբ, թեպետ ոչ նշանակությամբ, մեռած բառեր են, որոնց կիրառումը պակաս մեռելային չի դարձնում քեզ: Հենց դրանց էլ ասում են հակաբառեր:
Ի՞նչ են հակաբառերը։ Դրանք նույն բառերն են, որոնցով խոսում է առօրեական մարդը, գրում է հանճարեղ գրողը, դասավանդում են մաթեմատիկոսներն ու երաժշտագետները, բայց՝ որպես ռոբոտներ։ Հակաբառերն այլևս չեն թելադրվում ամբողջ մարմնով։ Կարճ ասած, հակաբառերը սեփական աշխարհ չունեն։ Նրանցում ոչինչ չի կատարվում։ Դրանցով բեմ դուրս չես գա, թեպետ հակաբառերի օրոք գուցե թատրոնը լինի։
Մոտենում է հակաբառերի ժամանակը: Չես կարող մարդուն ասել դավաճան: Դավաճան բառը սխալ չէ, այլ ծիծաղելի է: Ո՞ւմ ես ասում: Ո՞ւմ է նա դավաճանում՝ քե՞զ, հայրենի՞քը: Բայց հակաբառերի ժամանակ քո բոլոր ճշմարտությունները հին են, քանզի ճշմարտությունը միշտ է տարածվել անփոխարինելի բաների վրա: Մինչդեռ ոչ դու ես անփոխարինելի, ոչ՝ քո Հայրենիքը, ոչ էլ քո ասած բառերը: Եթե Հայրենիքդ կորցնես, չես գտնի մեկին, որն առանց հեգնանքի քեզ մխիթարի: Պետք է ի վիճակի լինել Հայրենիքին դավաճանել: Այսինքն, պիտի համոզվես, որ դավաճանելն ավելին է, քան սիրելը կամ չդավաճանելու անիմաստությունը:
Ես ո՞ւմ եմ դավաճանում՝ հավերժական մեկի՞ն, հավերժական ինչ-որ բանի՞: Նույն ձևով՝ ես ո՞ւմ եմ հավատարիմ: Կամ՝ ինչի՞ն: Հակաբառերի ժամանակ մարդը մնում է մեն-մենակ սեփական զգացողությունների հետ, որոնք այլևս անվանում չունեն: Նախկինում զգացողություններն անվանում էին իրերի վիճակը, հակաբառերի օրոք դրանք դառնում են անանուն: Չկա ոչ մի անցյալ, որովհետև անցյալը մեռած մի բան է: Չկա ոչ մի ապագա, որովհետև ցանկացած պահի այն կարող է չգալ: Կարճ ասած, եթե անգամ ամեն ինչ կա, բառերը չկան: Գալիս են ժամանակներ, երբ իրականությունն ընդդիմանում է բառերին, ինչպես կորցրած հարազատից հետո մարդն ընդդիմանում է մխիթարությանը:
Հակաբառերը նույն բառերն են, բայց զրոյացված իմաստով: Իրենք դառնում են իրենց պարազիտները, որոնց վարակի աղբյուրը մարդու մեջ է: Հակաբառերն այն բառերն են, որոնք իրենց նախնական իմաստի մեջ հակիմաստ չունեն: Դավաճանի հակիմաստը հավատարիմը կամ գաղտնապահը չէ, այլ իր իսկ իմաստի զրոյացումը: Այն ոչինչ չի նշանակում, այն դատարկվել է: Այն ոչ մեղադրանք է, ոչ էլ՝ փառաբանում: Որովհետև դուրս է մղվել կյանքի ժամանակավորության բարձունքներից: Արդեն չես էլ հիշում, թե ինչ էր դավաճանության հակառակը: Հետևաբար դավաճան բառը սոսկ բառ է: Սոսկ բառ է դառնում նաև հավատարիմը: Հակաբառերի ժամանակ զրոյացված բառը այլ բառով փոխարինել հնարավոր չէ, բոլոր բառերը մնում են անփոխարինելի, ինչպես աստվածաշնչյան ասելիքը: Անփոխարինելի՝ բոլոր այլ բառերից մեկուսացվածի իմաստով: Ոչ մի բառը մյուսի ձգողականության դաշտում չկա, ոչ մի բառ ինքն իր ձգողականությունը չունի: Բառերը վերադառնում են այն ժամանակներին, երբ իրենք իրենց են նշանակում, բայց իմաստից ընկած, առանց տարողության:
Հակաբառերի օրոք բառը սեփական տրամադրությունը չունի։ Այն ավազի վրա էլ չես գրի: Բառերի հետ ամբողջ հարազատությունը կորսված է: Մարդն արդեն գիտի մի բան, որը ոչ մի բառի մեջ չկա՝ մարդը գիտի կյանքի անցողիկությունը, որի ոչ մի դրվագում Աստված չկա:
Հակաբառերի «մեկնարկը» ազդարարեց Նիցշեն, երբ հայտարարեց, որ «Աստված մեռած է»: Աստված անվանել էր ամեն ինչ՝ թող լույս լինի և լույս եղև, մարդը վերացնում է անվանումները:
Ինչպե՞ս են ձևավորվել հակաբառերը: Նրանց ձևավորման կուլմինացիան պաթոսն է, որի ակունքները պոեզիայի և քաղաքականության «համագործակցության» մեջ են: Կամ ավելի ճիշտ նրանց ձևավորման կուլմինացիան ՝«աստվածների» զգացումն է: Խզումն սկսվեց, քանի որ քաղաքականությունը գիտեր ինչ է անում, իսկ պոեզիան չգիտեր: Աստվածները հեռացան, պաթոսը մնաց: Մարդն ուշքի է գալիս այդ խզումից, որը բախվել է կյանքին: Մարդն իր ներսում չի տեսնում բառի ուժը, որով, ինչպես Խարմսն էր ասում, կարելի է ապակի ջարդել:
Ցանկացած պատերազմ հակաբառերի պոեզիա է: Ձեզ ուղարկում են զոհվելու ու դարձնում բառ: Մինչև մեկը հասկանում է, որ դա ոչ մեկին պետք չէ: Հակաբառերի «օրոք» մարդն անհասկացող չի դառնում, նա դառնում է անտարբեր: Դա նրա կռիվն է խորացող մենության դեմ, որը չի կիսվում: Նա բառերը շպրտում է:
Հակաբառերի «օրոք» բառերը «քաղաքական ապաստանի» կարիք ունեն, բայց նրանց տեր կանգնողը չի գտնվի երևի անեկդոտներից բացի: Նույնիսկ դիվանագետները չեն իմանա, թե ինչ անել բառերի հետ: Չէ՞ որ քաղաքական այրերն անելու են այն, ինչն արդեն կանխորոշված է: Որովհետև, որպես այդպիսին, բառեր արդեն չկան: Նույնիսկ բանաստեղծները կփախչեն բառերից, ինչպես բորոտից:
Թվում է, թե՝ ի՞նչ է նշանակում հակաբառ, որը դարձյալ բառ է: Ո՞վ է, օրինակ, իր ներսում լսում թռչունների դայլայլը: Ավելին, այսօր ո՞վ է այս բառերն ասում: Դայլայլ բառը մեռած բառ է: Կամ հակաբառ: Որովհետև անտեր է: Էլիոթն ասում է՝ այժմ ամեն ինչ միշտ հիմա է: Հակաբառերի օրոք ամեն ինչ ոչ միայն հիմա է, այլև ներկան անկախ է։ Այն պատմություններ չի ուզում, նրա իմաստավորումները միշտ ուշացած են, անցյալի ոչ մի ձայն այլևս նրան չի հասնում, նրա մեջ ուղերձներ չկան։
Ձեն բուդդիզմում ասվում է, որ եթե հաճախ տաս Բուդդայի անունը, Բուդդան կկորի: Հակաբառերը հենց այդ անընդհատ ասված անունն են, որն, ի տարբերություն Բուդդայի, կա, բայց քարացել է իբրև մահարձան։
Սրանք այն ժամանակներն են, երբ լեզուն չի ուզում բառերի հետ գործ ունենալ, քանզի լեզուն նույնպես ինքնապաշտպանության կարիք ունի, որտեղ բառերը помеха են:
Հակաբառերն այն բառերն են, որոնք «իսկական» բառերի ժամանակ ամոթ էլ էր ասելը: Հենց նրանք էլ տեսականորեն իրենցով վարակել են բոլոր մնացած բառերին: Իրականում խոսքը վարակի մասին չէ, խոսքն այն մասին է, որ ոչ մի բառ երաշխավորված «անվտանգություն» չունի, որոշակի իրավիճակում ինքը միշտ հակաբառ է, այսինքն, ՈՉՆՉՈՎ վարակված: Ավելի պատկերավոր ասած, մինչև առաջին բառը եղել է վայրենու աղմուկը: Հետո այն դարձել է հակաղմուկ, որը ոչինչ չի նշանակում: Հակաբառը հակաղմուկն է, որը դատարկվել է իր նշանակությունից:
Հակաբառերն աշխուժանում են հատկապես պարազիտ բառերի մեջ, օրինակ՝ ժողովրդի հաղթանակ, արդար իշխանություն, ներքին ձայն, Աստված, պատասխանատվության զգացում, խաղաղություն: Հակաբառերի հիմնական սնունդը անձնական շահերից դուրս բառերն են, որոնք չեն խոսում իրականության որևէ դրվագի հետ: Հակաբառերն ունեն «ծնողներ»՝ ճշմարտությունը և արդարությունը: Հենց այս երկուսն են սև խոռոչի նման իրենց մեջ ներքաշում բոլոր բառերը:
Հակաբառերի «հանճարը» բոլոր իմաստներին իրենց իրական տեղը ցույց տալն է կամ, ինչպես Ֆոլքներն է ասում՝ կյանքում տեղ չկա բարու և չարի համար, գլխավոր խնդիրը ողջ մնալն է: Հակաբառերի ժամանակ ցինիզմն անգամ չի գտնի համապատասխան բառը, որովհետև բառերն այլևս ծանրության կենտրոն չունեն, ապակի ջարդել չեն կարող:
Այդ դեպքում ի՞նչ կլինի հակաբառերի ժամանակ, երբ մարդն, այսպես ասած, կկորցնի խոսքը: Մարդիկ կխոսեն այնպես, ասես ոչինչ չի պատահել: Աշխարհի բոլոր բառերից վերացած կլինի հոգին, կմեռնի հոգեբանների աշխատանքը, բառը կդառնա հզոր տեղեկատվական գործիք, բայց՝ այնպես, ինչպես արևը սուպերնովայի վերածվելուց առաջ: Կսկսվի բառերի քաոսը, որտեղ ոչ մի բառ իր տեղը չի գտնի: Բայց բառերը ոչ մի տեղ չեն կորչելու, սա պետք է հիշել: Նշանակում է պետք է այդ բառերին լիցք հաղորդվի: Նշանակում է բառերը միշտ օժանդակ են և իրական էներգետիկան այլ տեղ է:
Հակաբառերի առաջին հերոսը Ֆեդերիկո Ֆելինիի «8 ½»-ի Մարչելո Մաստրոյանին է՝ երկու «բառերի» արանքում, մարդ՝ որը հեսա-հեսա պիտի խոսի հակաբառերով, որն արդեն դրանց կարիքն էլ չունի:
Ի՞նչը սրեց հակաբառերի ձևավորումը: Այն սրեց մարգարեությունը, որը սնում էր պաթոսը: Քանզի մարգարեությունն այն բաստիոնն է, որտեղ սեփական կյանքի անորոշությունը չես կարող ծածկել զգացողությամբ, որ լավ է լինելու: Քեզ պետք է զգացողություն «սրսկեն»: Իսկ ինչպե՞ս են սրսկում՝ բառերով: Բրոդսկին Սողոմոն Վոլկովի հետ զրույցներում խոսում է պոետի մասին, որը մեռած փիլիսոփայության և հեղինակություն չունեցող եկեղեցու ժամանակներում դարձել է միակ մարգարեն: Այո, բայց կյանքը բոլորովին այլ բան է, կյանքը շեղումներ չունի, նրա ճշգրտությանը չի հասնի նույնիսկ բառ առ բառ տեղի ունեցող իրադարձությունը, որը կանխատեսել է, ասենք, Անտոնիոնին և չի կանխատեսել Տարկովսկին: Մարդ առ մարդ է տեղի ունենում բառի և կյանքի խզումը և այդ խզումը միշտ բառի դեմ է:
Կյանքից ազատվել չես կարող ավելի լավ կյանքի հույսով, մինչդեռ կարելի է փախչել բառից, որը խանգարում է ապրելուն: Բառերն ատում են կյանքը, որովհետև կյանքը միշտ մի իրադարձություն ավել է, մարգարեացված կյանքն այլևսչի խոսում «մաքրագրի» հետ: Ատում են, որովհետև չեն հասցնում կյանքի չեզոքության հետևից: Բառերը չունեցան և չեն ունենալու կյանքի պնդաճակատությունը, ահա ինչու նրանք դատապարտված էին հակաբառ դառնալու և այդ դառնալը ժամանակի հարց էր:
Հակաբառերը չեն կարող գոյություն ունենալ առանց համաշխարհային նշանակության գործերի (Համլետ, Դոն Կիխոտ, Ֆաուստ) այն իմաստով, որ այդ գործերը չկանխեցին բառի հակաբառացումը: Այսինքն, հակաբառերը «տեղի էին ունենալու» անշեղորեն, քանզի նույնքան անշեղ է կյանքը: Հակաբառերի լավագույն կենսանյութը պատերազմն է: Ալբեր Կամյուն պատերազմի հրեշավորության մեջ գտավ աբսուրդը: Իսկ աբսուրդը հակաբառերի անդառնալիության կետն է (Point of no return)։ Ոչինչ չի դադարում տեղի ունենալ, ամեն ինչ ունի բացատրություն, բայց, ինչպես Թեննիսոնն է ասում, «Time is flowing in the middle of the night» (Ժամանակը հոսում է գիշերվա կեսին): Այսինքն, անխուսափելին ապրում է իր կյանքով։
Հակաբառերի ժամանակ բառի ներքին աշխարհն ամբողջությամբ ապրում է մարդուց դուրս, մարդն է դառնում բառի զուգահեռ աշխարհը և ոչ թե հակառակը։ Բառն իր մեջ կրում է մի ողբերգական պատմության բոլոր մանրամասները, որոնք պատմողը չկա։
Ինչպե՞ս բառը վերադարձնել մարդուն։ Ուղենշային է Դոստոևսկու «Ծիծաղելի մարդու երազը»։ Այսինքն, աղետները քիչ են, պետք է կարողանալ անցնել դրանց միջով։ Թեկուզ՝ ատրճանակը ձեռքիդ։ Թեկուզ՝ վերջին շնչում։ Բայց՝ հիշելով երեխային, որը բառի միակ «քաղաքական ապաստարանն» է։
Մհեր Արշակյան
