Նոնի Հոգրոգյան, Դավիթ Խերդյան
Այս գիրքը իր նախորդ գրքերից ժողոված բանաստեղծությունների ոսկին է, ասում է հեղինակը (նամակում) – Դավիթ Խերդյանը, ում գործերին հանդիպեցի Literature Across Frontiers-ի կայքում, որտեղ այս պահին ներկայացված է հայկական գրականությունը:
Խաղաղ Գոյություն / Living in Quiet
Մինչեւ գիրքը բացելը կարդում եմ շապիկը: Երկու կանաչ գծերի մեջտեղում հեղինակի կինը` Նոնին, ով գրքեր է նկարազարդում, նկարել է բրոնզագույն ծառ` երեք մեծ ճյուղերից կազմված:Ճյուղերի վրա կան գեղեցիկ տերեւներ ու պտուղներ` զարմանալիորեն, քանի որ բունը կտրված ու վերածված է եղել քառակուսի չոր կոճղի: Բայց կոճղը տվել է երեք ճյուղ ու ծաղկել է: Նորոգված այս ծառի տակով հոսում են իր արմատները եւ գետը եւ ետեւում նկարված հայտնի գագաթների ստորոտը, որ ոչ միայն ստորոտ է, այլ նաեւ սարերի տակից հոսող թաքթաքուր ջուր,եւ այս բոլորը միանում ու պտտվում են մի շրջապտույտի մեջ, որին նայում է փոքրիկ ձկնիկը` գլուխը ջրից հանած, հոսանքին հակառակ: Ծառի վերեւում հեղինակի անունն է` David Kherdian, նրա վերեւում` գրքի վերնագիրը` Living in Quiet / New & Selected Poems, եւ այդ ալիքավոր տառերի վերեւում պտույտով սավառնում է թռչունների եւ միաժամանակ թղթե ինքնաթիռների կապտավուն երամը` արեւի կլոր նարնջի հանդիման: Խաղաղ Գոյություն:
Նվիրված է Նոնիին: Նրան, ով կարողացել է նկարել խաղաղ գոյությունը, այն մեկը, որը նրա ամուսինը կարողացել է գրել:
Ի՞նչ է այդ խաղաղ գոյությունը: Quiet բառի թարգմանությունը խաղաղի իմ ընտրությունն է, բայց այդ դեպքում վերնագրից դուրս են մնում լուռ, հանգիստ, աննկատ իմաստները (էլի բազմաթիվ իմաստներ), որոնք անպայման արտահայտում է այս գրքի վերնագիրը: Խաղաղը (peaceful) հանգրվանային է, խաղաղության հասնում են, իսկ հանգիստը, լուռը (quiet) ճանապարհ գնալու ձեւն է` նախընտրած կամ պարտադրված: Ճանապարհը լուռ գնալը կարող է խաղաղության հասցնել կամ կարող է հասցնել դրա հակառակին` պայթյունի, պատերազմի, ոչ-խաղաղության, կամ ինչ էլ որ դա լինի: Ուրեմն այս վերնագիրը` գիրքը,այս լուռ գնալու մասին է, լուռ, հանդարտ ապրելու, լռության մեջ ապրելու, living in quiet, լուռ գոյություն է, որ կարող է բնավ խաղաղ չլինել: Բայց կարող է ինքնին դառած/դարձված լինել հանգրվան` խորատ ճանապարհին, որտեղ ճանապարհորդն իր գտնելիքի նմանությամբ սարքեց իր տունը: Իսկ եթե հանգրվան, ուրեմն խաղաղ, հնարավոր է:
Խաղաղության (լռության, հանգստության) մեջ ապրում է մի մարդ, ով եղեռնից փրկված հայ ծնողների զավակ է, ծնվել է Ամերիկայի Վիսկոնսին նահանգի Ռասին քաղաքում, մանկությունն ապրել է այնտեղ` հետնյալ հայկական թաղամասում, ուր ապաստանել են ջարդերից փրկված այլ հայեր, խոսում է անգլերեն, եւ աշխարհում ամենաշատն ուզում է ապրել ամերիկավարի` ինչպես իր ընկեր իտալացի Դոմ Գալաթին, եւ ամենաշատը չի հասկանում հորը, նրա գործերը, նրա հայությունը, հողը փորփրելը, վարտիք-շապիկը, միսը, սակավախոսությունը, մռայլությունը: Ու հոր ինքնությունը չընկալելով, չպատկերացնելով մի հեռավոր Ադանա` սկսում է ինքն իրեն չհասկանալ,բայցպատասխանատվություն վերցնել հասկանալու եւ սիրելու` կենտրոնական մոտիվ, ինչի շուրջը պտտվում է այս գիրքը, եթե ոչ այս գրականությունը, ինչպես Նոնիի նկարած արեւի շուրջն է պտտվում բանաստեղծությունների երամը` կարծես այլ բաների մասին:
Ինչպե՞ս մարդ պետք է հասկանա իր հորը: Այս հորը, ով կենդանության օրոք չէր խոսում, ներս չէր թողնում իր մեջ, հիմա խոսում է ավելի, բայց այլեւս կենդանի չէ: Ինչպե՞ս մարդ պետք է հասկանա ինքն իրեն, երբ ոչ միայն հայրը, այլ ապրած շատ բաներ այլեւս կենդանի չեն: Պետք է հիշի երեւի, մտքով պետք է կենդանացնի ու հասկանա: Ոչ միայն հորը, այլ ամեն ինչ, որ առնչվում է անցյալին ու կարող է առկայծել սրտի ու հիշողության մեջ, ու քանի որ նույն անցյալում է, որտեղ անցյալի հայրն է, ուրեմն կարող է պատմել նրանից: Ու հեղինակը հիշում է հատ-հատ հարեւաններին` նրանց անուններով հաճախ վերնագրելով բանաստեղծությունները,եւ այն ինչի մասին խոսում է, ինքնաբերաբար թաթախվում է սիրո մեջ, հիշում է ընկերներին, անցած-դարձած փոքրիկ պատմություններ` թաղամասում, գետի ու լճի ափին պատահած, ձկնորսություն, սփռոցի վրա փոքրիկ հայկական խնջույքներ ամերիկյան տեսարանի մեջ, հյուրընկալություններ ու ճամփաներ: Եւ այս ամենը վեր է հանում` ոչ միայն հիշելու ու չհասկացածը հասկանալու, նաեւ ներսի մի մղումով` տալու ակնածանքի եւ վերապրեցնելու իր տուրքը այն ժամանակ չհասկացածին եւ հիմա չապրողին:
Ինչպե՞ս մարդ հիշի: Ինչպե՞ս հիշի, որ հասկանա իր հորը` իրեն: Ինչպե՞ս է բանն ընկնում մարդու գլխի ու սրտի մեջ ու մնում այնտեղ: Նկատելով: Հիշելու համար մարդ պետք է նկատի: Չնկատվածը չի հիշվում, բայց կարծես չի հիշվում նաեւ հատուկ, դիտավորությամբ նկատվածը: Ամեն ինչ, որ quiet-որեն պտտվում է իր շուրջը, եւ պտտվելով անցյալից հանում ու ներկայում պտտում է իր ներկայի հորը, որ մահացել է վաղուց, ու տարրալուծում է նրան բոլոր ինքնությունների մեջ` թռչունների, ծառերի, կատուների, օրվա եւ վերջապես իր մեջ, եւ սրան է նայում շապիկի ձկնիկը, ով նկատել է այս ամենը, եւ ում նկատել են, եւ բոլորը մի պահի մեջ միանգամից հասկացվում են, քանի որ նկատված ու բռնված են մարդու ներսով, մարդու ներսում եւ արեւը, հայրը, Ադանան, Ամերիկան, Միսակ կատուն, Սոսի կատուն, սիամական կատուն, կարմիր փորով թռչունը, կարմիր փորով ձուկը, կամուրջը, գետը, թթի ծառը, պատուհանը, Ջուլի Տեր-Կարապետյանը, Նոնի Հոգրոգյանը, վաղ գարունը, Սարոյանը, ընթրիքը, այգին, արթնացումը, եկեղեցին ու լեգենդը հավասարվում են իրար.ոչ մեկը մյուսից ավել կամ պակաս չէ, կարծես ամեն ինչ ապրում է մեկ ինքնության ու մեկ խաղաղ գոյության մեջ, ինչից ստանում է իր ամեն օրվա բաժինը:
Հասկանալ, հիշել ու նկատել` մեկ այլ հնարավործառիերեք ճյուղերը, կամ այն նույն ծառի, որ նկարված է շապիկին.հիշել (անցյալը) եւ նկատել (ներկան), որպեսզի հասկանալ (ապագան):Բանաստեղծությունը գտել է իր հանգրվանը, որն այն վատ հանգրվաններից չէ, ինչով ավարտվում է եղածը, այլ այն, ինչի վրա կարելի է կանգնել ու շունչ քաշել: Խաղաղ ու լուռ:
ԵՐԵԿՈ
1950 –ը կլիներ: Ռասին: Վիսկոնսին:
Ես տասնինն էի երեւի: Հայրս` վաթսուն կամ
վաթսունմեկ, ինչքան ես եմ հիմա:
Իմ առաջին մեքենան էր երեւի` Plymouth:
Հայրս չի վարել երբեք, ոչ էլ մայրս:
Ինչքան հիշում եմ, այն ժամանակ միայն մեկ
հայկական ընտանիք ավտոմեքենա ուներ:
Երեկո է, եւ ես տանում եմ նրան
Վետերանների տուն ինչ-որ միջոցառման
կամ հանդիպման, որին հաճախում է:
Արդեն քաղաքում ենք,
երբ սկսում եմ զգալ, որ նա շփոթում է հասցեն:
Նա սովոր է ամեն տեղ ոտքով գնալուն
եւ մոլորվել է մեքենայիս մեջ
(բայց սրանցից ոչ մեկը այն ժամանակ
չեմ հասկանում): Ես սկսում եմ անհամբեր դառնալ:
Ինձ դուր չի գալիս նրա վարորդը լինելը: Ուզում եմ
իմ կյանքով զբաղվել, ոչ թե
նրա օգնականը լինել:
Կանգնիր, ասում է նա` կարդալով մտքերս:
Կանգնում եմ, մի քիչ անհարմար զգալով,
խիղճս կռիվ է տալիս համբերությանս հետ: Բայց
կանգնում եմ: Նա իջնում է ու արագ
հեռանում իր շտապող քայլվածքով,
որով ես նրան միշտ կճանաչեմ եւ միշտ
կհիշեմ, երբ մտածեմ նրա կամ իմ մասին:
Նա իջնում է Woolworth’s-ի դիմաց:
Դրսում մութ է, իսկ փողոցի լույսերը
չեն վառել, եւ ես այնտեղ`
կիսախավարի մեջ եմ, մենակ,
անկարող շարժվելու, մեքենաս` կայանված մայթեզրին:
Եւ ես դեռ այնտեղ եմ, նայելով,
աչքերս հառած նրա մեջքին, նա հեռանում է`
իմանալով, որ Վետերանների տունը
միայն երեք թաղամաս այնկողմ է:
Կկանչեի, եթե կարողանար լսել ինձ,
բայց նա ինքն իր հետ է ու մենակ,
ինչպես ես,
ինչ էլ որ այդ եսը լինի:
ԱՄԵՆ ՈՔ ԲԵՐԵԼ ԷՐ 1.00 ԴՈԼԱՐ
Ամեն ոք բերել էր 1.00 դոլար
Դոմ Գալաթիի ծնունդին, եթե
նվեր չէր բերել նրան փոխարենը:
Ես` չէ: Ես տարել էի 50 ցենտ:
Այնքան, ինչքան տվել էր մայրս:
Մենք վիճեցինք: Նա հաղթեց:
Ես գիտեի, որ ճիշտ չափը 1.00 դոլարն է:
Այդպիսի որոշումներից, ինչպիսին նրանն էր,
Ողջ կյանքիս շվարանքն ու շփոթմունքը ծնվեց:
ԱԲԲԻ
Գարֆիլդ դպրոցի կողքին,
խաղահրապարակի հենց վերեւում
ապրում էր Միքայելյան ընտանիքը: Որդիներից
երրորդը` Աբբին, կանգնել էր բակի խոտին
ու գոռում էր` ինչքան թոքերում ուժ կար:
Հիստերիկ կամ զայրագին գոռոց չէր դա,
այլ մռնչյուն էր` բարձր, ուժեղ ու
հստակ, եւ չնայած կարող էր դիտավորություն
ունենալ իր մեջ` լինելով կանչ`
սրա կամ նրա համար հատկացված,
բայց ինձ համար այն ուղղակի մի խիզախ մարդու
հղումն էր անձայնակից տիեզերքին
իր անոնիմ անունը:
Ես հավանում էի այդ ախորժելի կանչը,
որովհետեւ , մտածում էի, ահա կիսախելագար մեկը,
բայց զվարթ ներքին ազատությամբ, ինքն իր մարդության մեջ
քեֆ է անում` խոցելի, չպաշտպանված,
բայց անվախ ու անվեհեր: Նա ինձ համար
առաջին հայն էր, որ գծոտում էր ամերիկյան բնապատկերը
միայն իրեն պատկանող ստորագրությամբ: Մի օր, այս ձեւով թե
այն` ես ավելացնելու էի դրան իմ անունը:
ՊԱՏՈՒՀԱՆԻՑ
Ինչ-որ գեղեցիկ բան կա
պատուհանից այնկողմ,
աճող սիզախոտից այնկողմ,
Նոնին է, քայլում է, բակի միջով,
խնամում է հողը, վերադարձնում է իր
մտքերը հողին, ինձ վերադաձնելով
հիշողությունը մեկ այլ ամռան այգու –
մեկ այլ ամռան արեւի սպիտակ բոցի ակնարկը –
Միսակը թռվռում ու զվարթանում է
նրա անհաստատ ոտքերի մոտ…
ընտանիքի երեք թեւերը`
բոլոր մասնիկներով միասնության
մեջ շարժվող, միայն իմ աչքով
լեցուն այս պահի մեջ բռնված… եւ մենք
բոլորս մթնոլորտ ենք… Ես, պատուհանի
մոտ դողահար (սիրուց շլմորած),
նայում եմ. Նոնին ծնկում է նոր հանված ճիմի վրա –
եւ Միսակը` հանկարծ հանդարտված,
թեքվում ու ետ է նայում, այնկողմ,
խոտից, ծառերից, տնից այնկողմ,
ականջը` իր մեկ այլ թաքուցյալ կյանքին:
ՆՈՆԻ ՀՈԳՐՈԳՅԱՆ
Հոգրոգյան, մեր նախնիների լեզվով,
նշանակում է հող կրող.
ու հիմա Նոնին վերցնում է
իր նոր արհեստի գործիքները,
կողքի դնելով արվեստի գործիքները մի պահ –
իրականացնելու ինչ-որ նոր բան,
որն այնքան հին է, ինչքան մեր ժողովուրդը,
ում սկիզբը նախորդում է բիբլիական ժամանակին –
իմանալով, ինչպես նա միշտ իմացել է,
որ աշխատել, նշանակում է ոտք դնել առեղծվածի մեջ,
(հողն ու այն փորելը լինելով
ամենահին առեղծվածը), ստեղծելով նոր ձեւեր
հին նյութերի համադրմամբ`
Այգի, այնքան վաղեմի մի գաղափար,
ինչքան Եդեմը, որտեղից դուրս հորդեց
սկիզբը գիտելիքի դեպի վերահաս, բայց դեռ
չսարքված աշխարհն այս:
ԼՃԱԿԸ
Մենք ամբողջ օրը նստեցինք լճակի վրա
ուրիշից վերցրած նավակի մեջ,
առաջին անգամ այդպես`
ես ու հայրս, լուռ սպասելով
ձկներին, կարծես արձակուրդ լիներ –
Պետք է որ այցելած լինեինք
մորս ընկերներին, ովքեր պետք է որ
մոտերքում ապրելիս լինեին եւ տված լինեին
իրենց նավակը կեսօրվա համար –
եթե պատահածը կեսօրին էր –
Հետո, երբ ամեն ինչ ավարտվեց,
ու մենք վեր քաշեցինք ձողերը,
զարմացանք` տեսնելով
մի ոսկեփորիկ արեւաձուկ
հորս կողմի կարթի վրա:
Մի փոքր էլ մնացինք այդ
պատճառով, բայց ինչ տեսանք ու
բռնեցինք, դա էր,
եւ ինչն առանձնանում է ոչ թե պատմելու,
այլ հիշողության համար
Ես մեզ երկուսիս պահում եմ այդպես
այնտեղ` այն լճակի վրա, առաջին անգամ
ձկնորսության դուրս եկած, մի հայր ու մի որդի`
լինելով հայր ու որդի, կարծես բառերն ի վիճակի են
փոխանցել` ինչ էր դա սրտիս մեջ նշանակում:
ԱՌԱՋԻՆ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՈՐՍ ՄԱՍԻՆ
Ամենավաղ հիշողությունը հորս մասին երբ ինձ երեւի մի կիրակի
զբոսնելու էր տարել մի քանի ժամով եւ մենք պուրակում էինք Այլընդ Փարքում
խաղալիք ավտոմեքենայում էր մեկը ես էի արդյոք ոչ մենք կանգնել էինք
փոխանակության համար արդյոք Քեռի Ջեկն էր թե մեկ ուրիշը բայց
Քեռին այնտեղ էր հաստատ եւ զգացողությունը ջերմ էր եւ հենց ջերմն էր
ինչով փոխանակում էին սեր ոչ միայն մեր ու իրենց միջեւ կամ մեր եւ մեկ ուրիշի
ով սայլակի մեջ էր եւ նրա ով հորս պես զբոսանքի էր հանել
ինձ նման մեկին եւ օրվա միջեւ այլ ամենայն ինչի ու ամենքի միջեւ
արեւի հովի ցածր խոտերի ձայնի որ տարրալուծվում էր շարժումներում ու
ներծծվում թփերի ու հովի մեջ այլ մի զգացում սիրո մի զգացում մարդկանց
միջեւ որին էլ ես խարսխեցի կյանքս:
Միջինարեւմտյան սովորական մանկությունից հետո Դավիթ Խերդյանը տեղափոխվում է Սան Ֆրանցիսկո,որտեղ մտերմանում է գրողների հետ, ովքեր դառնալու էին 60-ականների հայտնի Բիթ բանաստեղծները /բիթնիկներ/: Բանաստեղծական առաջին ազդեցությունները հենց այդ մտերմությունից են գալիս: Մինչեւ Նյու Յորք տեղափոխվելը, Խերդյանը սկսում է տպագրվել փոքր տպաքանակ ունեցող մամուլում: Այդ ընթացքում նա Սան Ֆրանցիսկոյից Նյու Յորք էր ճամփորդում եւ հենց սեփական ավտոմեքենայից վաճառում էր իր եւ ընկերների գրքերը: Առաջին մեծ հաջողությունը այցելում է Խերդյանին, երբ Macmillan-ը հրատարակում է նրա Նոնիի բանաստեղծություններ ժողովածուն: Նոնի Հագրոգյանի հետ ամուսնությունից հետո Խերդյանը հնարավորություն է ստանում poet-in-the-schools ծրագրով ապրել եւ ստեղծագործել Նյու Հեմփշիրում, որի արդյուքում հրատարակվում է Ճանապարհը` տնից մրցանակակիր կենսապատումը` նվիրված 1915-ի ցեղասպանությունը վերապրած մորը: Այնուհետեւ կնոջ հետ տեղափոխվում են Օրեգոն նահանգ, որպեսզի ուսումնասիրեն Գուրջիեւի իդեաները, ուր հետագայում հիմնադրում են Two Rivers Press հրատարակչությունը: Այժմ Խերդյանն ավարտում է հայկական էպոսի` Սասունցի Դավիթի վերամշակումը: Աշնանը Simon & Schuster-ը կհրատարակի մանուկներին նվիրված նրա գիրքը, որի նկարազարդումները պատկանում են հեղինակի` Caldecot-ի երկակի մրցանակակիր կնոջը:
տեքստը եւ անգլերենից թարգմանությունը` Աննա Դավթյանի
Դավիթ Խերդյանի կայքը – http://www.kherdian.com/
Նյութն արտատպված է՝ arteria.am կայքից
