Խորխե Լուիս Բորխես | Բանաստեղծություններ

Թարգմանչի կողմից

ԽՈՐԽԵ ԼՈՒԻՍ ԲՈՐԽԵՍ
(1899-1986)
Եթե նաև այն միտքը գոյություն ունի, թե պոեզիայում ապրում է Դրախտի մասին հիշողությունը (այսպես էր կարծում Նովալիսը), ուրեմն ամեն լեզու–Դրախտ տանող ճանապարհ է: Այս առումով ես հայերեն «Քանի լեզու գիտես` այնքան մարդ ես» ասացվածքը կվերափոխեի այսպես. «Քանի լեզու գիտես` այնքան Ա դ ա մ ես», իսկ ավելի շուտ` «քանի լեզու գիտես` այնքան Դրախտ վերադառնալու ճանապարհները քո դեմ բաց են »:- Ես գիտեմ, որ իմ` իսպաներեն սովորելու հույսերը այլևս կորած են – ուրեմն ինձ համար ևս մի կորուսյալ դրախտ,- նաև գիտեմ, որ միջնորդ լեզվից (տվյալ դեպքում` ռուսերեն և գերմաներեն – ես երկուսով էլ ունեմ Բորխեսի բանաստեղծությունները) թարգմանելը անթույլատրելի է, բայց ո՞վ է ասել, թե չկան գեղագիտական կանոններից վեր գայթակղություններ, մանավանդ որ դրանք որևէ գեղագիտական նպատակ չեն հետապնդում, այլ ընդամենը իմ կարդացածը մի կերպ ի մ լեզվին տալով` սեփական ներաշխարհից օտարելը և դրանով գուցե նրանց ազդեցությունից ազատվելը, դրանցից մի կերպ պրծնելն է, թեև միգուցե և` զուր ջանք. Պոլ Վալերին (ում իսպաներենի ա յ ս Պոլ Վալերին շատ բարձր էր գնահատում) մի առիթով գրել է. ամենախորունկը թոթափած (ես կասեի` թաքցրած) ազդեցություններն են:- Եվ մանավանդ որ (թեև դա ոչինչ չի նշանակում) ես ընտրել եմ արձակ բանաստեղծությունները կամ բանաստեղծությունակերպերը, որոնք երկու լեզուներով էլ գրեթե նույնական են (ևս մի ապացույց, որ դրանք լավ թարգմանություններ են, թեև ես հակառակը պնդողին էլ չեմ առարկի)… Գումարած երկրորդ կողմը. ես, որ արդեն նոր գրքեր չեմ ո ւ զ ո ւ մ կարդալ, այլ ո ւ զ ո ւ մ ե մ վերընթերցել կարդացածներս (անգամ մի ասույթ եմ հորինել` «միակ ընթերցումը` վերընթերցումն է», կամ «մի հավատացեք ձեր ընթերցածներին, այլ միայն` վերընթերցածներին»), համենայն դեպս չեմ կորցրել հույսս, որ օրերից մի օր գուցե և երջանիկ մի բ ե ր ո ւ մ ո վ կհայտնվի Բորխեսի բանաստեղծությունների հայերեն բուն թարգմանիչը. այս տասը թարգմանությունները այդ սպասման մեջ իմ անհամբերության ապացույցներից են և ուրիշ ոչինչ:

Հակոբ Մովսես

«ՎԱԳՐԵՐԻ ՈՍԿԻՆ» ԳՐՔԻ ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ

Դավիդ թագավորի` մեզ հատկացրած յոթանասուն տարուն հասած մարդուց դժվար է էլի ինչ-որ բան սպասելը` բացի բառի հետ վարվելու արդեն հայտնի հմտությունից, մանր վարիացիաներից և տաղտկալի կրկնություններից: Փորձելով վանել կամ գոնե չափավորել նման միապաղաղությունը` ես,- թվում է` հյուրընկալության աճապարանքով,- որոշեցի այս ժողովածուի մեջ ներս թողնել զանազան թեմաներ, որոնք գրողի միտքն են գալիս նրա սովորական զբաղմունքի ժամանակ: Խոստովանանքին գրքում փոխարինում է այլաբանությունը, սոնետին` սպիտակ կամ ազատ բանաստեղծությունը: Ժամանակների սկզբում,- խառնակ ֆանտազիաների և հավաստի կոսմոգոնիաների համար այնքա~ն հարմար,- բանաստեղծության և արձակի ոչ մի մի բաժանում էլ չի եղել: Տորը ամպրոպի աստվածը չէր. նա ամպրոպ էր, նա աստված էր:
Իսկական բանաստեղծի համար կյանքի յուրաքանչյուր վայրկյան, յուրաքանչյուր մանրուք արդեն պետք է բանաստեղծություն լինի, ինչն էլ նա, ըստ էության, է’: Որքան գիտեմ` զգացմունքների նման անընդհատական սրվածության առայժմ ոչ ոք չի հասել: Բրաունինգը և Բլեյկը մյուսներից ավելի են մոտեցել նպատակին: Ուիթմենը մի անգամ չէ, որ ազդարարել է դրա մասին, բայց նրա մտածված թվարկումները ոչ միշտ էին տարբերվում անզգա կատալոգներից:
Ես չեմ հավատում գրական դպրոցներին. Ըստ իս` նրանք ուսուցումը դյուրացնելով` ընդամենը իրազննական պիտույքի նշանակություն ունեն: Բայց եթե պետք է ասել` ես որտեղից եմ գալիս իմ բանաստեղծություններով, ապա կպատասխանեմ. լատինամերիկյան մոդեռնիզմից, նրա ազատությունից, որն այնքան գրականություններ է թարմացրել և որի ընդհանուր զենքը – իսպաներենն է, չբացառած, ինչ խոսք, բուն Իսպանիայի բառն ու բանը:
Մի անգամ չէ, որ Լեոպոլդո Լուգոնեսի հետ խոսելու բախտն եմ ունեցել: Նա անմարդամոտ և անբարհավաճ մարդ էր, ըստ որում խոսքը շարունակ շուռ էր տալիս իր “ընկեր և ուսուցիչ Ռուբեն Դարիոյի” մասին հիշողություններին: (Ինչի համար էլ ես, ի դեպ, մտածում եմ, որ մենք պետք է մեր լեզվում ընդհանուր գծերը զարգացնենք, այլ ոչ թե տեղական առանձնահատկությունները):
Ինչ- որ տեղ գրքի էջերում ընթերցողը կնկատի իմ հետաքրքրվածությունը փիլիսոփայությամբ: Այն ծնունդ է առել մանկությունից, երբ հայրս շախմատի տախտակին (որքան հիշում եմ` նոճեփայտյա) ինձ ցույց տվեց Աքիլլեսի և կրիայի մրցությունը:
Ինչ վերաբերում է այս գրքում զգացվող ազդեցություններին… Նախ և առաջ` դրանք այն գրողներն են, որոնց ես ամենաշատն եմ սիրում – Բրաունինգի անունը արդեն առկայծեց: Եվ ապա` նրանք, ում ես երբեք չեմ կարդացել, բայց ովքեր, այնուամենայնիվ, ապրում են իմ մեջ: Լեզուն – խորհրդանիշերի կամայական հավաքածու չէ, այլ ավանդույթ և զգացմունքների պատկեր:

Խ. Լ. Բ.
Բուենոս-Այրես, 1972

«ՆՎԻՐԱԿԱՆ ՎԱՐԴԸ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒԻ ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ

Բանաստեղծներին ոգեշնչած Մուսայի մասին ռոմանտիկների ուսմունքը քարոզում էին դասականները: Դասականների ուսմունքը բանաստեղծության մասին` իբրև մտավոր հաշվարկի արդյունքի, 1846 թ.-ին հռչակեց ռոմանտիկ Էդգար Պոն: Պարադոքսային փաստ: Եթե մի կողմ թողնենք քնի մեջ ոգեշնչման առանձին դեպքերը – Բեդայի պատմած հովվի երազը, Կոլրիջի նշանավոր երազը – ակնհայտ է, որ երկու ուսմունքներն էլ յուրովի ճիշտ են, միայն թե վերաբերում են պրոցեսի տարբեր փուլերին: (Մուսա ասելով մենք հասկանում են այն, ինչը հրեաները և Միլտոնը Հոգի էին կոչում, իսկ մեր խղճուկ առասպելաբանությունը անվանում է Ենթագիտակցություն): Ինձ հետ ամեն ինչ լինում է շատ թե քիչ միատեսակ: Սկզբում ես ինչ-որ ուրվական եմ նշմարում, հեռվում կղզու նման մի բան, որը այնուհետև վերածվում է պատմվածքի կամ բանաստեղծության: Այսպես են սկիզբն ու վերջը, բայց մեջտեղը ինձնից ծածկված է: Եթե աստղերը կամ պատահարը բարեհաճ են` այն քիչ-քիչ նշմարվում է: Բայց մի անգամ չէ, որ կատարյալ խավարում ստիպված ես լինում վերադառնալ ելման կետին: Ես աշխատում եմ տեղի ունեցողի ընթացքին հնարավորինս քիչ խառնվել: Չեմ ուզում, որ այն աղավաղեն իմ հայացքները, որոնք, ի վերջո, շատ բան չեն նշանակում: Գաղափարների արվեստի պատկերացումները հասարակեցնում են բանը, քանի որ ոչ մեկին հայտնի չէ, թե ինչ դուրս կգա իր գրչի տակից: Հեղինակը – ենթադրենք` Կիպլինգը – կարող է հեքիաթ մտածել, բայց նա ի զորու չէ թափանցել նրա բարոյականի մեջ: Նրա պարտքն է` հավատարիմ լինել սեփական երևակայությանը և ոչ թե այսպես կոչված “իրականության” արագահոս հանգամանքներին:
Գրականությունը սկսվում է բանաստեղծություններով և միայն մի քանի դար հետո կարող է վերաճել արձակի: Անգլոսաքսերը չորս հարյուր տարի իբրև կանոն հրաշալի բանաստեղծություն ունեին և գրեթե սաղմնային արձակ: Սկզբում բառը մոգական խորհրդանիշ էր, ժամանակը միայն ավելի ուշ այն մանրեց: Բանաստեղծի գործը – բառերին թեկուզ և մասամբ նրանց նախասկզբնական, մթին զորությունը վերադարձնելն է: Այդ պատճառով ցանկացած տող երկու խնդիր ունի. ճշգրիտ փոխանցել տեղի ունեցածը և ֆիզիկապես հուզել մեզ, ինչպես որ ծովի մոտիկությունն է հուզում: Եվ ինչպես որ դա Վերգիլիոսն է անում.
Tendebanque manus ripae ulterioris amore ,
կամ Մերեդիտը.
Not tillthe fire is dying the grate
Look we for any kinship with the stars ,
կամ էլ Լուգոնեսի ահա այս ալեքսանդրիական տողը, որտեղ իսպաներենը ասես ուզում է վերադառնալ լատիներենին.
Իր ձախորդությունների և օրերի արդյունքով անթիվ:
Այսպիսի բանաստեղծությունները տարեցտարի շարունակում են փոփոխական ուղին ընթերցողական հիշողության խորքերում:
Բառով զբաղվելուց շատ – չափազանց շատ – տարիներ հետո ես այդպես էլ գեղագիտական հանգանակի տեր չդարձա: Ասենք արժե՞ր արդյոք մեզ համար առօրյայի նախանշած բնական շրջանակներին այս կամ այն տեսության շրջանակները ավելացնել: Տեսությունները, ճիշտ ինչպես կրոնական և քաղաքական համոզմունքները, գրողի համար սոսկ ազդակ են: Ամեն մեկը իրն ունի: Ուիթմենը ամենայն իրավացիությամբ հրաժարվեց հանգից, Հյուգոյի համար նման հրաժարումը խելագարություն կլիներ:
Դատելով այս գրքի ընթերցված շարվածասյուներից` կուրությունը այնտեղ ավելի խղճալի է, քան իմ կյանքում: Ինչ խոսք, կուրությունը կալանք է, բայց այն նաև ազատություն է, հորինվածքներին նպաստող մենություն, բանալի և հանրահաշիվ:

Խ. Լ. Բ.
Բուենոս-Այրես, 1975 թ.

«ԱՐԱՐԻՉԸ» ԳՐՔԻ ԸՆԾԱՅԱԿԱՆԸ ԼԵՈՊՈԼԴՈ ԼՈՒԳՈՆԵՍԻՆ

Հրապարակի գվվոցը մնում է հետևում, ես մտնում եմ գրադարան: Մաշկով զգում եմ գրքերի ծանրությունը, կարգի անխռով աշխարհը, չորացրած, հրաշքով պահպանված ժամանակը: Աջ և ահյակ, հարթմնի երազների մոգական շրջանում, մի պահ ուրվագծվում են ընթերցողների դեմքերը տքնաջան լամպերի ներքո, ինչպես կասեր լատինաբանող Միլտոնը….
Մտորումներս ընդհատվում են նրա աշխատասենյակի դռան մոտ: Ներս եմ մտնում, մենք պայմանական ջերմ արտահայտություններ ենք փոխանակում, և ահա ես նրան եմ նվիրում այս գիրքը: Որքան գիտեմ` նա ինձ հետևում էր ոչ առանց բարյացակամության և կուրախանար, եթե ես մտնեի և իրեն ինչ-որ արած բան նվիրեի: Դա տեղի չի ունեցել, բայց այժմ նա թերթում է հատորյակը և խրախուսաբար բարձրաձայն փորձում է այս կամ այն տողը` նրանում ոչ այն է` սեփական ձայնը ճանաչելով, ոչ այն է` թերարժեք կատարման հետևում առողջ միտքը զանազանելով:
Այստեղ իմ երազը անհետանում է, ինչպես ջուրը ջրի մեջ: Պատերից այն կողմ – Մեխիկո փողոցն է, և ոչ նախկին Ռոդրիգես Պենյան, և Լուգոնեսը շատ վաղուց, դեռ երեսունութի սկզբին, ավարտել է հաշիվները կյանքի հետ: Այս ամենը իմ ինքնապաստանության և կարոտի հորինվածքն է: Իրոք (մտածում եմ), բայց վաղը իմ հերթն էլ կգա, մեր ժամանակները կխառնվեն, տարեթվերը կկորչեն խորհրդանիշերի մեջ, և դրա համար էլ ես շատ մեղանչած չեմ լինի ճշմարտության դեմ, պատկերացնելով, թե ես իբր նվիրել եմ այս գիրքը, իսկ նա այն ընդունել է:

«ԳԱՂՏՆԱԳԻՐ» ԳՐՔԻ ԸՆԾԱՅԱԿԱՆԸ

Աշխարհը կազմող անբացատրելի բաների ողջ բազմությունից գիրք ընծայելը – ամենապարզը չէ: Այդտեղ ընծա, նվեր են տեսնում: Եթե չհաշվենք անկարեկից մանրադրամը, որը քրիստոնյաների ողորմածությունը սահեցնում է մուրացկանի ափը` ամենայն իսկական ընծա – փոխադարձության ակտ է: Ընծայողը չի կորցնում ընծայվածը: Տալ նշանակում է վերցնել:
Ինչպես աշխարհում բոլոր գործողությունները` գիրք ընծայելը մոգական գործողություն է: Ավելացրած, որ դրա մեջ կարելի է տեսնել թանկագին անունն արտասանելու ամենաշռայլ և ամենածանրակշիռ առիթը: Ահա և ես քո անունն եմ արտասանում, Մարիա Կոդամա: Որքա~ն արշալույսներ, որքա~ն ծովեր, Արևմուտքի և Արևելքի որքա~ն պարտեզներ, որքա~ն Վերգիլիոսներ:

Խ. Լ. Բ.
Բուենոս-Այրես, 1981 թ.-ի մայիսի 17

«ԵՐԱՇԽԻՔ» ԳՐՔԻ ԸՆԾԱՅԱԿԱՆԸ

Պոեզիան – մոգության կրտսեր քույրն է: Այդ մոգության զենքը – լեզուն – բավականին առեղծվածային բան է: Նրա ծագման մասին մենք ոչինչ չգիտենք: Իմացածներս միայն այն է, որ այն իր հերթին բաժանվում է լեզուների, որոնցից յուրաքանչյուրի տրամադրության տակ բառերի անսպառ, հոսուն մի բազմություն է և նրանց համակցությունների անսահման մի կազմ: Նման անսահման միավորներից է ստեղծված նաև այս գիրքը: (Բանաստեղծությունների մեջ հնչողությունը և բառի միջավայրը կարող են անհամեմատ կարևոր լինել նրա իմաստից):
Այս գիրքը քոնն է, Մարիա Կոդամա: Հարկ կա՞ ասելու, որ իմ ընծայականի մեջ մտնում են մթնշաղներ, Նառայի պարտեզների եղջերուները, միայնակ գիշերը և բազմադեմ արշալույսները, ընդհանուր կղզիներ,անապատներ և զբոսայգիները, այն, ինչը տանում է մոռացությունը և կերպարանափոխում է հիշողությունը, մուեձինի զիլ ճիչը, մահը Հոուկվուդում, գրքերը և փորագրությունները:
Տալ կարելի է միայն այն, ինչը արդեն տրված է: Տալ կարելի է միայն այն, ինչը պատկանում է ուրիշին: Այս գրքում հավաքված է այն, ինչը միշտ քոնն է եղել: Ի~նչ առեղծվածային բան է ընծայելը, խորհրդանիշերի խաղ:

Խ. Լ. Բ.

ԱՌԱՋԱԲԱՆ

Հազիվ թե որևէ մեկը զարմանա` ութսունն անց մարդու գրքում չգտնելով տարրերից առաջինը` կրակը: Մի թագուհի մահվան շեմին իրեն նմանեցնում է օդին և կրակին , ես ամենից հաճախ ինձ հող ու մոխիր եմ զգում, անզոր հող ու մոխիր: Եվ, համենայն դեպս, շարունակում եմ գրել: Իսկ ինձ ուրիշ էլ ի՞նչ է մնում դրանից` ի վերջո երջանիկ այդ ճակատագրից զատ: Գրողի բերկրանքը և գրվածի արժանիքները (կամ վրիպումները) – տարբեր բաներ են: Մարդկային ցանկացած ստեղծագործություն, Կարլայլի կարծիքով, շատ բան չարժե, բացի նրա վրա թափած աշխատանքից:
Ես ոչ մի գեղագիտական ծրագիր չունեմ: Ստեղծագործությունը ինքն է հեղինակին թելադրում հարկավոր ձևը` չափածո՞, թե արձակ, բարոկո գրելաո՞ճ, թե հասարակ: Տեսությունը կարող է հրաշալիորեն օգնել (հիշենք Ուիթմենին), բայց և կարող է հրեշներ կամ էլ պարզապես թանգարանային ցուցանմուշներ ծնել…
Տարիների հետ համոզվում ես, որ գեղեցկությունը (և երջանկությունը) արտառոց բաներ չեն: Ոչ մի օր չի անցնում, որ մենք – թող որ մի ակնթարթով – դրախտում չլինենք: Ցանկացած, անգամ ամենագորշ բանաստեղծին վաղ թե ուշ բախտ է վիճակվում համաշխարհային գրականության լավագույն տողը (ճիշտ ինչպես բազմաթիվ վատագույնները): Գեղեցկությունը – մեծ մենակյացների արտոնությունը չէ: Հազիվ թե այս գրքի քառասուն ստեղծագործությունների մեջ թաքնված չէ թեկուզ և մի տող, որը արժանի է մինչև վերջին րոպեն հետդ անցնելուն:
Գրքում երազները շատ են: Դրանք – քմահաճույք չեն, ոչ էլ` հորինվածքներ, այլ գիշերների կամ, ավելի շուտ, լուսաբացների ակամա ընծաները: Եվ եթե ես ինչ-որ բան ավելացրել եմ` ապա, թերևս, մեկ-երկու մանրամասն, ինչպես որ դա Դեֆոյից ի վեր պահանջում է մեր ժամանակը:
Այս բառերը թելադրում եմ իմ հայրենիքներից մեկում – Ժնևում:

Խ. Լ. Բ.
9 հունվարի, 1985 թ

ԴԵԼԻԱ ԷԼԵՆԱ ՍԱՆ-ՄԱՐԿՈ

Մենք բաժանվեցինք Օնսե հրապարակի մոտ, մի խաչմերուկում:
Ես փողոցով քեզ էի նայում: Դու շրջվեցիր և հրաժեշտ տալով` ձեռքով արեցիր:
Մեր միջև հոսում էր մարդկանց և մեքենաների հոսքը:- Խփեց սովորական երեկոյի ժամը հինգը, և ես կարո՞ղ էի իմանալ, որ այդ գետը թախծալուր Աքերոնն էր անանցանելի:
Մենք այլևս իրար չտեսանք, իսկ մի տարի անց դու մեռար:
Եվ այժմ ես հիշողությանս մեջ արթնացնում եմ այդ պատկերը և նրա մեջ եմ նայում և հասկանում եմ, որ այն խաբել է, և սովորական հրաժեշտի հետևում թաքնված է եղել անվերջ բաժանումը:
Այսօր ճաշից հետո ես մնացի տանը և փորձելով հասկանալ այդ ամենը` վերընթերցեցի վերջին հորդորը, որ Պլատոնը դրել է ուսուցչի շուրթերին: Ես կարդացի, որ հոգին ի զորու է խուսափել մարմինը ոչնչացնող մահից:
Եվ այժմ չգիտեմ, թե ինչն է ճշմարիտ – այժմյան ցնցող մեկնաբանությո՞ւնը, թե պարզ հրաժեշտը այնժամ:
Քանզի եթե հոգիները չեն մեռնում` նրանց հրաժեշտներում պաթոսը իրոք անտեղի է:
Հրաժեշտ տալ – նշանակում է ժխտել բաժանումը, նշանակում է. ա յ ս օ ր մ ե ն ք ձ և ա ց ն ո ւ մ ե ն ք, թ ե բ ա ժ ա ն վ ո ւ մ ե ն ք, բ ա յ ց, ի ն չ խ ո ս ք, վ ա ղ ը կ հ ա ն դ ի պ ե ն ք: Մարդիկ հրաժեշտը հորինել են, իմանալով, որ այսպես թե այնպես իրենք անմահ են, թեև համարում են, թե իբր պատահական և վաղանցուկ են:
Դելիա, մի օր – ո՞ր գետի ափին – մենք նորից կծավալենք այս անվստահ երկխոսությունը և հարց կտանք իրար, թե իրո՞ք ինչ-որ հարթավայրում կորած ինչ-որ քաղաքում մենք Բորխեսը և Դելիան ենք եղել:

ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Կնոջը գրկած ամեն ոք – Ադամն է: Իսկ նրա կինը – Եվան:
Ամեն ինչ կատարվում է առաջին անգամ:
Ես երկնքում սպիտակ մի շրջանակ տեսա: Ինձ ասում են` “լուսին”, բայց դա սոսկ բառ է, սոսկ միֆ:
Ես երկյուղում եմ ծառերից: Նրանք այնքա~ն գեղեցիկ են:
Սուսուփուս գազանները չորս դին սպասում են իրենց անուններին:
Գրադարակի գրքում ոչ մի տառ գոյություն չունի: Նրանք ծնվում են գիքը բացելիս:
Թերթելով ատլասը` ես ստեղծում եմ Սումատրան:
Խավարում լուցկին ձեռքն առնող ամեն ոք հայտնաբերում է կրակը:
Հայելիներում մեզ դարանակալում են ուրիշների դեմքերը:
Ծովին նայող յուրաքանչյուր ոք տեսնում է Մեծ Բրիտանիան:
Լիլիենկրոնի տողը արտասանող ամեն մարդ մտնում է ճակատամարտի մեջ:
Ես երազում տեսել եմ Կարթագենը և այն կործանած լեգիոնները:
Ես երազում տեսել եմ դաշույնը և կշեռքը:
Փա~ռք սիրուն, որի մեջ ոչ ոք չի տիրում ոչ ոքի, այլ յուրքանչյուրը իրեն նվիրում է մյուսին:
Փա~ռք մղձավանջին, որից հետո հասկանում ես, թե մենք ինչ դժոխք կարող ենք սարքել:
Գետը մտնող ամեն ոք Գանգեսն է մտնում:
Ժամացույցների ավազին նայող յուրաքանչյուր մարդ տեսնում է կայսրությունների անկումը:
Դաշույնի հետ խաղացող ամեն ոք կանխագուշակում է Կեսարի սպանությունը:
Քնած ամեն ոք իր մեջ կրում է բոլորին – թե’ ապրողներին, թե’ մեռյալներին:
Ես անապատում տեսել եմ պատանի Սփինքսին, որը հենց նոր էր ստեղծվել: Արևի տակ ոչ մի հին բան չկա:
Ամեն ինչ տեղի է ունենում առաջին անգամ, ամեն ինչ տեղի է ունենում մեկընդմիշտ:
Ամեն ոք, ով կարդում է այս տողերը – նրանց հեղինակն է:

ԱՐԴԱՐՆԵՐԸ

Նա, ով իր պարտեզն է մշակում, ինչպես կտակել է Վոլտերը:
Ով երախտագիտություն է հայտնում այս երկրին` երաժշտության համար:
Ով իրեն երջանիկ է զգում, երբ որևէ ստուգաբանական նույնություն է գտնում:
Հարավային սրճարանի երկու ծառայողները, որ լուռումունջ շախմատ են խաղում:
Բրուտը, ով նախօրոք գցել-բռնել է գույնը և ձևը:
Գրաշարը, ով կռիվ է տալիս այս անհարմար էջի հետ:
Երգերից մեկի եզրափակիչ եռատողերը կարդացող զույգը:
Նա, ով փաղաքշում է քնած կատվին:
Ով հատուցում է կամ փորձում է հատուցել պատճառած չարիքը:
Ով այս երկրին երախտագիտություն է հայտնում Ստիվենսոնի համար:
Ով գերադասում է ուրիշի արդարացիությունը:
Ահա թե ով է,- յուրաքանչյուրը` առանձին,- փրկում աշխարհը:

ԱԲՐԱՄՈՎԻՑ

Այսօր երեկոյան, սուրբ Պետրոսի բլրին, գրեթե հենց գագաթին, հելլենական լեզվի անվախ և հաղթական երաժշտությունը մեզ հուշեց, որ մահը անհամեմատ անհավանական է կյանքից, և, ուրեմն, հոգին ապրում է նաև մարմնի քայքայումից հետո: Այլ կերպ` Մարիա Կոդաման, Իզաբել Մոնեն և ես այսօր երեքով չէինք նստած, ինչպես թվում էր արտաքուստ: Մենք չորսով էինք, և դու, Մորիս, նույնպես մեզ հետ էիր: Կարմիր գինու գավաթները բարձրացան ի պատիվ քեզ: Մեզ ոչ քո ձայնն էր տանջում, ոչ քո ձեռքերի հպումը, ոչ էլ քո մասին հիշողությունը: Բայց դու այստեղ էիր` ոչ մի բառ չարտասանելով և, թվում է, ժպտալով մեր վախին և զարմանքին` նման ակնհայտ փաստի առջև, որ աշխարհում ոչ ոք չի մեռնում: Դու այստեղ էիր, մեր կողքին, իսկ քեզ հետ միասին – բազմությունները նրանց, ովքեր հանգեցին իրենց հայրերի հետ, ինչպես որ ասված է քո Գրքում: Քեզ հետ միասին ստվերների բազմություններն էին, որ Ուլիսի առջև ջուր էին խմում փոսից, և Ուլիսն ինքը, և բոլորը, ովքեր հեռացել էին նրանից առաջ կամ հետո, կամ երազել էին հեռացածների մասին: Այստեղ էին բոլորը – և’ Հերակլեսը, և’ Յորիկը: Ինչպե՞ս կարող են մեռնել կինը, տղամարդը կամ երեխան, եթե նրանցից ամեն մեկի մեջ – այնքան գարուններ և տերևներ, այնքան գրքեր և թռչուններ, այնքան լուսաբացներ և մայրամուտներ են ապրում:
Այսօր երեկոյան ինձ բոլոր ապրողների նման տրված էր լացելու երջանկությունը, զգալով, թե ինչպես են արցունքները գլորվում այտերիս վրայով և հասկանալով, որ երկրի վրա ոչինչ չկա, որ դատապարտված լինի մահվան և հետք չթողնի: Այսօր երեկոյան, ոչ մի բառ չարտասանելով, դու, Աբրամովից, ինձ բացեցիր, որ մահվան մեջ վայել է այնպես մտնել, ինչպես որ` տոնի:

ԱՆՑՅԱԼԻՆ ՏԻՐԵԼԸ

Գիտեմ` կյանքում կորուստներն այնքան շատ են, որ չես հաշվի,- այդ կորուստներն էլ իմ այսօրվա ունեցվածքն են: Գիտեմ` ոչ ոսկին, ոչ սևը ես չեմ կարող տեսնել. անհաս` նրանք ինձ ավելի թանկ են, քան տեսնողներից յուրաքանչյուրին: Իմ հայրը մեռավ, հիմա նա միշտ ինձ հետ է: Ասում են, թե ես Սուինբերնին կարդում եմ իր ձայնով: Մեզ միայն մեռյալներն են պատկանում. Մեր տիրապետության տակ – միայն կորուստներն են: Իլիոնը ընկավ, բայց ապրում է իրեն ողբացող հեքզամետրերում: Իսրայելն ընկավ` մնալով իբրև տան վաղնջենի բաղձանք: Ցանկացած բանաստեղծություն տարիները վերածում են եղերերգության: Մեր ամենահավատարիմ ընկերուհիները – հեռացածներն են. նրանք ոչ սպասումին են ենթակա, ոչ էլ հույսի տագնապներին և վախերին: Միակ ճշմարիտ դրախտը – կորուսյալն է:

ԼՐՏԵՍԸ

Ճակատամարտի պայծառացման մեջ
Ոմանք կյանքն են զոհաբերում հայրենիքին,
և մարմարը նրանց հիշատակն է պահում:
Իսկ ես աննկատ թափառում եմ քաղաքներում, որոնցից սիրտս է խառնում:
Ուրիշ է իմ զոհաբերությունը:
Ես հրաժարվեցի պատվից,
մատնեցի նրանց, ովքեր ինձ իրենց ընկերը համարեցին,
խիղճը գնեցի,
նզովեցի անունը հայրենիքիս:
Ես անփառունակության հետ հաշտվեցի:

DOOMSDAY

Այդ օրը, ինչպես Հովհան աստվածաբանն է ասում, կհնչի փողը:
Ըստ Սվեդենբորգի վկայության` դա արդեն եղել է 1757 թվականին:
Այդպես եղել է Իսրայելում, երբ հռոմեական էգ գայլը Հիսուսի մարմինը
Մեխեց խաչին, և` բազմիցս հետո:
Դա լինում է քո արյան ամեն մղման հետ:
Չիք ոչ մի վայրկյան, որը չկարողանա Դժոխքի երախը դառնալ:
Չիք ոչ մի րոպե, որը չկարողանա Դրախտի վտակը դառնալ:
Չիք ոչ մի րոպե, որը չի կարելի զենք դարձնել:
Ցանկացած պահի դու կարող ես դառնալ Կայեն կամ Սիդդհարտա,
Դիմակ և կամ դեմք:
Ցանկացած պահի քեզ կարող է իր սերը նվիրել Հեղինեն Տրոյացի:
Ցանկացած պահի հավը կարող է երեք անգամ խոսել:
Ցանկացած պահի կլեպսիդրան կարող է վերջին կաթիլը գցել:

ԱՂՈԹՔ

Մանկությունից մայրենի երկու լեզուներով իմ շուրթերը հազար անգամ կրկնել և դեռ բազմիցս կրկնում են “Հայր մեր”-ի բառերը: Միշտ չէ, որ ես հասկացել եմ դրանք: Եվ այսօր, 1969 թվականի հուլիսի մեկի առավոտյան, ես ուզում եմ հորինել իմ սեփական աղոթքը, որը ինձ ոչ ոք չի նվիրել: Պարզ է, որ այստեղ մարդկային ուժերը գերազանցող շիտակություն է պետք: Խնդրանքները, որքան հասկանում եմ, տեղին չեն: Կուրությունից բուժում խնդրելը անհեթեթ է. ես բազում տեսնողների գիտեմ, և դա ոչ նրանց երջանկությունն է ավելացրել, ոչ արդարամտությունը, ոչ միտքը: Ժամանակի ընթացքը – պատճառների և հետևանքների գլխապտույտ թնջուկ է: Ցանկացած, ամենաչնչին ողորմածություն խնդրելը նշանակում է խնդրել, որ այդ որոգայթների պողպատյա կալանումը թուլանա, խնդրել, որ դրանք պատռվեն: Նման ողորմածության արժանի չէ ոչ ոք: Չեմ ուզում աղոթել, որ իմ մեղքերը ներվեն. ներելը – ուրիշների բանն է, իսկ ինձ փրկել կարող եմ միայն ես ինքս: Ներումը արդարացնում է զոհին, բայց ոչ մեղավորին. այն պարզապես նրան չի վերաբերվում: Կամքի ազատությունը – խաբկանք է, ես այն հասկանում եմ, բայց չեմ կարող ձեռք բերել (կամ մտածել, թե ձեռք եմ բերել): Կարող եմ ձեռք բերել արիություն, ինչը երբեք չեմ ունեցել, հույս, ինչին հրաժեշտ եմ տվել, ուժ`ճանաչելու այն, ինչի մասին ոչինչ չգիտեմ կամ միայն կռահում եմ: Հիշողության մեջ ուզում եմ մնալ ոչ այնքան իբրև բանաստեղծ, որքան իբրև ընկեր:- Թող ոմն մեկը կրկնի բառերը Դանբարի, Ֆրոստի և կամ այն մարդու, ով գիշերով տեսել է Խաչելության ծառը արնածոր – և հիշի, որ դրանք առաջին անգամ ինձնից է լսել: Մնացյալը – դատարկ բան է, մոռացությանը երկար չես սպասի: Աշխարհի ուղիները անքննելի են, բայց կարևոր է մի բան միշտ հիշել. պայծառ մտքով և արդար աշխատանքով մենք օգնում ենք սալարկել մեզ անհաս այդ ուղիները:
Ուզում եմ մեռնել մեկընդմիշտ, մեռնել իմ ամենօրյա ուղեկցի հետ միասին – սեփական մարմնի:

ՎԱՐԻԱՑԻԱՆԵՐ

Ես երախտապարտ եմ լուսնին, որ լուսին է, ձկանը, որ ձուկ է, մագնիսին, որ մագնիս է:
Ես երախտապարտ եմ Ալոնսո Կիխանոյին, ով շարունակում է Դոն Կիխոտ լինել` դյուրահավատ ընթերցողների համաձայնությամբ:
Ես երախտապարտ եմ բաբելոնյան աշտարակին, որը մեզ նվիրեց լեզուների բազմազանությունը:
Ես երախտապարտ եմ անմեռ բարությանը, որ օդի նման ողողել է երկիրը, գեղեցկությանը, որը դարանամուտ է մեզ:
Ես երախտապարտ եմ ծեր մարդասպանին, ով Կաբրերա փողոցի լքված մի տանը ինձ մի նարինջ մեկնեց և ասաց. “Ինձ դուր չի գալիս, երբ մարդիկ իմ տնից դուրս են գալիս դատարկ ձեռքերով”: Գիշերվա ժամը գրեթե տասներկուսն էր, և մենք այլևս չհանդիպեցինք:
Ես երախտապարտ եմ ծովին, որը մեզ զիջեց Ոդիսևսին:
Ես երախտապարտ եմ Սանտա Ֆե փողոցի ծառին և Վիսկոնսինե փողոցի ծառին:
Ես երախտապարտ եմ Դե Քուինսիին, ով հակառակ ափիոնի կամ նրա շնորհիվ Դե Քուինսի դարձավ:
Ես երախտապարտ եմ շուրթերին, որոնք չեմ համբուրել, և քաղաքներին, որոնք ես չեմ տեսել:
Ես երախտապարտ եմ կանանց, որոնք լքել են ինձ, և նրանց, ում ինքս եմ լքել, ինչը, ըստ էության, միևնույն բանն է:
Ես երախտապարտ եմ երազին, որում մոլորվել էի` ասես անդունդում, որտեղ լուսատուները չգիտեն իրենց ծիրերը:
Ես երախտապարտ եմ ծեր մի տիկնոջ, ով մահվան մահճում իրեն շրջապատածներին թույլ ձայնով ասաց. “Թողեք հանգիստ մեռնեմ”, այնուհետև այնպիսի հիշոցներ հեղեց, որոնք մենք նրանից լսում էինք առաջին և վերջին անգամ:
Ես երախտապարտ եմ իմ գիտակցության մահին և իմ մարմնի մահին:
Այս տողերը կարող է գրել միայն այն մարդը, ում ոչինչ չի մնացել, բացի Տիեզերքից:

ԱՊՐԵԼՈՎ ՍՊԱՌՆԱԼԻՔԻ ՆԵՐՔՈ

Սա սերն է: Ես պետք է թաքնվեմ և կամ փախչեմ:
Նրա բանտի պատերը բարձրանում են, ինչպես սարսափելի երազում: Գեղեցկության
դիմակը փոխվեց, բայց, ինչպես միշտ, միակը մնաց: Այդ ի՞նչ
ծառայություն այժմ պիտի ինձ մատուցեն թալիսմանները այս. գիտական պարապմունքները, այս մեծ
էրուդիցիան, իմացությունը այն բառերի, որոնցով խստամբեր Հյուսիսը
իր ծովերն ու դրոշներն է երգել, խաղաղ բարեկամությունը, իմ մոր
սերը դեռատի, մարտական ստվերները մեռյալների, անժամանակ գիշերները և
բույրը երազի:
Լինել քեզ հետ կամ չլինել քեզ հետ – ահա չափը իմ ժամանակի:
Սափորը արդեն շնչահեղձ է լինում աղբյուրի տակ, մարդը արդեն բարձրանում է
Թռչունի ձայնի հնչյունին, բոլոր նրանք, ովքեր նայում էին պատուհանից, արդեն կուրացան,
Սակայն խավարը հաշտեցում չբերեց:
Ես գիտեմ, դա – սերն է. տանջալից թախիծ և թեթևացում,
որ ես լսում եմ ձայնդ. սպասում և հիշողություն, ապրելը շարունակելու սարսափ:
Դա սերն է իր միֆերով, իր մանր և անօգուտ հրաշքներով,
ահա այն անկյունը, ուր ես չեմ հանդգնում մտնել:
Ինձ են մոտենում զինված հորդաները:
(Բնակության այս վայրը անիրական է, և ում սիրում ես – չի նկատում այն):
Ինձ մատնում է կնոջ անունը:
Իմ ողջ մարմնում կինն է ցավի պես նվում:

ԺԱՄԱՊԱՀԸ

Բացվում է արշալույսը, և ես միտս եմ ընկնում. նա այստեղ է:
Նախ և առաջ նա ինձ իր անունն է ասում (որը նաև իմն է):
Ես վերադառնում եմ այն ստրկությանը, որը տևում է ավելի քան վեց տասնյակ տարի:
Նա ինձ կոչում է իր հիշողությունը:
Նա ինձ հայտնում է առօրյա պայմանները մարդկային գոյության:
Ես վաղուց ի վեր սպասավորում եմ նրան. նա պահանջում է իր ոտները լվալ:
Նա ինձ պահում է հայելիների մեջ, կարմրափայտյա պահարաններում, ցուցափեղկերի ապակիներում:
Մի կին մերժեց նրան, հետո` մյուսը,
և ես պետք է նրա հետ կիսեի այդ դառնությունը:
Հիմա ես նրա թելադրանքով եմ գրում այս տողերը, որոնք, սակայն, ինձ դուր չեն գալիս:
Նա ինձ ստիպեց սովորել կուրսը դժվարին անգլոսաքսոներենի:
Նա ինձ պատերազմում ընկածների հեթանոսական պաշտամունքին դարձրեց,
թեև ես հազիվ թե հանդգնեի նրանց հետ թեկուզ մի բառ փոխանակել:
Աստիճանի վերջին սանդղավանդին ես զգացի, որ նա ինչ-որ տեղ կողքիս է:
Իմ քայլերում և իմ ձայնի մեջ:
Ես ատում եմ նրան մինչև վերջին մանրուքը:
Ես բավականությամբ նկատում եմ, որ նա գրեթե կույր է:
Ես հայտնվել եմ կլոր սենյակում, որը մի անվերջ պատ է բոլորում:
Մեզնից ոչ մեկը չի խաբում մյուսին, բայց մենք երկուսս էլ այստեղ ստում ենք:
Մենք լավ գիտենք իրար, իմ անբաժան ընկեր:
Դու ջուրը իմ բաժակից ես խմում և իմ հացն ես ուտում:
Բաց է դարպասը ինքնասպանության, սակայն աստվածաբաները պնդում են,
Որ անդենական խավարում մյուս արքայության
Ես հանդիպելու եմ քեզ, որ սպասում ես հենց ինձ:

ԱՅՆ, ԻՆՉԸ ՄԵԶ Է ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ

Մենք սիրում ենք այն, ինչը երբե չենք իմանա. ինչը կորած է:
Թաղամասերը, որոնք նախկինում արվարձան են եղել:
Հնությունները, որոնք այլևս ի զորու չեն մեզ հուսախաբ անել,
որովհետև շքեղ միֆեր են դարձել:
Շոպենհաուերի վեց հատորները,
որոնք կմնան կիսաընթերցված:
“Դոն Կիխոտի” երկրորդ հատորը, այն չբացելով, սոսկ հիշողությամբ:
Արևելքը, որ անկասկած գոյություն չունի
Աֆղանացու, պարսիկի և թուրքի համար:
Մեր նախնիներին, որոնց հետ մենք հազիվ թե կարողանայինք խոսել
Կես ժամից ավել:
Փոփոխական պատկերները հիշողության`
Մոռացությամբ հյուսված:
Լեզուները, որ մենք հազիվ ենք հասկանում:
Լատինական կամ սաքսոնական բանաստեղծությունը, որը կրկնում են մենք սովորությամբ:
Ընկերներին, որոնք ընդունակ չեն մեզ դավաճանելու,
Որովհետև արդեն մեռած են վաղուց:
Անսահման անունը Շեքսպիրի:
Կնոջը, որ մեր կողքին էր, իսկ հիմա այնքան հեռու:
Շախմատը և հանրահաշիվը, որոնք ես չգիտեմ:

Ծանոթություններ

Բրաունինգը – Ռոբերտ Բրաունինգը (1812-1889) անգլիացի բանաստեղծ և դրամատուրգ է:
Բլեյկ – Վիլյամ Բլեյկը (1757-1827) անգլիացի բանաստեղծ և նկարիչ, միստիկ և տեսանող:
Ոիթմենը Բորխեսը ամբողջությամբ թարգմանել է նրա “Խոտի տերևներ” ժողովածուն: “Նախկինում ես Ուիթմենին համարում էի միակ բանաստեղծը: Հիմա այդպես չեմ համարում”:
Լեոպոլդո Լուգոնեսի- Լեոպոլդո Լուգոնեսը (1874-1938) արգենտինացի բանաստեղծ է, գրող և լրագրող, լատինամերիկյան մոդեռնիզմի նշանավոր դեմքերից, նիկարագուացի բանաստեղծ-մոդեռնիստ Ռուբեն Դարիոյի (1867-1916) մերձավոր ընկերը: Ինքնասպան է եղել 1938 թ.-ին: Երկար ժամանակ եղել է Ազգային գրադարանի տնօրենը. Տարիներ անց Բորխեսը այդ պաշտոնում փոխարինել է նրան:
1846 թ.-ին հռչակեց ռոմանտիկ Էդգար Պոն – նկատի ունի Պոյի մի հոդվածը, որով բանաստեղծությունը բացատրվում է իբրև մի տեսակ հաշվարկված “ինժեներության” արգասիք:
Բեդայի պատմած հովվի երազը – Բեդա Արժանահարգը կամ Արգոն (673-735) անգլասաքսոն եկեղեցական և տարեգիր է::
Կոլրիջի նշանավոր երազը – Սեմյուել Թեյլոր Կոլրիջը (1773-1834) անգլիացի ռոմանտիկ բանստեղծ է: Հիշյալ երազի մասին Բորխեսը խոսում է “Կոլրիջի երազը” էսսեում:
Կիպլինգ – Ջոզեֆ Ռադիարդ Կիպլինգը (1865-1936) անգլիացի բանաստեղծ և արձակագիր է:
Մերեդիտը. – Ջորջ Մեռեդիտը (1828-1909) անգլիացի վիպասան և բանաստեղծ է:
Միլտոն – Ջոն Միլտոնը (1608-1674) անգլիացի բանաստեղծ է, “Դրախտ կորուսյալ” պոեմի հեղինակը:
Մուեդձինի զիլ ճիչը – մուեձինը մզկիթի ծառայողն է, ով մուսուլմաններին աղոթքի է կանչում:
Կարլայլ – Թոմաս Կարլայլը (1795-1881) անգլիացի գրող և հրապարակախոս է:
Դեֆո – Դանիել Դեֆոն (1660-1731)անգլիացի գրոց է, “ռոբինզոն Կրուզո” վեպի հեղինակը:
Մարիա Կոդամա – Խ. Լ. Բորխեսի այրին, ով տնօրինում է նրա գրական ժառանգությունը և ղեկավարում է Բորխեսի միջազգային ֆոնդը:
Որ Պլատոնը դրել է ուսուցչի բերանը – նկատի ունի հոգու անմահության մասին ուսմունքը, որը Պլատոնը շարադրում է Սոկրատեսի բերանով:
Սումատրա – կղզի Մալայական կղզեխմբում:
Վոլտերը (1694-1778) ֆրանսիացի լուսավորիչ է:
Ստիվենսոսն – Ռոբերտ Լուիս Ստիվենսոնը (1850-1894) անգլիացի գրող է, “Գանձերի կղզին” վեպի հեղինակը:
Մորիս Աբրամովից – այս անսովոր գեղեցիկ բանաստեղծությունը Բորխեսը նվիրել է ծագումով հրեա լեհ բանաստեղծ և իրավաբան Մորիս Աբրամովիցին, ում հետ նա սովորել է Ժնևում:
Սուինբերն – Ալջերնոն Չարլզ Սուինբերնը (1837-1909) անգլիացի բանաստեղծ է:
Սվեդենբորգ – Էմանուել Սվեդենբորգը (1688-1777) շվեդ գիտնական-բնագետ, աստվածաբան և միստիկ:
Սիդդհարտա – ծնվելիս այս անունն է տրվել Գաուտամա Բուդդային:
Դանբար – Վիլյամ Դանբարը (մոտ 1460-մոտ 1520) 16-րդ դարի շոտլանդացի խոշոր բանաստեղծ է:
Ֆրոստ – Ռոբերտ Լի Ֆրոստը (1874-1963) 20-րդ դարի ամերիկացի խոշորագուն բանաստեղծ է, Պուլիտցերյան մրցանակի քառակի մրցանակակիր: