Կատարելով իր վրա դրված պատվավոր պարտականությունը՝ Շվեդական ակադեմիայի Նոբելյան ինստիտուտը այս տարվա Նոբելյան մրցանակը շնորհել է, ինչպես ասում են, փոքր երկրի ներկայացուցչի, ինչը նշանակում է միջազգային բարձր ճանաչում: Թույլ տվեք ինձ, ընդունելով այս պարգևը, մի քանի խոսք ասել իմ երկրի մասին և դրանց գումարել մի քանի ընդհանուր միտք մի արձակագրի ստեղծագործության մասին, որին դուք բարեհաճել եք պարգևատրել:
Իմ երկիրը իրոք հանդիսանում է, մեր գրողներից մեկի բնորոշմամբ, «փոքր երկիր աշխարհների միջև», երկիր, որն արագ տեմպերով, հսկայական զոհողությունների ու արտասովոր լարվածության գնով ձգտում է բոլոր բնագավառներում, այդ թվում նաև մշակույթի, լրացնել այն, ինչից զրկված է եղել իր աներևակայելի բուռն ու ծանր անցյալում: Դափնեկրի ընտրությամբ դուք լույսի շող եք գցել իմ երկրի գրական գործունեության վրա՝ այդ բանն անելով ճիշտ այն ժամանակ, երբ նոր անունների ու ինքնատիպ ստեղծագործությունների շնորհիվ մեր գրականությունն սկսել է խաղալ իրեն պատշաճ դեր՝ ձգտելով իր կարողությունների չափով ներդրում կատարել համաշխարհային գրականության մեջ: Այդ երկրի գրողներից մեկին ձեր կողմից ընդունելը անտարակույս նշանակում է աջակցություն նման ձգտմանը, ինչն առանձնահատուկ երախտագիտություն է ծնում: Ես ուրախ եմ այս շնորհակալությունն անկեղծ ու պարզ արտահայտելու ներկայացած հնարավորության համար:
Շատ ավելի դժվար է ինչ-որ բան ասել պատմողի ստեղծագործության մասին, որին դուք մրցանակի եք արժանացրել:
Չէ՞ որ երբ գրողի ու նրա ստեղծագործությունների մասին է խոսք լինում, օրինաչա՞փ է արդյոք իր հորինվածքները՝ այսինքն իր մի մասը ձեզ տված մարդուց սպասել, որ նա դեռ ինչ-որ բան էլ խոսի դրանց մասին: Մենք հաճախ հակված ենք գեղարվեստական գործեր ստեղծողներին դիտարկել կամ որպես լուռ ու անհասանելի ժամանակակիցների, կամ որպես նշանավոր հանգուցյալների և համարել, որ գեղարվեստական ստեղծագործությունը մեզ հետ առավել մաքուր ու պարզ լեզվով է խոսում, եթե նրան չի խառնվում իր ստեղծողի կենդանի ձայնը: Այսպիսի տեսակետը բավականաչափ տարածված է և նոր չէ: Դեռ Մոնտեսքյոն էր հաստատում, որ «գրողներն իրենց ստեղծագործությունների վատ դատավորներ են»: Ինչ-որ ժամանակ հիացմունքով ու ըմբռնումով եմ կարդացել Գյոթեի խրատական ասացվածքը. «Արվեստագետի գործը արարելն է և ոչ թե խոսելը»: Իսկ շատ ավելի ուշ այդ նույն միտքը փայլուն ձևակերպմամբ հայտնաբերեցի անմոռանալի Ալբեր Քամյուի մոտ:
Այդ պատճառով, կարծում եմ, միանգամայն օրինաչափ է իմ կարճ ելույթի ծանրության կենտրոնը տեղափոխել պատմվածքի և պատմողի վրա: Հազար լեզվով, մոլորակի ամենատարբեր ծագերում, մեր նախնիների խրճիթների օջախների կողքը պատմված հին ավանդություններից սկսած ընդհուպ նորագույն գրողների ստեղծագործությունները, որոնց գրքերը այս պահին լույս են տեսնում աշխարհի խոշորագույն հրատարակչություններում, դարեդար պատմություն է արվում մարդու ճակատագրի մասին, և մարդիկ նորից ու նորից այն վերապատմում են միմյանց: Այդ պատմության եղանակներն ու ձևերը փոփոխվում են՝ կախված ժամանակից ու հանգամանքներից, բայց դրա պահանջմունքը մնում է, և այն, չընդհատվելով, հոսում է միշտ առաջ ու առաջ: Հաճախ նույնիսկ թվում է, թե գիտակցության առաջին փայլատակման պահից մարդկությունը միլիոնավոր տարբերակներով, իր շնչառությանն ու սրտի զարկին ներդաշնակ, ինքն իրեն դարերով պատմում է միևնույն պատմությունը: Այդ պատմությունը, լեգենդար Շեհերազադեի հեքիաթների նման, կարծես ձգտում է խորամանկել դահճին, հետաձգել ճակատագրի անխուսափելի դատավճիռը և երկարաձգել անվերջանալի կյանքի պատրանքը: Կամ գուցե պատմողը մարդուն օգնում է գտնել և ճանաչել ինքն իրե՞ն: Գուցե նա խոսում է այն մարդկանց անունից, ովքեր չեն կարողացել կամ, ժամանակից շուտ տապալված, չե՞ն հասցրել դրսևորել իրենք իրենց: Իսկ գուցե նա իր պատմությունով շեղում է իր միտքը երեխայի նման, որը երգում է մթության մեջ, որպեսզի շատ չվախենա՞: Կամ նրա պատմությունների նպատակը թեկուզ փոքր-ինչ լուսավորե՞լն է այն մութ արահետները, որոնցով մեզ ուղղորդել է ճակատագիրը, մեր ապրած և ոչ միշտ հասկացած կյանքի մասին մի քիչ ավելի պատմե՞լն է, քան մենք ի զորու ենք հասկանալ ու ճանաչել: Որքան հաճախ ենք մենք լավ պատմողի շուրթերից լսում, թե հատկապես ինչ ենք մենք արել և ինչ ենք բաց թողել, ինչն էր անհրաժեշտ, որ անեինք և ինչը՝ ոչ: Բացառված չէ, որ այդ պատմություններում՝ բանավոր ու գրավոր, պարունակվում է մարդկության ճշմարիտ պատմությունը, և մեզ կհաջողվի նշմարել, թերևս նաև հասկանա՞լ դրա իմաստը: Եվ ամենևին կարևոր չէ՝ դրանք անցյալին, թե ներկային են վերաբերում:
Ինչ-որ մեկը կարող է ասել, որ պատմել անցյալի մասին նշանակում է ինչ-որ չափով քամահրել արդիականությունը և նույնիսկ մեջքով շրջվել դեպի այն: Իմ կարծիքով, պատմական վիպակների ու վեպերի հեղինակը չէր համաձայնի այդ անհիմն դատողությանը, ավելի շուտ նա կխոստովաներ այն, ինչն ինքն էլ ճիշտ չգիտի. հատկապես ինչպե՞ս և ե՞րբ է անցնում ներկայից անցյալին, ինչպե՞ս է կարողանում հարյուրամյակների շեմին ոտք դնել մի թեթևությամբ, որպիսին միայն երազում է լինում: Եվ, ի վերջո, մի՞թե անցյալում ու ներկայում մենք չենք բախվում միևնույն երևույթներին ու բարդություններին. լինել մարդ, ծնվել առանց սեփական գիտության և անկախ սեփական կամքից, լինել լքված գոյի օվկիանոսում, ստիպված լինել լողալ, գոյատևել, չդավաճանել ինքն իրեն, դիմադրել արտաքին ճնշմանը, տանել հաճախ մեր ուժերը գերազանցող սեփական և ուրիշների անսպասելի արարքները: Եվ գլխավորը՝ դեռ դիմանալ այդ ամենի գիտակցմանը: Մի խոսքով՝ մարդ լինել:
Այսպիսով, անցյալը և ներկան բաժանող երևակայական գծի այն կողմում ևս գրողը հանդիպում է հենց նույն մարդկային ճակատագրին. նա պետք է հայտնաբերի այն և հնարավորինս լավ հասկանա, ձուլվի նրան, տա նրան իր շնչառության կենդանությունը, իր արյան կրակը, անի այնպես, որ նա դառնա կենդանի հյուսվածքը իր պատմության, որն ինքը կշարադրի հնարավորինս ավելի լավ, ավելի պարզ ու ավելի համոզիչ:
Ինչպե՞ս են դրան հասնում, ի՞նչ եղանակով և ի՞նչ ուղիներով: Ոմանք՝ երևակայության ազատ ու սահման չճանաչող խաղով, ուրիշները՝ պատմության ու սոցիալական էվոլյուցիայի տրամադրած տեղեկությունների երկարատև ու տքնաջան ուսումնասիրությամբ: Ոմանք ստիպված են ճանաչել անցյալ դարաշրջանների նյութն ու իմաստը, մյուսները հաջողության են հասնում արտասովոր թեթևությամբ՝ ֆրանսիացի այն բեղմնավոր գրողի նման, որն ասել է. «Ի՞նչ է պատմությունը: Մեխ, որից կախում եմ իմ վեպերը»: Կարճ ասած, գոյություն ունեն հարյուրավոր եղանակներ, որոնց հետևելով հեղինակը ծնում է իր ստեղծագործությունը, բայց այնուամենայնիվ գլխավոր ու վճռական նշանակություն ունի հենց ստեղծագործությունն ինքը:
Պատմավեպեր գրողը բոլորի հետ մեկընդմիշտ բացատրվելու համար իր ստեղծագործության բնաբան կարող էր վերցնել հների խոսքը. «Cogitavi dies antiguos et annos aeternos in mente habui»: Բայց առանց բնաբանի էլ նրա ստեղծագործությունը խոսում է միևնույն բանի մասին: Ի վերջո, դա տեխնիկայի խնդիր է, ճաշակի, մեթոդի, իսկ հեղինակի ու նրա ստեղծագործության մասին բոլոր դատողությունները մտքի խաղից ավելին չեն: Այնքան էլ կարևոր չէ, թե գրողն անէությունից կանչում-բերո՞ւմ է արդյոք անցյալը, վառ նկարագրո՞ւմ է ներկան կամ աներկյուղ նետվո՞ւմ է դեպի ապագան, կարևորն այլ բան է՝ ոգին, որով ներծծված է նրա պատմածը, լուրը, որը հաղորդում է մարդկանց նրա գիրքը: Իսկ այստեղ, բնականաբար, չկան ոչ կանոններ, ոչ օրենքներ: Յուրաքանչյուրն անում է իր պատմությունը՝ հետևելով իր ներքին պահանջին, ժառանգած կամ ձեռք բերած հակումներին ու հայացքներին համապատասխան, իր գեղարվեստական կարողությունների ներածի չափով, յուրաքանչյուրը բարոյական պատասխանատվություն է կրում այն բանի համար, ինչն ինքը պատմում է, այնպես որ թող յուրաքանչյուրն իր պատմությունն անի բացարձակապես ազատ: Բայց վերջում կուզենայի հույս հայտնել, որ պատմությունը, որը մարդկանց կանի ժամանակակից պատմողը, անկախ դրա ձևից ու թեմայից, թունավորված չի լինի ատելությամբ և խլացած չի լինի մահաբեր զենքի դղրդյունից, որ այն թելադրված կլինի սիրուց, իսկ ուղղորդված՝ ազատ ու ջինջ մարդկային ոգուց: Քանզի պատմողն ու իր ստեղծագործությունը պետք է ծառայեն մարդուն ու մարդկությանը, և դա ամենից գլխավորն է: Սա էլ ուզում էի ընդգծել իմ համառոտ ելույթում, որը թույլ տվեք ավարտել նույն կերպ, ինչպես սկսեցի՝ խոր ու անկեղծ շնորհակալություն հայտնելով:
*Ես մտորում էի անցյալ օրերի մասին և վերհիշում հավերժության տարիները (լատ.):
Թարգմանությունը՝ Հովհաննես Այվազյանի
