Թարգմանչի նախաբանը կարդացեք այստեղ
Հիշում եմ, թե ինչպես էինք մենք վազում անտառով, ինչպես էին բզզում գնդակները, ինչպես էին ընկնում դրանց պոկած տերևները, ինչպես էինք մենք ճեղքելով անցնում ալոճի թփերը: Կրակոցները հաճախակիացան: Անտառեզրի միջով ինչ-որ կարմիր բան երևաց՝ այս ու այնտեղ առկայծող: Սիդորովը՝ առաջին վաշտի երիտասարդ զինվորիկը («Ինչպե՞ս է նա ընկել մեր շղթան»,– անցավ իմ մտքով), հանկարծ նստեց հողին և մեծ, վախեցած աչքերը լուռ հառեց ինձ: Նրա բերանից արյան շիթ էր հոսում: Այո, ես դա լավ եմ հիշում: Հիշում եմ նաև, թե ինչպես գրեթե անտառեզրին, խիտ թփուտներում ես տեսա… նրան: Նա մի հսկայական գեր թուրք էր, բայց ես վազում էի ուղիղ նրա կողմը՝ չնայած թույլ ու նիհար եմ: Ինչ-որ մի բան ճայթեց, ինչպես ինձ թվաց՝ ինչ-որ հսկայական մի բան սուրաց կողքովս. ականջներս զնգացին: «Այդ նա ինձ վրա կրակեց»,– մտածեցի ես: Իսկ նա սարսափի ոռնոցով մեջքով հենվեց ալոճի խիտ թփին: Կարելի էր շրջանցել թուփը, բայց նա վախից ոչինչ չէր հիշում և մագլցում էր փշոտ ճյուղերի վրա: Մի հարվածով ես նրա ձեռքից գցեցի հրացանը, մյուսով սվինս խրեցի ինչ-որ տեղ: Ինչ-որ մի բան ոչ այն է մռնչաց, ոչ այն է տնքաց: Այնուհետև առաջ վազեցի: Մերոնք «ուռա՜» էին գոռում, ընկնում էին, կրակում: Հիշում եմ. ես ևս մի քանի կրակոց արձակեցի արդեն անտառից դուրս գալով, բացատում: Հանկարծ «ուռան» ավելի ուժեղ հնչեց, և մենք միանգամից առաջ շարժվեցիք: Այսինքն՝ ոչ թե մենք, այլ մերոնք, որովհետև ես մնացի: Դա ինձ տարօրինակ թվաց: Առավել տարօրինակն այն էր, որ հանկարծ ամեն ինչ անհետացավ. բոլոր ճիչերն ու կրակոցները լռեցին: Ոչինչ չէի լսում, այլ միայն ինչ-որ կապույտ բան էի տեսնում. պետք է որ երկինքը լիներ: Հետո այն էլ անհետացավ:
Երբեք չէի եղել նման տարօրինակ վիճակում: Ես պառկած եմ, թվում է, փորիս վրա և առջևս տեսնում եմ միայն մի փոքրիկ հողակտոր: Մի քանի խոտ, դրանցից մեկի վրայով գլխիվայր իջնող մի մրջյուն, անցյալ տարվա խոտից մնացած աղբի ինչ-որ փոքրիկ կույտեր. ահա իմ ողջ աշխարհը: Եվ այն տեսնում եմ միայն մեկ աչքով, որովհետև մյուսս սեղմվել է ինչ-որ մի պինդ բանով՝ երևի ճյուղով, որին հենվել է գլուխս: Սարսափելի անհարմարություն եմ զգում, բայց բացարձակապես չեմ հասկանում, թե ինչու չեմ կարողանում շարժվել: Այդպես ժամանակ է անցնում: Ծղրիդների ճռռոց եմ լսում, մեղվի բզզոց: Ուրիշ ոչինչ չկա: Վերջապես ջանք եմ գործադրում, իմ տակից ազատում եմ աջ ձեռքս և, երկու ձեռքով հողին հենվելով, ուզում եմ ելնել ծնկներիս:
Ինչ-որ սուր ու արագ մի բան, կայծակի նման, ծակում-անցնում է իմ ողջ մարմինը ծնկներիցս դեպի կուրծքս ու գլուխս, և ես նորից ընկնում եմ:
Արթնացա: Ինչո՞ւ եմ տեսնում աստղերը, որոնք այդքան վառ կայծկլտում են բուլղարական մութ կապույտ երկնքում: Մի՞թե վրանում չեմ: Ինչո՞ւ եմ դուրս եկել վրանի տակից: Շարժում եմ անում և տառապագին ցավ զգում ոտքերիս մեջ:
Այո, վիրավորվել եմ մարտում: Վտանգավո՞ր է, թե ոչ: Ես բռնում եմ ոտքերիս ցավող տեղերը: Եվ աջ, և ձախ ոտքերս պատված են չորացած արյունով: Երբ ձեռք եմ տալիս ոտքերիս, ցավն ավելի է ուժեղանում: Ասես ատամնացավ լինի՝ մշտական է, հոգեմաշ: Ականջներս զնգում են, գլուխս ծանրացել է: Աղոտ կերպով հասկանում եմ, որ վիրավորվել եմ երկու ոտքից: Այս ի՞նչ է, ախր: Ինչո՞ւ ինձ չեն բարձրացրել: Մի՞թե թուրքերը ջախջախել են մեզ: Սկսում եմ վերհիշել ինձ հետ տեղի ունեցածը՝ նախ մշուշոտ, հետո ավելի պարզ և հանգում այն հետևության, որ մենք ամենևին ջախջախված չենք: Որովհետև ես ընկա ¥դա, ասենք, չեմ հիշում, բայց հիշում եմ, թե ինչպես բոլորը վազեցին առաջ, իսկ ես չէի կարող վազել և միայն ինչ-որ կապույտ բան էի տեսնում աչքերիս առաջ) և ընկա բացատում, բլրի գագաթին մոտ: Այդ բացատն էր մեզ մատնացույց անում մեր գումարտակի փոքրամարմին հրամանատարը: «Տղանե՛ր, մենք այնտեղ կլինենք»,– գոռաց նա իր հնչուն ձայնով: Եվ մենք այնտեղ էինք. ուրեմն, մենք ջախջախված չենք… Եվ, ուրեմն, ինչո՞ւ ինձ չեն վերցրել: Չէ՞ որ այստեղ՝ բացատում, ամեն ինչ երևում է: Ախր, երևի, մենակ ես չէ, որ ընկած եմ այստեղ: Նրանք այնքան հաճախ էին կրակում: Պետք է շրջեմ գլուխս ու նայեմ: Հիմա դա հարմար է անել, որովհետև դեռ այն ժամանակ, երբ ես, ուշքի գալով, տեսնում էի խոտն ու գլխիվայր սողացող մրջյունը, բարձրանալու փորձ անելիս, ընկա ոչ նախկին դիրքով, այլ շրջվեցի մեջքիս: Դրանից է, որ տեսնում եմ աստղերը:
Մի փոքր բարձրանում և նստում եմ: Դժվարությամբ է հաջողվում, երբ զույգ ոտքերդ ջարդված են: Մի քանի անգամ հուսահատվեցի, վերջապես, ցավից երևացած արցունքն աչքերիս, նստում եմ:
Իմ գլխավերևում մի ծվեն մութ կապույտ երկինք է, որտեղ մեծ աստղ է վառվում և մի քանի փոքրեր, շուրջս ինչ-որ սև, բարձր բաներ են: Դրանք թփեր են: Ես թփերի մեջ եմ. ինձ չե՛ն գտել:
Զգում եմ, թե գլխիս վրա ինչպես են շարժվում մազերիս արմատները:
Բայց այդ ինչպե՞ս եմ հայտնվել թփերի մեջ, եթե նրանք ինձ վրա կրակել են բացատում: Ուրեմն, վիրավորված՝ ես այստեղ եմ սողացել՝ ցավից զգայությունս կորցրած: Տարօրինակ է միայն, որ հիմա ես չեմ կարողանում շարժվել, իսկ այն ժամանակ քարշ եմ եկել մինչև այս թփերը: Իսկ գուցե այն ժամանակ միայն մեկ վերք եմ ունեցել, և մյուս գնդակն արդեն այստեղ է իմ ետևից հասել:
Աղոտ վարդագույն բծեր սկսեցին շարժվել իմ չորս կողմը: Մեծ աստղը դալկացավ, մի քանի փոքրերն անհետացան: Այդ լուսինն է դուրս գալիս: Ի՜նչ լավ է հիմա տանը…
Ինչ-որ տարօրինակ հնչյուններ են ինձ հասնում… Ասես ինչ-որ մեկը տնքում է: Այո, տնքոց է: Արդյոք կողքս նույնպիսի մոռացված մե՞կն է պառկած՝ փշրված ոտքերով կամ գնդակը փորում: Ոչ, տնքոցներն այնքան մոտ են, իսկ կողքս ոնց որ թե ոչ ոք չկա… Աստվա՜ծ իմ, ախր, ինքս եմ տնքացողը. մի՞թե այդքան ցավում է մարմինս: Թերևս: Միայն թե չեմ հասկանում այդ ցավը, որովհետև գլխիս մեջ մառախուղ է, արճիճ: Ավելի լավ է նորից պառկեմ և քուն մտնեմ, քնեմ, քնեմ… Միայն թե կարթնանա՞մ, արդյոք, երբևէ: Միևնույն է:
Այն պահին, երբ պատրաստվում եմ պառկել, լուսնի լույսի լայն աղոտ շերտը պարզորոշ լուսավորում է իմ պառկած տեղը, և ես ինձնից մի հինգ քայլ այն կողմ ընկած ինչ-որ մութ ու մեծ բան եմ տեսնում: Դրա վրա տեղ-տեղ երևում են լուսնի լույսից ընկած ցոլքեր: Կոճակներն են կամ հանդերձասարքը: Դիակ է կամ վիրավոր:
Միևնույն է, ես պառկեմ…
Ո՛չ, չի՛ կարող պատահել: Մերոնք չեն հեռացել: Նրանք այստեղ են, թուրքերին խփել դուրս են քշել և մնացել այս դիրքում: Իսկ ինչու ոչ խոսակցություն է լսվում, ոչ խարույկների ճարճատյուն: Դե, ախր, թուլության պատճառով ոչինչ չեմ լսում: Նրանք, երևի, այստեղ են:
– Օգնեցե՜ք… Օգնեցե՜ք…
Վայրենի, խելագար, խռպոտ աղաղակներ են դուրս թռչում իմ կրծքից, և դրանց պատասխան չկա: Աղաղակներս բարձր տարածվում են գիշերային օդում: Մնացյալ ամեն ինչը լուռ է: Միայն ծղրիդներն են ճռռում առաջվա պես անդադրում: Կլոր դեմքով լուսինը խղճալի նայում է ինձ:
Եթե նա վիրավորված լիներ, կարթնանար այդ աղմուկից: Դիակ է: Մերոնցի՞ց է, թե թուրք: Ա՜խ, Աստված իմ: Կարծես միևնույն չէ: Եվ քունն իջնում է իմ բորբոքված աչքերին:
Ես պառկած եմ փակ աչքերով՝ չնայած արդեն վաղուց արթնացել եմ: Աչքերս բացել չեմ ուզում, որովհետև փակ կոպերիս միջով զգում եմ արևի լույսը. եթե բացեմ, ապա այն կծակի աչքերս: Ասենք, ավելի լավ է չշարժվեմ… Երեկ ¥թվում է, երե՞կ էր) ես վիրավորվել եմ. մեկ օր անցել է, էլի օրեր կանցնեն, ես կմեռնեմ: Միևնույն է: Ավելի լավ է չշարժվեմ: Թող մարմինս անշարժ մնա: Որքա՜ն լավ կլիներ, եթե կանգնեցնեի նաև ուղեղիս աշխատանքը: Բայց դա ոչ մի կերպ չես կասեցնի: Իմ գլխում խռնվել են մտքերը, հիշողությունները: Ասենք, այս ամենը երկար չի տևի, շուտով վերջս կգա: Միայն թերթերում մի քանի տող կմնա, որ, իբր, մեր կորուստներն աննշան են. վիրավորվել են այսքանը, սպանվել է շարքային կամավորական Իվանովը: Ոչ, ազգանունս էլ չեն գրի, պարզապես կասեն՝ սպանվել է մեկը: Մեկ շարքային, ինչպես այն մեկ շնիկը…
Իմ երևակայության մեջ վառ փայլատակեց մի ամբողջ պատկեր: Վաղուց էր. այնքան հեռու էր իմ ողջ կյանքը, այն կյանքը, երբ ես դեռ պառկած չէի այստեղ փշրված ոտքերով, ասենք, ամեն ինչ… Ես քայլում էի փողոցով, խռնված մարդկանց տեսնելով՝ կանգ առա: Ամբոխը կանգնած լուռ նայում էր սպիտակ, արյունոտված, խղճալի ճղճղացող մի կենդանի էակի: Փոքրիկ լավիկ շնիկ էր, ձիաքարշի վագոնն անցել էր նրա վրայով: Նա սատկում էր, ինչպես ահա ես: Ինչ-որ մի դռնապան դես ու դեն հրեց մարդկանց, բռնեց շնիկին վզից և տարավ: Ամբոխը ցրվեց…
Որևէ մեկն ինձ կտանի՞, արդյոք: Ոչ, պառկիր և մեռիր: Իսկ կյանքն ինչքա՜ն լավ է… Այն օրը ¥երբ դժբախտություն պատահեց շնիկին) ես երջանիկ էի: Ես քայլում էի ինչ-որ արբեցածությամբ, ասենք, պատճառ էլ կար: Դուք` վերհուշներ, մի տանջեք, թողեք ինձ: Երջանկություն էր, իսկական տառապանքները… Թող որ մնային միայն տառապանքները, թող ինձ չտանջեն հիշողությունները, որոնք ակամա ստիպում են համեմատել: Ա՜խ, կարոտ, կարոտ: Դու վերքերից վատ ես:
Սակայն շոգում եմ: Արևն այրում է: Աչքերս բացում եմ, տեսնում եմ նույն թփերը, նույն երկինքը` միայն ցերեկային լուսավորությամբ: Ահա և իմ հարևանը: Այո, նա թուրք է, դիակ: Ի՜նչ հսկա է: Ճանաչում եմ նրան, նա այն նույնն է…
Իմ առջև պառկած է իմ սպանած մարդը: Հանուն ինչի՞ սպանեցի նրան:
Նա այստեղ պառկած է մահացած, արյունոտված: Ինչո՞ւ է ճակատագիրը նրան այստեղ քշել: Ո՞վ է նա: Գուցե նա ևս, ինձ նման, ծեր մայր ունի: Երեկոները նա երկար կնստի իր խղճուկ կավածեփ խրճիթի դռան մոտ և մեկ-մեկ հայացքը կուղղի դեպի հեռավոր հյուսիս. չի՞ գալիս, արդյոք, իր աչքի լույս որդին, իր աշխատավորն ու կերակրողը…
Իսկ ե՞ս: Ես նույնպես… Ես նույնիսկ կուզենայի նրա տեղը լինել: Որքան երջանիկ է նա. ոչինչ չի լսում, չի զգում. ոչ վերքերի ցավ, ոչ մահացու անձկություն, ոչ ծարավ… Սվինը մտել է ուղիղ նրա սիրտը… Ահա համազգեստի վրա մեծ սև անցք կա, որի շուրջն արյուն է: Սա ես եմ արել:
Ես այդ չէի ուզում: Ոչ մեկին չարիք չէի ցանկանում, երբ կռիվ էի գնում: Այն միտքը, թե ինձ ևս հարկ կլինի մարդկանց սպանել, ինչ-որ չքվել էր իմ գլխից: Միայն պատկերացնում էի, թե ինչպես պետք է իմ կուրծքը դեմ անեմ գնդակներին: Եվ ես գնացի ու դեմ արեցի:
Եվ ի՞նչ: Հիմա՛ր, հիմա՛ր: Իսկ այս դժբախտ ֆելլահը (հագին եգիպտական համազգեստ է), սա ավելի քիչ է մեղավոր: Մինչև իրենց շոգենավ նստեցնելը սա չէր էլ լսել ոչ Ռուսաստանի, ոչ Բուլղարիայի մասին: Նրան հրամայել էին գնալ, նա էլ գնացել է: Եթե չգնար, նրան կսկսեին փայտերով ծեծել, գուցե նաև ինչ-որ մի փաշա ատրճանակից գնդակ մխրճեր նրա մարմինը: Նա երկար, դժվար ռազմերթով Ստամբուլից հասել է Ռուշչուկ: Մենք հարձակվեցինք, նա պաշտպանվում էր: Բայց տեսնելով, որ մենք Պիբոդիի ու Մարտինիի անգլիական արտոնագրված հրացանից չվախեցող սարսափելի մարդիկ ենք, խցկվում ենք առաջ, նա սարսափի մատնվեց: Երբ ուզում էր հեռանալ, ինչ-որ մի փոքրիկ մարդուկ, որին ինքը կարող էր սպանել իր սև բռունցքի մեկ հարվածով, մոտ թռավ ու սվինը մխրճեց իր սիրտը:
Ո՞րն է նրա մեղքը:
Եվ ո՞րն է իմ մեղքը` չնայած որ ես սպանեցի նրան: Ո՞րն է իմ մեղքը: Ինչի՞ համար է ինձ տանջում ծարավը: Ծարա՛վը: Ո՞վ գիտի, թե ինչ է նշանակում այս բառը: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մենք անցնում էինք Ռումինիայով` քառասուն աստիճանի հասնող շոգի տակ հիսունական վերստանոց անցումներ անելով, նույնիսկ այդ ժամանակ չէի զգում այն, ինչ հիմա եմ զգում: Ա՜խ, եթե ինչ-որ մեկը գար:
Աստվա՜ծ իմ: Ախր, նրա այդ հսկայական տափաշշում, երևի, ջուր կա: Բայց նրա մոտ հասնել է պետք: Ի՜նչ կնստի սա ինձ վրա: Միևնույն է, կհասնե՛մ:
Սողում եմ: Ոտքերս քարշ են գալիս, թուլացած ձեռքերս հազիվ են առաջ մղում անշարժ մարմինս: Մինչև դիակը երկու սաժեն է, բայց դա ինձ համար շատ է, չէ, շատ չէ, այլ վատ է տասնյակ վերստերից: Այնուամենայնիվ, սողալ է պետք: Կոկորդս այրվում է, ասես վառում են կրակով: Ասենք, առանց ջրի ավելի շուտ կմեռնես: Այնուամենայնիվ, գուցե…
Եվ ես սողում եմ: Ոտքերս քսվում են հողին, և յուրաքանչյուր շարժում անտանելի ցավ է պատճառում: Ես գոռում եմ, գոռում աղաղակներով և, այնուամենայնիվ, սողում: Վերջապես ահա և նա: Ահա տափաշիշը… դրանում ջուր կա և` որքան շատ: Թվում է, տափաշշի կեսից ավելի: Օ՜: Ջուրն ինձ երկար կբավականացնի… մինչև մա՛հ:
Դու փրկում ես ինձ, իմ զո՛հ… Ես սկսեցի արձակել տափաշիշը` հենվելով մի արմունկիս և հանկարծ, հավասարակշռությունս կորցնելով, երեսնիվայր ընկա իմ փրկչի կրծքին: Նրանից արդեն դիակի սուր հոտ էր գալիս:
Խմեցի, հագեցա: Ջուրը տաք էր, բայց չէր փչացել և, ընդ որում, շատ էր: Կդիմանամ ևս մի քանի օր: Հիշում եմ, «Առօրյա կյանքի ֆիզիոլոգիայում» ասված է, որ մարդն առանց սննդի կարող է ապրել մեկ շաբաթից ավելի, միայն թե ջուր լինի: Հա, այնտեղ նաև պատմվում է ինքնասպանի պատմությունը, որն ինքն իրեն մեռցնում է սովով: Նա շատ երկար գոյատևեց, որովհետև խմում էր:
Եվ ի՞նչ: Եթե ես մի հինգ, վեց օր էլ ապրեմ, ի՞նչ օգուտ դրանից: Մերոնք հեռացել են, բուլղարները` փախել: Մոտակայքում ճանապարհ չկա: Միևնույն է, կմեռնեմ: Միայն թե եռօրյա հոգեվարքի փոխարեն կունենայի մեկշաբաթյա: Ավելի լավ չէ՞ վերջացնեմ: Հարևանիս կողքն ընկած է իր զենքը, գերազանց անգլիական արտադրանք: Բավական է միայն երկարեմ ձեռքս. հետո մեկ ակնթարթ, և` վերջ: Փամփուշտները թափված են հենց կողքը, կույտով: Նա չի հասցրել կրակել բոլորը:
Ավարտե՞լ, ուրեմն, թե՞ սպասել: Ինչի՞: Փրկությա՞ն: Մահի՞: Սպասել` մինչև որ գան թուրքերն ու սկսեն քերթել իմ վիրավոր ոտքի կաշի՞ն: Ավելի լավ է` ինքս…
Չէ, պետք չէ ընկճվել. կպայքարեմ մինչև վերջ, մինչև վերջին ուժերս: Ախր, եթե ինձ գտնեն, ես փրկված եմ: Գուցե ոսկորներիս չի հասել, ինձ կբուժեն: Ես կտեսնեմ հայրենիքս, մորս, Մաշային…
Տե՛ր Աստված, մի՛ թույլ տուր, որ նրանք իմանան ողջ ճշմարտությունը: Թող մտածեն, որ ես միանգամից եմ սպանվել: Ի՞նչ կպատահի նրանց, եթե իմանան, որ տանջվել եմ երկու, երեք, չորս օր:
Գլուխս պտտվում է. իմ ճանապարհորդությունը դեպի հարևանս ինձ լրիվ ուժասպառ է արել: Այստեղ էլ ահա սարսափելի հոտը: Ինչպես է սևացել… Ինչպիսի՞ն կլինի վաղը կամ մյուս օրը: Եվ հիմա այստեղ պառկած եմ միայն այն պատճառով, որ ետ քաշվելու ուժ չունեմ: Հանգստանամ և ետ սողամ հին տեղս. ի դեպ, քամին այն կողմից է փչում և ինձնից հեռու կքշի գարշահոտությունը:
Պառկած եմ միանգամայն թուլացած: Արևն այրում է դեմքս ու ձեռքերս: Մի բան չկա, որ ծածկվեմ: Գոնե գիշերը շուտ վրա հասներ. թվում է` երկրորդը կլինի:
Մտքերս խառնվում են, և գիտակցությունս մթագնում է:
Երկար էի քնել, որովհետև երբ արթնացա, արդեն գիշեր էր: Ամեն ինչ` առաջվա նման. վերքերս ցավում են, հարևանս պառկած է` նույնքան հսկայամարմին և անշարժ:
Ես չեմ կարող չմտածել նրա մասին: Մի՞թե ես թողել ամեն սիրելին, թանկագինը, հազարվերստանոց երթով հասել եմ այստեղ, սովել, մրսել, տառապել տապից, մի՞թե, վերջապես, այսպես տանջվելով պառկած եմ այստեղ հանուն այն բանի, որ այս դժբախտը դադարի ապրել: Բայց, ախր, մի՞թե ինչ-որ օգտակար բան եմ արել ռազմական նպատակներով` այս սպանությունից բացի:
Սպանություն, մարդասպան… Եվ ո՞վ: Ե՛ս:
Երբ ես մտածեցի գնալ կռվելու, մայրս և Մաշան ետ չպահեցին ինձ` թեկուզ լալիս էին ինձ համար: Գաղափարից կուրացած` ես այդ արցունքները չէի տեսնում: Ես չէի հասկանում (հիմա եմ հասկացել), թե ինչ էի անում իմ մերձավորների հետ:
Իսկ պե՞տք է, արդյոք, վերհիշել: Անցյալը չես վերադարձնի:
Իսկ ի՜նչ տարօրինակ վերաբերմունք դրսևորեցին իմ արարքի նկատմամբ իմ շատ ծանոթներ: «Ա՜յ քեզ պակասամիտ: Առաջ է ընկնում, ինքն էլ չգիտի, թե ինչու»: Ինչպե՞ս կարող էին նման բան ասել: Այդպիսի խոսքերն ինչպե՞ս կարող են կապվել հերոսության, հայրենիքի նկատմամբ սիրո և նման այլ բաների մասին իրենց պատկերացումների հետ: Չէ՞ որ նրանց աչքում ես մարմնավորում էի այդ բոլոր առաքինությունները: Եվ, այդուհանդերձ, ես «պակասավոր» եմ:
Եվ ահա ես գնում եմ Քիշինև. ինձ վրա բարձում են ուսապարկն ու զանազան զինվորական պիտույքներ: Եվ ես գնում եմ հազարավորների հետ, որոնցից հազիվ մի քանիսն են, որ, ինձ նման, հաճույքով են գնում: Մյուսները կմնային տանը, եթե իրենց թույլ տային: Սակայն նրանք քայլում են ճիշտ այնպես, ինչպես մենք` «գիտակիցներս», անցնում են հազարավոր վերստեր և կռվում ճիշտ մեզ նման կամ նույնիսկ ավելի լավ: Նրանք կատարում են իրենց պարտականությունները` չնայած հենց հիմա կթողնեին և կգնային, միայն թույլ տային:
Փչեց առավոտյան կտրուկ քամին: Թփերը օրորվեցին, վեր թևեց կիսաքուն թռչնակը: Աստղերն աղոտացան: Մութ կապույտ երկինքը գորշացավ, պատվեց նուրբ փետրավոր ամպերով. գորշ կիսախավարը բարձրանում էր հողից: Գալիս էր երրորդ օրն իմ… Ինչպես այն անվանել… Կյանքի՞: Հոգեվարքի՞:
Երրորդ… Քանի՞սն է մնացել: Համենայն դեպս, ոչ շատ… Ես շատ եմ թուլացել և, թվում է, նույնիսկ ետ քաշվել չեմ կարողանա դիակից: Շուտով մենք կհավասարվենք իրար և մեկս մյուսիս անհաճո չենք լինի:
Պետք է ջուր խմել: Կխմեմ օրն երեք անգամ. առավոտյան, կեսօրին և երեկոյան:
Արևը ծագեց: Նրա հսկայական սկավառակը, ամբողջովին կտրտված և բաժան-բաժան եղած թփերի սև ճյուղերով, կարմիր է, ինչպես արյունը: Այսօր, թվում է, շոգ կլինի: Իմ հարևան, ի՞նչ կլինի քեզ հետ: Դու հիմա էլ սարսափելի ես:
Այո, նա սարսափելի է: Նրա մազերն սկսել էին թափվել: Բնականից սև նրա մաշկը գունաթափվել և դեղնել էր. ուռած դեմքն այնպես էր ձգել մաշկը, որ այն պայթել էր ականջի ետևում: Այնտեղ որդեր էին վխտում: Կիսակոշիկների մեջ սեղմված ոտքերը ուռել էին, և կիսակոշիկների կեռիկների արանքներից հսկայական փուչիկներ էին դուրս ցցվել: Եվ ինքն ամբողջությամբ ուռել էր սարի նման: Ի՞նչ կանի արևը նրա հետ այսօր:
Նրան այդքան մոտիկ պառկելն անտանելի է: Ես պետք է ետ սողամ` ինչ էլ լինի: Բայց կկարողանա՞մ, արդյոք: Դեռ կարող եմ բարձրացնել ձեռքս, բացել տափաշիշը, խմել, բայց տեղաշարժել ծանր, անօգնական մարմի՞նս: Այնուամենայնիվ, կշարժվեմ, թեկուզ կես քայլ ժամում:
Ողջ առավոտն անցկացնում եմ տեղաշարժվելով: Ցավն ուժեղ է, բայց ինձ ինչ: Ես արդեն չեմ հիշում, չեմ կարող պատկերացնել առողջ մարդու զգացողությունները: Կարծես նույնիսկ ընտելացել եմ ցավին: Այդ առավոտ ես, այնուամենայնիվ, ետ սողացի մի երկու սաժեն և հայտնվեցի նախկին տեղում: Բայց երկար վայելել չկարողացա թարմ օդը, եթե կարող է թարմ օդ լինել նեխող դիակից վեց քայլ հեռավորության վրա: Քամին փոխում է ուղղությունն ու նորից դեպի ինձ քշում գարշահոտությունը` այնքան ուժեղ, որ սրտխառնուք եմ ունենում: Դատարկ ստամոքսս տառապագին ու ջղաձիգ կծկվում է. բոլոր ներքին օրգաններս տակնուվրա են լինում: Իսկ գարշահոտ, վարակված օդը գալիս ու գալիս է իմ կողմը:
Ես հուսահատության գիրկն եմ ընկնում և լաց լինում…
Լրիվ ընկճված, թմրած` ես պառկած էի գրեթե անգիտակից վիճակում: Հանկարծ… Խանգարված երևակայության խաբկանք չէ՞, արդյոք: Ինձ թվում է` ոչ: Այո, խոսակցություն եմ լսում: Ձիերի դոփյուն, մարդկանց խոսակցություն: Հազիվ չճչացի, բայց ինքս ինձ զսպեցի: Իսկ եթե թուրքե՞ր լինեն: Այդ դեպքում ի՞նչ: Այս տառապանքներին կավելանան ուրիշներ` առավել սարսափելի, որոնցից մազերդ բիզ-բիզ են կանգնում` նույնիսկ երբ դրանց մասին կարդում ես թերթերում: Կաշիդ կքերթեն, վիրավոր ոտքերդ կտապակեն… Դեռ ոչինչ, եթե միայն դա լինի, բայց նրանք, ախր, հնարամիտ են: Մի՞թե ավելի լավ է կյանքդ ավարտես նրանց ձեռքում, քան մահանաս այստեղ: Իսկ եթե մերո՞նք են: Օ՜, անիծյալ թփեր: Ինչու եք իմ չորս կողմը խիտ աճել որպես պարիսպ: Դրանց միջով ոչինչ չեմ տեսնում. միայն մի տեղ, ճյուղերի մեջ բացված պատուհանիկի նման, իմ առջև տեսարան է բացվում դեպի հեռուն, դեպի հովիտ: Այնտեղ, կարծեմ, փոքրիկ առվակ կա, որից մենք ջուր էինք խմում մարտից առաջ: Հա, հրեն նաև ավազաքարի հսկայական սալը, որ դրված է առվակի վրա որպես կամրջակ: Նրանք, երևի, կանցնեն դրա վրայով: Խոսակցությունն ընդհատվում է: Ես չեմ կարողանում լսել, հասկանալ լեզուն, որով նրանք խոսում են. լսողությունս էլ է թուլացել: Աստվա՛ծ իմ: Եթե մերոնք են… Ես կգոռամ, առվակի մոտից էլ նրանք ինձ կլսեն: Դա ավելի լավ է, քան բաշիբոզուկների ճանկն ընկնելու ռիսկին ենթարկվելը: Իսկ ինչու նրանք այսքան երկար ժամանակ չեն գալիս: Անհամբերությունը տանջում է ինձ. նույնիսկ դիակի հոտը չեմ զգում` չնայած ամենևին չի թուլացել:
Եվ հանկարծ առվակի անցման տեղում կազակներ են երևում: Կապույտ համազգեստներ, կարմիր լամպասներ, սրեր: Նրանք կես հարյուրյակի չափ են: Առջևում, հրաշալի ձիու վրա սևամորուս սպան է: Կեսհարյուրյակը հենց նոր է անցել առուն, սպան թամբի վրա ողջ մարմնով ետ շրջվեց և գոռաց.
– Վարգով, մա՛-արշ:
– Սպասե՛ք, սպասե՛ք, Աստծո սիրուն: Օգնեցե՛ք, օգնեցե՛ք, եղբայրներ,– գոռում եմ ես, բայց ամրակազմ ձիերի դոփյունը, սրերի զրնգոցը, աղմկոտ կազակական խոսակցությունը բարձր են իմ խռխռոցից, և ինձ չե՛ն լսում:
Օ՜, անեծք: Ես ուժասպառ բերանքսիվայր ընկնում եմ հողին և սկսում հեկեկալ: Իմ շրջած տափաշշից հոսում է ջուրը` իմ կյանքը, իմ փրկությունը, մահվան իմ հետաձգումը: Բայց ես դա արդեն այն ժամանակ եմ նկատում, երբ ջուրը կես բաժակից ոչ շատ է մնացել, իսկ մնացածը ներծծվել է ագահ չոր հողում:
Կարո՞ղ եմ, արդյոք, վերհիշել այն քարացածությունը, որն ինձ համակեց այդ սարսափելի դեպքից հետո: Պառկած էի անշարժ, կիսախուփ աչքերով: Քամին մշտապես փոփոխում էր ուղղությունը և մեկ թարմ ու մաքուր օդ էր քշում իմ կողմը, մեկ նորից ինձ վրա գարշահոտություն էր փչում: Հարևանս այդ օրը ցանկացած նկարագրությունից սարսափելի էր դարձել: Մի անգամ, երբ աչքերս բացեցի, որ նայեմ նրան, զարհուրեցի: Նա արդեն դեմք չուներ: Այն պոկվել էր ոսկորներից: Սարսափելի ոսկրային ժպիտը` հավերժական ժպիտը, ինձ այնքան գարշելի, այնքան սոսկալի թվաց, ինչպես երբեք, չնայած քանիցս պատահել է, որ ձեռքս գանգեր առնեմ և ողջ գլուխներ մշակեմ: Սպիտակ կոճակներով համազգեստով այս կմախքն ինձ սոսկում պատճառեց: «Սա պատերազմ է,– մտածեցի,– ահա նրա պատկերը»:
Իսկ արևն այրում ու խորովում է առաջվա նման: Ձեռքերս ու դեմքս արդեն վաղուց են այրվել: Մնացած ամբողջ ջուրը խմեցի: Ծարավն այնքան ուժեղ էր տանջում, որ որոշելով մի փոքրիկ կում անել` թափով կուլ տվեցի ամբողջը: Ա՜խ, ինչո՞ւ չկանչեցի կազակներին, երբ նրանք այդքան մոտ էին: Եթե նույնիսկ թուրքեր լինեին, այնուամենայնիվ, ավելի լավ էր: Դե, կտանջեին մեկ ժամ, երկու, իսկ հիմա նույնիսկ դեռ չգիտեմ` որքան ժամանակ ընկած կմնամ այստեղ և կտառապեմ: Մա՛յր իմ, թանկագինդ: Կպոկոտես քո սպիտակ մազերը, գլուխդ պատին կխփես, կանիծես ինձ ծնելուդ օրը, կանիծես ողջ աշխարհը, որ հորինել է պատերազմը` մարդկանց տառապանքներ պատճառելու համար:
Բայց դու և Մաշան, թերևս, չլսեք նույնիսկ իմ տանջանքների մասին: Մնաս բարով, մա՛յր, մնաս բարով, իմ հարսնացո՛ւ, իմ սե՛ր: Ա՜խ, այնքան դժվար է, դառն: Սրտիս ինչ-որ բան է մոտենում…
Դարձյալ այս սպիտակ շնիկը: Դռնապանը չխնայեց նրան, գլխով պատին տվեց և նետեց փոսը, ուր լցնում են աղբն ու կեղտաջրերը: Բայց նա ողջ էր: Եվ տանջվում էր դեռ մի ամբողջ օր: Իսկ ես նրանից դժբախտ եմ, որովհետև տանջվում եմ ամբողջ երեք օր: Վաղը չորրորդն է, հետո` հինգերորդը, վեցերորդը… Մա՛հ, ո՞ւր ես: Արի՛, արի՛: Տա՛ր ինձ:
Իսկ մահը չի գալիս և ինձ չի տանում: Եվ ես պառկած եմ այս սարսափելի արևի տակ, և մի կում ջուր չունեմ, որ թարմացնեմ բորբոքված կոկորդս, և դիակը վարակում է ինձ: Նա չափազանց տռզել է: Անթիվ-անհամար որդեր են կուտակվել նրա վրա: Ինչպե՜ս են վխտում: Երբ նրան կուտեն, և նրանից միայն ոսկորներն ու համազգեստը կմնան, հերթն ինձ կհասնի: Եվ ես նույնպես այդպիսին կլինեմ:
Անցնում է ցերեկը, անցնում է գիշերը: Ամեն ինչ նույնն է: Վրա է հասնում առավոտը: Ամեն ինչ նույնն է: Անցնում է ևս մեկ օր…
Թփերը շարժվում և շրշում են, ասես ցածրաձայն խոսում են: «Ահա դու կմեռնե՛ս, կմեռնե՛ս, կմեռնե՛ս»,– շշնջում են նրանք: «Չե՛ս տեսնի, չե՛ս տեսնի, չե՛ս տեսնի»,– պատասխանում են մյուս կողմի թփերը:
– Դե այստեղ նրանց չես էլ տեսնի,– բարձր հնչում է կողքս:
Ես ցնցվում եմ և անմիջապես ուշքի գալիս: Թփերի միջից ինձ են նայում Յակովլևի` մեր ենթասպայի բարի կապույտ աչքերը:
– Բահե՛րը,– գոռում է նա:– Այստեղ ևս երկուսը կան, մերը և նրանցը:
«Բահեր պետք չեն, ինձ հողով ծածկել պետք չէ, ողջ եմ»,– ուզում եմ գոռալ ես, բայց միայն թույլ տնքոց է դուրս գալիս իմ խորովված շուրթերից:
– Աստվա՛ծ իմ: Ոնց որ թե նա կենդանի՞ է: Պարո՛ն Իվանով: Տղանե՛ր: Այստեղ թափվեք, մեր պարոնը ողջ է: Դե, բժշկին կանչի՛ր:
Կես րոպե անց իմ բերանը ջուր, օղի և դարձյալ ինչ-որ բան են լցնում: Այնուհետև ամեն ինչ անհետանում է:
Համաչափ օրորվելով` շարժվում է պատգարակը: Այդ համաչափ շարժումը քնեցնում է ինձ: Ես մեկ արթնանում եմ, մեկ նորից մոռացման մեջ ընկնում: Վիրակապված վերքերս չեն ցավում. ինչ-որ անարտահայտելի բերկրալի զգացողությամբ է ողողված ողջ մարմինս…
– Կա-ա՛նգ ա՛ռ: Ի-ջեց-րո՛ւ: Սանիտարնե՛ր, չորրորդ հերթափոխ, մա՛րշ: Վերցրե՛ք պատգարակը: Բռնի՛ր, բարձ-րաց-րո՛ւ:
Հրամայողը Պյոտր Իվանիչն է` մեր լազարեթի սպան, բարձրահասակ, նիհար և չափազանց բարի մի մարդ: Նա այնքան բարձրահասակ է, որ աչքերս նրա կողմը դարձնելով` ես միշտ տեսնում եմ նրա գլուխը` նոսր, երկար մորուքով և ուսերը` չնայած պատգարակն իրենց ուսերին տանում են չորս բարձրահասակ զինվորներ:
– Պյոտր Իվանի՛չ,– շշնջում եմ ես:
– Ի՞նչ է հոգյա՛կս:
Պյոտր Իվանիչը կռանում է ինձ վրա:
– Պյոտր Իվանի՛չ, ի՞նչ ասաց բժիշկը ձեզ: Շո՞ւտ կմեռնեմ:
– Ի՞նչ եք ասում, Իվանով, բավական է: Դուք չեք մահանա: Չէ՞ որ ձեր բոլոր ոսկորներն անվնաս են: Ի՜նչ բախտավորն եք: Ոչ ոսկորները, ոչ արյունատար անոթները: Բայց ինչպե՞ս եք դիմացել այս երեք ու կես օրը: Ի՞նչ եք կերել:
– Ոչինչ:
– Իսկ խմե՞լ:
– Թուրքից վերցրի տափաշիշը: Պյոտր Իվանիչ, հիմա չեմ կարողանում խոսել: Հետո:
– Դե, Աստված ձեզ հետ, հոգյակս, հանգիստ քնեցեք:
Դարձյալ քուն, մոռացություն…
Արթնացա դիվիզիոնի լազարեթում: Իմ գլխավերևում կանգնած են բժիշկներ, գթության քույրեր, և, նրանցից բացի, ես տեսնում եմ նաև նշանավոր պետերբուրգցի պրոֆեսորի ծանոթ դեմքը. նա կռացել է իմ ոտքերի վրա: Նրա ձեռքերն արյունոտ են: Նա ոչ այնքան երկար ինչ-որ բան է անում իմ ոտքերի մոտ և դիմում է ինձ.
– Դե, երջանիկ աստղի տակ եք ծնվել, երիտասարդ: Ո՛ղջ կմնաք: Մենք ձեր մի ոտքը վերցրինք, բայց, դե, դա, ախր, դատարկ բան է: Կարո՞ղ եք խոսել:
Ես կարող եմ խոսել և նրանց պատմում եմ այն ամենը, ինչ գրված է այստեղ:
1877թ.
Թարգմանությունը` Հովհաննես Այվազյանի
