(հատված)*
Մանդելշտամի մեջ մի գրամ ասկետիզմ չկար, իսկ ցանկություններ՝ ինչքան ուզես: Նրան միշտ ձգում էր հարավը, նա սիրում էր մեծ լուսավոր սենյակներ, մի շիշ չոր գինի ճաշին, լավ կարված կոստյում, ոչ թե Մոսկվոշվեյի անբարետես կարվածքները, իսկ կարևորը՝ կարմրաթուշ բուլկի՝ մեր տենչանքի առարկան առաջին, դեռ անսովոր քաղցից հետո: Նա կարգուկանոն էր սիրում և համառորեն դասավորում իրերը, որոնք ես շաղ էի տալիս ամբողջ սենյակով մեկ: Հաճախ եմ նկատել տղամարդկանց մոտ շիզոֆրենիայի հասնող կիրք կարգուկանոնի հանդեպ, բայց Մանդելշտամը պարզապես հետևում էր սենյակին, իսկ այ ես բոհեմական շունչ էի ուզում սփռել: Փոխարենը՝ փոշին ես էի սրբում, անգամ՝ պահարանների մեջ…
Քսանականների սկզբին մենք մի տեսակ նոր-նոր հարմարվում էինք իրար, իսկ դա հեշտ բան չէ: Առաջին որոտալից վիճաբանությունը մեր միջև ծագեց այն ժամանակ, երբ ես սպրդել էի օդանավակայան, որտեղ ինձ ծանոթի միջոցով պտտեցրին վարժական ինքնաթիռով, և ես իմացա, թե ինչ է «մահվան օղակը»: Տուն վերադարձա տպավորություններով լի, բայց օդային զբոսանքիս մասին պատմելու կարիք չեղավ: «Ճանապարհորդություն դեպի Հայաստան» գրքում մի քանի բառով խոսվում է «մահվան օղակի» մասին, բայց ես դրա հետ կապ չունեմ: Նա լսեց ոչ թե իմ, այլ Բորյա Լապինի պատմությունը, ում համար այն նույն մարդն էր թռիչք կազմակերպել. շատ չանցած նա կործանվեց Կովկասյան լեռներում: Բավականին տարօրինակ մարդ էր, չափից շատ էլ կապեր ուներ, և Մանդելշտամին զայրացնում էր այն, որ ես նրան տուն եմ թողնում: Իսկ ես բոլորին էի թողնում. ո՛չ մարդկանցից, ո՛չ ժամանակներից բան չէի հասկանում:
«Մահվան օղակները», որոնց մասին այժմ գրեթե չի խոսվում, այն ժամանակ նորություն էին, իսկ ես չէի կարող մոդայից հետ մնալ: Մանդելշտամը բոլորովին չէր հասկանում, թե որտեղից են իմ մեջ հայտնվում ցանկություններ, որոնք ինքը չուներ: Նա միշտ ուզում էր, որ ես սպասեմ իրեն ու միմիայն իրեն, ինչպես Ալեքսեյի հարսնացուն. «Իսկ ես կարծում էի, թե դու հետ կդառնաս, ինձ մի քիչ կգուրգուրես…»: Ըստ նրա՝ իմ բնավորության մեջ պակասում էր «ամուսնացած կնոջ վեհ թովչանքը», ինչպես հետագայում նա արտահայտվեց հայ գեղջկուհիների բնութագրելիս: Իսկ ես, առհասարակ, չէի առանձնանում ո՛չ ամոթխածությամբ, ո՛չ համբերատարությամբ, և մենք ամեն րոպե ճակատ-ճակատի բախվում էինք, աղմուկով կռվում, ինչպես բոլոր երիտասարդ զույգերը, և նույն պահին էլ հաշտվում: Նա հմտորեն որսում էր ինձ, երբ մտքիս փչում էր փախչել (ոչ ընդմիշտ, այլ մի քիչ), և գլուխս էր մտցնում, որ զվարճանքների վերջը տալու ժամանակն է: Ես նրան չէի հավատում, ամենուր կանայք ու աղջիկներ էին, որ փորձում էին նրա հետ աննկատ թռնել ու զվարճանալ, իսկ նրանց տղա-ամուսինները սկանդալ էին սարքում, մինչև իրենք էլ իրենց համար մի զբաղմունք կգտնեին: Ես ամուսնու ու պատահական սիրեկանի միջև եղած տարբերությունը չէի հասկանում ու, անկեղծ ասած, հիմա էլ չեմ հասկանում: Բայց գիտեմ, որ Մանդելշտամը կոշտ միջուկից էր, խորը հիմք ուներ, որ բնորոշ չէ ո՛չ մեր, ո՛չ էլ մեզ հաջորդած սերնդի մարդկանց: Սեփական «կին» հասկացողությունն ուներ և պնդում էր, իր կինը միայն իրենը պետք է լինի: Իմ սերունդը, որ սեփական նախաձեռնությամբ կործանել էր ամուսնության հասկացությունը, ինչը հիմա էլ մեր ձեռքբերումն եմ համարում, հավատարմության ոչ մի երդում չէր ընդունում: Մենք պատրաստ էինք ամեն պահի վերջ տալու ամուսնությանը, որը մեզ համար պարզապես պատահմամբ ձգձգված կապ էր, և առանց մտածելու ամուսնալուծվում էինք, ավելի ճիշտ՝ բաժանվում, որովհետև իրականում այդ ամենից ամուսնության հոտ էլ չէր գալիս: Զարմանալի է, որ այդ շեշտված անկայուն կապերից շուրջբոլորը ի հայտ էին գալիս մնայուն կապեր՝ շատ ավելի ամուր, քան ավագ սերնդի՝ ստի ու խաբեության վրա հիմնված բարոյական ամուսնությունները: Մենք կապվում էինք՝ առանց ապագային նայելու, իսկ հետո պարզվում էր, որ չենք ուզում և չենք կարող բաժանվել: Էլ ավելի լավ է, որ սարսափելի չքավոր լինելով հանդերձ, մենք անտեղյակ էինք փողային հաշվարկներից, և դրանք բոլորովին բացակայում էին մեր սիրային հարաբերություններում: Ամեն մի տղա էլ ի վիճակի էր մի բլիթ հայթայթել իր ընկերուհու համար:
Այդպես էր նաև իմ ու Մանդելշտամի դեպքում: Կիևում մենք խենթի պես մտերմացանք առաջին իսկ օրը, և ես անվերջ պնդում էի, որ երկու շաբաթը լրիվ բավարար է, միայն թե «առանց ապրումների»… Երբ նա ինձ Մոսկվա բերեց՝ Վրաստանից առաջ, ես սարսափելի վիրավորվեցի Էկստերից, որն ասաց Թաիրովին. «Հիշու՞մ եք իմ աշակերտուհուն. նա Մանդելշտամի հետ է ամուսնացել»: Ես դա համարեցի բամբասանք ու քիթն իմ գործերի մեջ խոթել. ու՞մ ինչ գործն է, թե ես ու՛մ հետ կապրեմ… Աստիճանաբար համոզվեցի, որ, ինչ էլ անեմ, միևնույն է, ինձ համարելու են Մանդելշտամի կինը, և սկսեցի հաշտվել այդ մտքի հետ: Մանդելշտամը ծիծաղում էր իմ անմտության վրա, նախատում նիհիլիզմս և դանդաղ, բայց հաստատուն քայլերով ինձ իրենով անում:
Մանդելշտամն էլ իր սերնդի ներկայացուցիչն էր, և չնայած իր ամուր է հիմքին/սկզբունքայնության/, գլուխը ոչ պակաս հիմարություններով էր լցված՝ արտասովոր համադրություններով: Նրան զայրացնում էր բաժանվելու իմ պատրաստակամությունը, իսկ ես ընդվզում էի պետերբուրգյան տհաճ նստվածքի դեմ՝ իրենց «ժորժիկներով» ու «Սոբակա»-ով: Նա մեծ ազդեցություն ուներ, կարծես ինձ կերտում էր իր համար, բայց ես էլ իմ անհամբեր և ամեն պահի բաժանվելու պատրաստ բնավորությամբ ինչ-որ չափով նրան էի փոխում:
Մի անգամ Մանդելշտամը պահանջեց, որ ես իրեն «դու»-ով դիմեմ: Առաջին տարիներին իմ դիմելաձևը «դուք»-ն էր, ինչպես և ժամանակակից աղջիկների մեծ մասի մոտ: Ամենայն հավանականությամբ այն շուտով ինքն իրեն կփոխվեր «դու»-ի, բայց Մանդելշտամն անհամբեր էր և հայտնեց ինձ դրա մասին «Սոբակա» ակումբում սովորած կանոնների համաձայն. «Ինչքան ուզես, կլինեն աղջիկներ, որոնց ես կդիմեմ «դու», իսկ նրանք ինձ՝ «դուք», իսկ դու իմ «դու»-ն ես»… Ես պատասխանեցի, որ ես շատ գոհ եմ «դու-դուք» աղջնակի դերից, իսկ եթե նրան մեկ ուրիշն է պետք (նրանց շողքն էլ չէր երևում), ուրեմն թող գնա, թե չէ ես ինքս կգնամ տղաներից մեկի մոտ… Մանդելշտամն անկեղծորեն զարմացավ. նրա բոլոր պետերբուրգյան ընկերները «աղջնակներ» էին պահում, բայց դա ամենևին չէր խանգարում հաճելի կին ունենալուն: Նա նաև գիտեր, որ արտաքինից աննկուն այդ տիկնայք «ննջասենյակ էին թողնում, դրա մեջ օգուտ տեսնելով, տարբեր սրիկաների»: Նա այդպիսի բան չէր ուզում և ինձնից աչք չէր կտրում: Նա շարունակ ներշնչում էր ինձ, որ ամբողջ համաշխարհային գրականությունը զբաղված է եղել կնոջ դավաճանությամբ՝ ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով տղամարդու դավաճանությանը: Ես դա փոխադրեցի, այսպես ասած, «կանացի իմաստնության». տղամարդը տնից է տանում, իսկ կինը տուն է բերում, բայց քանի որ մենք տուն էլ չունեինք, խոստացա, որ եթե բանը դրան հասնի, «ուրիշ տուն կտանեմ»…
Վեճերն անիմաստ տեղն էին բռնկվում, և երկար ժամանակ պահանջվեց, մինչև մենք փորձով համոզվեցինք, որ դավաճանությունը, լինի այն կնոջ թե տղամարդու կողմից, ուրախություն չէ, թիթեռնիկի զվարթ ճախրանք չէ, այլ իսկական աղետ: Բայց ամբողջ կյանքում նա ձգտում էր, որ ես տեսարաններ սարքեմ, կռվեմ իր համար, ձայնս գլուխս գցեմ: Մեր սերնդի չգրված օրենքներով՝ մենք նման բան չպիտի անեինք, և միակ անգամը, երբ ես ափսե կոտրեցի ու արտասանեցի նվիրական «կամ ե՛ս, կամ նա՛», Մանդելշտամը անասելի ցնծություն ապրեց. «Վերջապե՜ս դու իսկական կին դարձար»: Այս դեպքը շատ ավելի ուշ տեղի ունեցավ, և առհասարակ այս խնդիրները մեր կյանքին թիկունքով անցան՝ ոչ մի դեր չխաղալով, լինելով պատահական ու րոպեական գինովություն, ինչպես իմ, այնպես էլ նրա կողմից: Եթե «Սոբակա»-ի օրենքներն էլ չլինեին, դրանք իսպառ կբացակայեին: Չէ՞ որ այդպիսի հարցերում կարևոր է մոդան, սովորույթը, ընդհանուր կարծիքը, իսկ մենք, ի հեճուկս մոդայի, երևի թե վախենում էինք իրար կորցնելուց, այդ պատճառով էլ չէինք համարձակվում ուրախ թիթեռնիկների պարեր կազմակերպել:
Իմ բոլոր հայացքներն այսօր արդեն հնացած են. կինն իր արժեքը իջեցրել է և հուսահատ փորձում է տուն կառուցել՝ զոռով պահելով քմահաճ, դիմադրող ամուսնուն: Մյուս դեպքերում էլ նա կատաղած ինքնահաստատվում է, որ բարձրացնի իր գինը, և բողոքում ամուսնու անտարբերությունից, ո՛չ փողոցում, ո՛չ աշխատավայրում իրեն առաջ գնալու ճամփա չտալուց… Ամենազզվելին հետևելն է, թե ինչպես են նրանք իրենց առաջարկում կամ էլ հույսը կորցրած իրենց մոտ քաշում խեղճ հերոսներին՝ քծնանքով, ինքնասպան լինելու սպառնալիքներով և հազարավոր էժանագին հնարքներով: Դա սկսվել էր դեռ իմ երիտասարդության օրերին, իսկ այժմ ամբողջ թափով ծաղկում է ապրում: Ես լսել եմ մի ծերուկի մասին, որը թողել էր իր կնոջը քառասուն տարի միասին ապրելուց հետո: Նա մի երկտող էր գրել, որ անցյալն ամբողջը սխալմունք էր: Ես կողմ եմ, որ երիտասարդ տարիքում ամուսնալուծվեն, որ հանկարծ ձգձգված սխալմունքների չհանգի:
Իսկ ահա իմ սերնդի համար անհույս հնացած էր թվում «կնոջ» պաշտանմունքը, պատահական հանդիպումից առաջացած հոգեկան հուզումները, «առաջին հայացքն ընկերոջ» և այն կիսահարաբերությունները, որոնք փառաբանվում էին ինձնից տասնյակ տարիներով մեծ կանանց կողմից, ճիշտ ինչպես՝ քայքայվող, փոխադարձ ստի վրա հիմնված ընտանիքը, որտեղ տիրում էր հայտնի «միայնությունը երկուսով» կարգախոսը… Անկեղծ ասած՝ ես չեմ հավատում սիրուն առանց անկողնու և մեկ անգամ չէ, որ ապշեցրել եմ Ախմատովային իմ ուղիղ հարցերով. «Իսկ նա ձեզ չի՞ խնդրել իր հետ քնել»: Կա ևս մեկ չափորոշիչ, որ համընդհանուր վրդովմունք առաջ բերեց. «Ինչքա՞ն է նա ձեզ վրա ծախսել»: Վրդովվում էին թե՛ «տիկնայք», այլ կերպ ասած՝ քերթված կատուները, թե՛ նոր սերնդի աշխույժ օրիորդները: Նշանակում է՝ հարվածս թիրախին էր կպել…
Իմ ու Մանդելշտամի դեպքում ամեն բան այլ էր: Սկզբում ինքնակամ, իսկ հետո արդեն հարկադիր մեկուսացման օրերին, որ շարունակվում է ցայսօր, մարդ փնտրում է իր «դու»-ին, և Մանդելշտամն ինձնից՝ պատահական աղջնակից, համառորեն տիկին էր կերտում: «Կնոջ» դերն իմ հագով չէր, ու բացի այդ՝ ժամանակն էլ անհամպատասխան: Իմաստ ունի կին լինել այն ժամանակ, երբ կա տուն, կենցաղ, կայունություն, իսկ դրանք մեր կյանքում չեն եղել ու երևի չեն էլ լինի: Մենք բոլորս ապրել ու ապրում ենք հրաբխի վրա: Կինը կազմակերպում է տունն ու կենցաղը, նա ունի իրավունքներ ու պարտականություններ՝ սերն և կիրքը դեռ մի կողմ: Մեր օրերում ընկերուհին կնոջից ավելի ձեռնտու էր. նա քեզ հետ ճակատագիր է կիսում, իսկ իրավունքներ չունի: Իրականում ինձ իրավունքներ պետք չէին. սիրո մեջ «իրավունքներով» հեռու չես գնա: Տան հոտ չէր էլ գալիս. հողը ամեն պահի ցնցվում էր մեր ոտքերի տակ: Ահա թե ինչու էի ես մոլեգնորեն փախնում կնոջ հնացած ու անհեթեթ դերից և փոխարեն դարձա զվարթ ու իրավազուրկ ընկերուհի: Իմ կարծիքով՝ Մանդելշտամը դրանից միայն հաղթեց. չէ՞ որ ընկերուհին հենց «իմ դու»-ն է…
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Մարիամ Հարությունյանի
*Նադեժդա Մանդելշտամի `«Իմ ամուսինը՝ Օսիպ Մանդելշտամը» գրքից
