Երբ մենակ չենք, նրան չեմ նայում, բայց զգում եմ, որ նա նայում է ինձ, նայում է, նայում է ակնդետ՝ առանց հայացքը կտրելու։ Կուզենայի հասկացնել, որ մտահոգվելու կարիք չկա, կարող է հանգիստ լինել, և որ այլոց ներկայությամբ չեմ կարող ինձ թույլ տալ այդ կարճատև արարքը, որը նրա համար նշանակություն չունի, իսկ ինձ համար ամեն ինչ է։ Ես դա անում եմ ամեն օր՝ միայն պատեհ ժամի, հույժ գաղտնի կերպով և երկյուղալի հրճվանքով, ասես դրանով ճաշակում եմ մի երկնային, գիտակից խելացնորության վայելք, որը մի պահ ազատագրում է ինձ։
Պետք է վստահ լինեի (իսկ այդ վստահությունը, թվում էր, միայն նա կարող է ներշնչել), որ արարքս չի բացահայտվի։ Դրա բացահայտումն անդառնալի վնաս կպատճառեր ոչ միայն ինձ։ Ես կկործանվեի։ Գուցե ինձ կախաղան հանեին կամ կապկպեին ու խելագարանոց քարշ տային, իսկ այն սարսափը, որ կհամակեր բոլորին, եթե արարքս բացահայտվեր, այժմ կարդում եմ զոհիս աչքերում։
Ինձ վստահված է կյանքը, պատիվը, ազատությունն ու ունեցվածքը անհամար մարդկանց, որոնք իմ պաշտպանությունը, իմ խորհուրդը, իմ աջակցությունը ստանալու համար զօրուգիշեր պաշարում են ինձ։ Ինձ վրա ծանրացած են այլ կարևորագույն պարտքեր ևս՝ հասարակական և անձնական․ կին ու երեխաներ ունեմ, որոնք հաճախ պատշաճ վարմունք չեն դրսևորում, և ուստի նրանց մշտապես հարկավոր է կարգի հրավիրել իմ խիստ հեղինակությամբ, իմ բոլոր՝ ամուսնու, հոր, քաղաքացու, իրավագիտության պրոֆեսորի, փաստաբանի՝ մեկը մյուսից կարևոր պարտականությունների նկատմամբ անսասան ու անբասիր հնազանդությանս օրինակով։ Եվ ուրեմն աստված մի արասցե, որ գաղտնիքս բացահայտվի։
Արդարև, իմ զոհը չի կարող խոսել։ Այնուհանդերձ, մի քանի օր է՝ ինձ այլևս ապահով չեմ զգում։ Վրդովված ու մտախոհ եմ։ Եթե անգամ խոսել չի կարող, նայում է ինձ, նայում է այնպիսի աչքերով, որոնցում սոսկումն այնքան ակնհայտ է, որ երկյուղում եմ, թե ամեն պահի ինչ-որ մեկը կարող է կռահել պատճառը, կարող է հետքի վրա ընկնել։ Կրկնում եմ՝ դա ինձ կկործաներ։ Այդ արարքիս արժեքը կարող են գնահատել միայն այն քչերը, որոնց կյանքը ներկայացել է այնպես, ինչպես հանկարծ ներկայացավ ինձ։ Դա նկարագրելն ու բացատրելը հեշտ չէ, բայց կփորձեմ։
Այսպիսով՝ տասնհինգ օր առաջ վերադառնում էի Պերուջայից, ուր մեկնել էի մասնագիտությանս վերաբերող գործերով։ Իմ կարևորագույն պարվորություններից է չզգալ ինձ ճնշող հոգնությունը, իմ և այլոց կողմից ինձ պարտադրված հանձնառությունների հսկայանան բեռը, նվազագույն չափով իսկ անձնատուր չլինել զվարճություններին, որոնց կարիքը երբեմն զգում է իմ հոգնաբեկ միտքը։ Միակ բանը, որ կարող եմ թույլ տալ, երբ երկարատև անելիքների պատճառած խոնջանքն ընկճում է ինձ, մեկ այլ գործով զբաղվելն է, ուստի գնացքում ուսումնասիրելու համար կաշվե ծրարի մեջ մի քանի փաստաթուղթ էի վերցրել։
Չկարողանալով կենտրոնանալ ընթերցանության վրա՝ գլուխս բարձրացրել ու նայում էի վագոնի պատուհանից դուրս։ Նայում էի, սակայն մտացրիվությունից ոչինչ չէի տեսնում։ Ավելի ճիշտ՝ չի կարելի ասել, թե ոչինչ չէի տեսնում։ Աչքերս տեսնում էին ու, հնարավոր է, նույնիսկ ինձանից անկախ հաճույք էին ստանում Ումբրիայի վայելչագեղ ու քաղցրատես բնապատկերից, մինչդեռ ինքս վստահաբար ուշք չէի դարձնում տեսածիս։ Այնուհետև սկսեցի հետզհետե անջատվել մտազբաղությանս առարկայից՝ առանց, սակայն, ավելի շատ նկատելու իմ առջև տարածվող ջինջ, թեթևասահ ու հանգստաբեր բնության հմայքը։
Չէի մտածում տեսածից մասին։ Առհասարակ ոչ մի բանի մասին չէի մտածում։ Չգիտեմ՝ որքան մնացի այդ տարտամ ու արտառոց, բայց միաժամանակ հստակ ու հանդարտ, գրեթե ներդաշնակ մտայնության մեջ։ Թվում էր, թե հոգիս անջատվել է զգայանաններիցս՝ հանգրվանելով մի անծայր հեռվում, ուր անբացատրելիորեն և իր համար անսովոր բերկրանքով զգում էր հուզմունքը մեկ այլ՝ իրեն չպատկանող կյանքի, որը, սակայն, կարող էր իրեն պատկանել, բայց ոչ այստեղ, ոչ այժմ, այլ այնտեղ՝ այդ անծայր հեռվում։ Մի հեռավոր կյանք, որը, հնարավոր է, պատկանել էր իրեն՝ հայտնի չէ, թե ինչպես և երբ, և որը բուրում էր ոչ թե գործողությաննների ու պատկերների, այլ նախքան ծագելն արդեն մարած իղձերի հիշողությամբ, անգոյության տագնապալի, զուր, բայց և դառը վշտով՝ նման այն ծաղիկներին, որ չեն կարողացել բողբոջ արձակել։ Դա դեռևս չսկսված, չապրած կյանքի հուզումն էր հեռու-հեռվում՝ լույսերի թրթիռների մեջ։ Այնտեղ է, որ իմ հոգին կլիանար ու ամբողջական կլիներ՝ պատրաս ոչ միայն երջանիկ զգալու, այլև տառապելու հիրավի իրեն պատկանող տառապանքով։
Չզգացի, թե ինչպես աչքերս դանդաղ փակվեցին, և գուցե քնի մեջ շարունակվեց դեռ չսկսված կյանքի երազը։ Ասում եմ՝ գուցե, քանի որ արթնացա միայն այն ժամանակ, երբ հասնելու վրա էինք։ Մարմինս ամբողջությամբ ճմլված էր, բերանս՝ չոր ու դառնացած։ Հանկարծ ինձ համակեց կյանքի նկատմամբ ուժգին տաղտուկը։ Այնպիսի մռայլ ու խոր բթացում զգացի, որից ամենասովորական բաները սկսեցին իմաստազուրկ թվալ։ Հանկարծ զգացի դրանց դաժան, անտանելի ծանրությունը։ Այդպիսին էր հոգեվիճակս, երբ իջա կայարանում, նստեցի ելքի մոտ սպասող մեքենաս և տուն ուղևորվեցի։
Դա պատահեց աստիճանների մոտ՝ դռան առջևի սանդղահարթակի վրա։ Հենց այդտեղ՝ այդ բրոնզագույն դռան առաջ, որին ամրացված արույրե օվալաձև ցուցանակին անունս հաջորդում էր կոչումներս ու մասնագիտական վաստակս նկարագրող բառերին, հանկարծ ասես մարմնիցս դուրս տեսա ինձ և իմ կյանքը՝ առանց ճանաչելու ոչ մեկը, ոչ էլ մյուսը։ Հանկարծ սարսռացի այն համոզմունքից, որ կաշվե թղթապանակը թևի տակ դռան առաջ կանգնած մարդը՝ այդ տան բնակիչը, ես չէի, երբեք ես չէի եղել։ Հանկարծ գիտակցեցի, որ միշտ բացակայել եմ այդ տնից, այդ մարդու կյանքից։ Ոչ միայն այդ կյանքից, այլ կյանքից ամեն առումով։ Ես երբեք չէի ապրել, երբեք կյանքի մեջ չէի եղել, նկատի ունեմ՝ այնպիսի կյանքի, որն իմը համարեի, որը ցանկանայի ու զգայի, որ իմն է։
Անգամ մարմինս, կերպարանքս, որն այժմ հանկարծ երևում էր ինձ հենց այդ տեսքով ու այդ հագուստով, օտար թվաց, ասես մեկ ուրիշն էր ստեղծել ու պարտադրել այդ կերպարանքը, որպեսզի ապրեի ինձ չպատկանող կյանքով, որպեսզի մասնակցեի մի կյանքի, որից միշտ բացակա էի եղել, և որին իմ հոգին, ինչպես հանկարծ բացահայտեցի այժմ, երբեք, երբեք չէր մասնակցել։ Ո՞վ էր ինձ պատկերող այդ մարդուն հենց այդպիսին դարձրել։ Ո՞վ էր դա ցանկացել։ Ո՞վ էր հագցնում ու հարդարում այդ մարմինը։ Ո՞վ էր ստիպում այդպես շարժվել ու խոսել։ Ո՞վ էր նրան պարտադրել այդ բոլոր՝ մեկը մյուսից անհաճո ու ատելի պարտավորությունները։ Այդ հարգանք վայելող քաղացացին, պրոֆեսորը, փաստաբանը, այդ մարդը, որին բոլորը փնտրում էին, որին հարգում էին, որով հիանում էին, որից բոլորը խորհուրդ էին հարցնում, որի միջնորդությունը և օգնությունն էին հայցում, որին բոլորը ձեռքից ձեռք էին խլում՝ առանց մեկ րոպե հանգիստ թողնելու, առանց շնչելու հնարավորություն տալու․․․ մի՞թե այդ մարդը ես էի։ Երբվանի՞ց։ Եվ ինչի՞ս էին պետք բոլոր այդ գործերը, որոնցում զօրուգիշեր թաթախված էր նա, այդ ամբողջ հարգանքը, արժանապատիվ քաղաքացու, պրոֆեսորի, փաստաբանի համբավը, որ վայելում էր, և այդ հարստությունն ու պատիվները, որ վաստակել էր իր մասնագիտությամբ սահմանված բոլոր պարտավորությունները մշտապես բարեխղճորեն կատարելու շնորհիվ։ Այդտեղ՝ իմ անունը կրող այդ արույրե օվալաձև ցուցանակով դռնից այն կողմ կին ու չորս երախա կային, որոնք ամեն օր նույն տհաճությամբ, որ ինքս էլ զգում էի, բայց չէի հանդուրժում նրանց կողմից, դիտում էին այդ անտանելի մարդուն, ինչպիսին հավանաբար ես էի, և որի մեջ այժմ օտարական, թշնամի էի տեսնում։
Մի՞թե դա իմ կինն էր։ Դրան էլ՝ իմ երեխանե՞րը։ Բայց եթե իսկապես դռան առաջ կանգնած այդ անհանդուրժելի մարդը երբեք ես չէի եղել (և դա զգում էի երկյուղալի վստահությամբ), ո՞ւմ հետ էր ամուսնացել այդ կինը, ումի՞ց էին այդ չորս երեխաները։ Ո՛չ, նրանք ինձ հետ որևէ կապ չունեին։ Կինն էլ, երեխաներն էլ այդ մարդունն էին։ Եթե իմ հոգին մարմին ունենար՝ իր իրական մարմինը, իրական կերպարանքը, իսկույնևեթ կքոթակեր, կպատառոտեր, կոչնչացներ այդ մարդուն իր բոլոր գործերի, պարտավորությունների, պատիվների, հարգանքի ու հարստության հետ միասին, կնոջն էլ հետը։ Այո, գուցեև կնոջը նույնպես։ Իսկ երեխանե՞րը։ Ձեռքերս տարա քունքերիս ու ամուր սեղմեցի։ Ոչ, իմը չէին, բայց համակվեցի մի արտասովոր, վշտագին ու տագնապալի զգացողությամբ ինձանից անկախ գոյություն ունեցող այդ երեխաների նկատմամբ, որոնք ամեն օր աչքիս առաջ էին, իմ կարիքն ունեին, իմ հոգատարության, խորհրդի ու աշխատանքի կարիքը։ Այդ զգացողությունը, գումարվելով գնացքում արթնանալուց հետո զգացած ուժգին տաղտուկին, ստիպեց կրկին դռան առաջ կանգնած այդ անտանելի մարդը դառնալ։
Գրպանիցս հանեցի բանալին, բացեցի դուռն ու ներս մտա՝ վերադառնալով նախկին կյանքիս։ Ահա թե որն է իմ ողբերգությունը։ Ասում եմ՝ իմ, բայց ով գիտի, թե քանիսն են կիսում այն։ Երբ մարդ ապրում է, չի տեսնում ինքն իրեն կյանքն ապրելիս, պարզապես ապրում է։ Բայց հենց որ տեսնում է սեփական կյանքը, նշանակում է՝ այլևս չի ապրում, այլ ենթարկվում է իր գոյությանը, քարշ է տալիս այն։ Դիակի պես քարշ է տալիս, քանի որ ցանկացած ձև մահ է։ Քչերը գիտեն, բայց շատերը, գրեթե բոլորը պայքարում, տքնում են, այսպես ասած, դիրքի հասնելու համար, այսինքն` ձև են ստանում։ Երբ ստանում են այդ ձևը, կարծում են, թե վերջապես նվաճել են կյանքը, մինչդեռ սկսում են մեռնել։ Բայց նրանք դա չգիտեն, քանի որ չեն տեսնում իրենց, այլևս ունակ չեն անջատվելու այդ մահամերձ ձևից, որին հասել են, չեն գիտակցում իրենց մահն ու կարծում են, թե ապրում են։ Մարդն իրեն ճանաչում է միայն այն ժամանակ, երբ կարողանում է տեսնել իր կամ ուրիշների կողմից ստացած ձև՝ հաճախ պարտադրված ճակատագրով, դիպվածով ու հանգամանքներով, որոնցում ծնվել է։ Սակայն եթե կարողանում ենք տեսնել այդ ձևը, նշանակում է՝ դադարում ենք դրա մեջ ապրելուց, քանզի եթե շարունակեինք, չէինք տեսնի։ Կապրեինք այդ ձևն առանց տեսնելու և ամեն օր հետզհետե կմեռնեինք դրա մեջ՝ առանց իմանալու, որ դա ինքնին արդեն մահ է։
Ուստի կարելի է տեսնել ու ճանաչել միայն մեր այն կողմերը, որոնք արդեն մեռած են։ Ինքնաճանաչողությունը մահ է։ Իմ դեպքում իրողությունն է՛լ ավելի բարդ է, քանզի տեսնում եմ ոչ թե այն, ինչ իմ մեջ արդեն մեռած է, այլ այն, որ երբեք կենդանի չեմ եղել, տեսնում եմ այն ձևը, որ ուրիշներն են ինձ պարտադրել և ոչ թե ինքս, զգում եմ, որ այդ ձևի մեջ իմ կյանքը, ինձ պատկանող իրական կյանքը երբեք գոյություն չի ունեցել։ Ինձ հետ վարվել են ինչպես կամայական նյութի հետ։ Վերցրել են ուղեղ, հոգի, մկաններ, նյարդեր, միս և այդ ամենը հունցել ու ձևել են իրենց հաճոյությամբ, որպեսզի դրանք կատարեն աշխատանք, գործողություններ, ենթարկվեն պարտավորությունների, որոնցում ես փնտրում եմ ինձ ու չեմ գտնում։ Եվ ճչում եմ, երբեք իրեն չպատկանած ու մեռած այդ ձևի մեջ բանտարկված իմ հոգին ճչում է՝ ինչպե՞ս, մի՞թե սա ես եմ, ե՞րբ եմ այսպիսին դարձել։ Այդ մարդը, որ երբեք ես չեմ եղել, այդ մեռած ձևը, որի գերին եմ ու որից չեմ կարող ազատագրվել, ինձ սրտխառնոց է պատճառում, սարսափ ու ատելություն ներշնչում։ Այդ ձևը՝ կքած պարտականությունների տակ, որոնք իմը չեմ համարում, ճնշված անելիքներից, որոնք ինձ համար միևնույն են, վայելող այնպիսի հարգանք, որի կարիքը չունեմ… պարտականություններից, անելիքներից, հարգանքից գոյացած այդ ձևը, որ դուրս է իմ հոսկողությունից, ինձ վրա ծանրացած այդ դատարկ ու մեռած բաները խեղդում են ինձ, ճնշում կուրծքս ու թույլ չեն տալիս շնչել։
Ազատվե՞լ։ Բայց հնարավոր չէ փոխել կատարվածը և կասեցնել մահը, երբ այն արդեն պատել է մեզ։ Գոյություն ունեն փաստեր, և երբ արդեն գործել ես՝ անգամ չնույնականալով այդ գործողությունների հետ, դրանց հետևանքները մնում են՝ քեզ իրենց մեջ բանտարկելով, և իրենց հանգույցներով ու շոշափուկներով կլանում են քեզ։ Պատասխանատվությունը, որ ստանձնել ես այդ անցանկալի ու չկանխատեսված գործողությունների ու դրանց հետևանքների համար, գաղջ, հեղձուկ օդի պես ծանրանում է շուրջդ։ Արդյո՞ք հնարավոր է այլևս ազատվել այդ ամենից։ Ինչպե՞ս կարող էի ես, բանտարկված ինձ չպատկանող, բայց ինձ ճանաչող ու հարգող բոլոր մարդկանց ծանոթ այդ ձևի մեջ, նախաձեռնել մեկ այլ կյանք՝ իմ իրական կյանքը, երբ գոյություն ունի այն մեկը, որն իմ ներսում արդեն մեռած է, բայց որը պետք է պահպանեմ ուրիշների համար, այն բոլոր մարդկանց համար, որոնք հարմարեցրել են այն իրենց ցանկություններին և ուզում են, որ դա հենց այսպիսին լինի։ Ուրեմն անհրաժեշտ է, որ հենց այդպես էլ մնա։ Դա է հարկավոր կնոջս, երեխաներիս, հասարակությանը, այն է՝ իրավագիտության ֆակուլտետի պարոնայք ուսանողներին, պարոնայք հաճախորդներին, որոնք ինձ են վստահել իրենց կյանքը, պատիվը, ազատությունն ու ունեցվածքը։
Այդպես է հարկավոր, և ես չեմ կարող փոխել այդ կյանքը, պատառոտել այն, դեն նետել վրայիցս, ըմբոստանալ, վրեժխնդիր լինել։ Դա հաջողվում է օրվա մեջ ընդամենը մի ակնթարթ՝ այն արարքի պահին, որը կատարում եմ հույժ գաղտնիությամբ՝ տագնապով ու անսահման աչալրջությամբ որսալով պատեհ առիթը, որպեսզի ոչ ոք չտեսնի։
Տասնմեկ տարի է, ինչ մի սևուսպիտակ, չաղ ու կարճլիկ, բրդոտ հովվաշուն ունեմ՝ աչքերը ծերությունից մթագնած։ Երբեք իրար հետ լեզու չէինք գտել։ Գուցե սկզբում նրան դուր չէր գալիս իմ մասնագիտությունը, որը տան մեջ լռություն էր պահանջում, սակայն ծերանալով՝ հետզհետե հաշտվել էր դրա հետ և, խույս տալու համար երեխաների քմահաճ բռնակալությունից, որ դեռ ցանկանում էին այգում վազվզել նրա հետ, այժմ սովորություն էր դարձրել առավոտից երեկո հանգրվանել իմ աշխատասենյակում, որտեղ գորգի վրա քնում էր՝ սրածայր մռութը թաթերի արանքում։ Թղթերի ու գրքերի կույտի մեջ իրեն պաշտպանված ու ապահով էր զգում։ Ժամանակ առ ժամանակ մի աչքը կիսաբաց անելով՝ա նայում էր ինձ՝ կարծես ասելու․ «Ապրե՛ս, շարունակի՛ր այդպես, տեղիցդ չշարժվե՛ս, որովհետև հաստատ գիտեմ, որ քանի դեռ աշխատում ես, ոչ ոք ներս չի մտնի՝ քունս խանգարելու»։ Անշուշտ այդպես էր մտածում խեղճ կենդանին։ Նրա միջոցով վրեժս լուծելու միտքը ծագեց տասնհինգ օր առաջ՝ խիստ հանկարծակի, երբ նկատեցի նրա այդ հայացքը։
Ես նրան վնաս չեմ տալիս։ Ոչ մի վատ բան չեմ անում։ Հենց որ հաջողվում է, հենց որ հերթական հաճախորդը հեռանում է՝ ինձ մի պահ մենակ թողնելով, վեր եմ կենում աթոռիցս՝ դանդաղ և զգուշորեն, որպեսզի ոչ ոք գլխի չընկնի, որ իմ պատկառելի ու բաղձալի գիտելիքը՝ իրավագիտության պրոֆեսորի ու փաստաբանի այդ ահեղ գիտելիքը, ամուսնու ու հոր խստաբարո արժանապատվությունը մի պահ իջել են աթոռի գահից, և, ոտքի մատների վրա քայլելով, գնում եմ դռան մոտ՝ թաքուն դիտելով համոզվելու, որ միջանցքը դատարկ է, այնուհետև բանալով կողպում եմ դուռը, և ընդամենը մի պահ աչքերս հրճվանքից պսպղում են, ձեռքերս դողում են այն հաճույքի կանխավայելումից, որը պատրաստվում եմ թույլ տալ ինձ՝ մի ակնթարթ, ընդամենը մի ակնթարթ խենթ լինելու, ընդամենը մի ակնթարթ այդ մեռած ձևի բանտարկությունից ազատվելու, ինձ խեղդող, ինձ ճնշող այդ գիտելիքը ընդամենը մի ակնթարթ հեգնորեն փշրելու, ոչնչացնելու հաճույքը։ Վազում եմ գորգին քնած շան մոտ և դանդաղ, նրբորեն բռնում եմ հետևի թաթերից ու ձեռնասայլի պես ման տալիս, այսինքն, հետևի թաթերից բռնած, ստիպում եմ միայն առջևի թաթերի վրա ութ-տաս քայլ անել, ոչ ավելի։
Ահա ամենը։ Այդքանով վերջացնում եմ։ Վազում եմ դուռը կամացուկ բացելու՝ առանց նվազագույն աղմուկի, և վերադառնում եմ գահին՝ առաջվա խստաբարո արժանապատվությամբ պատրաստ նոր հաճախորդի ընդունելու՝ իմ ամբողջ ահեղ գիտելիքով բեռնված, ինչպես թնդանոթ։ Բայց ահա շունը տասնհինգ օր է, ինչ անընդհատ նայում է ինձ իր այդ մթագնած, սարսափից չռված աչքերով։ Կուզենայի հասկացնել, որ դրանից վնաս չկա, որ հանգիստ լինի, որ այդպես չնայի ինձ, բայց կենդանին հասկանում է արարքիս ամբողջ սոսկալիությունը։ Եթե դա կատակով աներ երեխաներիցս մեկը, նշանակություն չէր տա։ Սակայն գիտի, որ ես չեմ կարող կատակել։ Չի պատկերացնում, որ ինձ թույլատրված է կատակել՝ թեկուզ ընդամենը մի ակնթարթ, ու շարունակում է անիծյալի պես սոսկումով նայել ինձ։
Թարգմանությունը իտալերենից՝ Լուսինե Աբովյանի
