Անահիտ Ղիասյան | Լուկերիա Եֆիմովնան

Լուսանկարը՝ Լիլիան Գալստյանի

Նվիրվում է երջանկահիշատակ տատիկիս`
ազգությամբ լատվիացի Լուկերիա Եֆիմովնային

***

Կիրակի է: Նար-Դոս փողոցում գտնվող եկեղեցում ժամերգություն է: Արևի շողերն ընկել են փոքրիկ պատուհաններից ներս ու փորձում են ջերմացնել ժամերգությանը մեկ շաբաթ սպասող բախտավորներին: Շարականների հնչյուններն ու խնկի հոտը իրականությունից դուրս են բերում ներկաներին ու տանում ուղիղ Աստծո թագավորություն` գոնե մեկ ժամով դրախտում լինելու, եդեմական բարիքներից օգտվելու ու «Նար-Դոսի դագաղների» կողքով հանգիստ քայլելու:
Փոքրիկ եկեղեցու պատերի ներքո ձայնն էր տարուբերում սպիտակ գլխաշորը գլխին, աչքերը կիսախուփ, կարճահասակ, կաթնագույն բրդյա բլուզով, ծնկները ծածկող մուգ մանուշակագույն կիսաշրջազգեստով, իրական տարիքից երիտասարդ երևացող, բայց վաթսունից բարձր տարիք ունեցող կինը:
Լուկերիա Եֆիմովնայի համար կիրակի ժամերգության գալն իսկական արարողություն էր: Ողջ շաբաթ նա սպասում էր այդ օրվան, որ իրականությունից կտրվի, որ գոնե մի փոքր շփվի տան անդամ դարձած եկեղեցական քույրերի ու եղբայրների հետ:
Պատարագը վերջացավ, Լուկերիա Եֆիմովնան հագավ քրոջ` Դուսյայի կարած սպիտակ վերարկուն, դրեց տղայի նվիրած փամփլիկ գլխարկը, խնամքով վերցրեց պայուսակը, մոտ տասը րոպե զրուցեց հարազատների հետ ու դուրս եկավ փողոց:
– Որակները տարբեր են, փետի տեսակից ա գինը բարձրանում,- ամեն օր պետք եկող ապրանքն էր գովում Նար-Դոս փողոցի չաղլիկ, սև կուրտկայով դագաղագործներից մեկը:
– Բառև Ձեզ, ո՞նց եք,- հայերեն բառերը մի կերպ արտաբերելով` այդ հատվածով անցավ ու Աստծո բարևը բոլորին շռայլեց Լուկերիա Եֆիմովնան:
– Ձեզ տեսնողը ո՞նց կլինի, լավից լավ ենք: Երևանի ամենամոդայիկ տատիկնա մեր կողքով անցնում, լավ կլինենք:
Հարազատները Լուկերիա Եֆիմովնային Լարի էին դիմում: Մի տեսակ ուրիշ իրականությունից էր Լարին, այնքան տարբեր այն միջավայրից, որտեղ հայտնվել էր բախտի բերմամբ:
Երթուղայինից իջավ, գնաց այգու ուղղությամբ: Օդը սառն էր, բայց Լարին սիրում էր լիաթոք ապրել: Ամենօրյա գործերը, որոնք շատ կանանց գլխացավանքի առիթն են դառնում, նա անում էր սիրով ու մի ուրիշ համուհոտով:
Ո’չ տարիքը, ո’չ առավել ևս կյանքի դժվարությունները, որոնք անթիվ ու անհամար էին, չէին չարացրել Լարիին: Նա սիրում էր կյանքը նախանձելու աստիճան, նա սիրում էր ապրել լեցուն ու ասելիքով օրեր:
– Բարև Ձեզ Լուկերի Եֆիմովնա, էս ի~նչ սիրուն եք:
– Բարի օր Լուկերիա Եֆիմովնա, մի օր եկեք մի քիչ խոսենք, տղուցս նորություն կա, կպատմեմ:

Լուկերիա Եֆրեմովնա

Նստած էր Լարին այգում` ձուլված բնությանն ու այնքան բաց մարդկանց համար: Լատվիայի դաշտերը հպվել էին դեմքին` ճերմակ ու հարթ շղարշով պատելով այն: Բալթիկ ծովի ջրերը կպել էին նրա աչքերին, մի կաթիլ լցրել ակնախոռոչների մեջ` երկնակամարի գունապնակից ընտրելով լազուր կապույտը: Հարթ ալիքավոր դաշտավայրերն էլ ոսկե սանրով սանրել էին Լարիի վարսերը: Լատվիայի մայր գետը` Դաուգավան էլ հեղեղել էր Լարիի սիրտը անսպառ սիրով: Նրա ողջ էությունը սեր էր, նա քայլող արև էր ու շրջապատի մարդիկ նրան տիպիկ անվանում էին տվել` “женщина праздник”:
Ծառերը բողբոջել էին ու ողջ այգին պարուրել եդեմական անուշահոտությամբ: Կարճլիկ ծառաբնով բալենու ճյուղի ծայրին նստեց աչք ծակող գունավորում ունեցող սոխակը, կիսաբաց բերանով սկսեց անչափ թախծալի երգը.
***
Там в саду при долине
Громко пел соловей.
А я, мальчик, на чужбине
Позабыт от людей.
***
Позабыт, позаброшен
С молодых, юных лет.
Я остался сиротою,
Счастья, доли мне нет.

Երգի մելամաղձոտ նոտաներն արթնացրին Լարիի հուշերը, վերհիշեց` ինչպե՞ս էր մայրը երգում այս երգն իր օրորոցի մոտ: Սիրտը կարոտի մի մեծ գունդ դարձավ, գունդը գլորվեց, գլորվեց, հասավ աչքերին, հազար կտոր եղավ ու արցունք դարձավ: Հիշեց մորը, հիշեց քույրերին ու եղբայրներին, հիշեց` ինչպե՞ս տասնինը տարեկան վառվռուն աղջիկը թողեց բալթյան կանաչահոս դաշտերն ու եկավ կովկասի բաձրալեռ շրջաններ:
Ռազմիկ Գուրգենիչին հանդիպեց դաշտում, երբ աղջիկներով վազվզում էին ու դաշտային ծաղիկներ հավաքում: Կովկասցի բարձրահասակ, կեռ ունքերով տղայի խրոխտ հայացքը խոցեց Լարիի նուրբ մաշկը: Խանդաղտանք ու դող զգաց ներսում: Այդ պահին նույնիսկ չպատկերացրեց, որ տասնհինգ օրից իրար թև են մտնելու, “горька” գոռացողների պատվին իրար համբուրելու ու 3236 կմ անցնելով` ամուսնու հայրենիքում բնակվելու:
Թողեց ծնողներին, հինգ քույրերին, չորս եղբայրներին, թողեց երգն ու պարը, որ Ռազմիկ Գուրգենիչի կողակիցը դառնա:
Հագին չթե, ծաղկավոր, ծնկները ծածկող թեթև զգեստ էր, երբ մտան Թալին: Ամուսնու ծննդավայրում քչերն էին սպասում Լուկերիա Եֆիմովնա Լիսիսցինային: Կապտաչյա, ճերմակ մաշկով, ոսկեծամ աղջիկը լատվիական թեթևությամբ մտավ ծանրաբարո Թալին: Առաջին մի քանի օր չէր էլ հասկանում իր հետ ինչ է կատարվում, հետո սկսեց պարզ գլխով հասկանալ` ու՞ր է եկել: Լայանարձակ դաշտերից հետո խրոխտ լեռները զգացական մակարդակով ընդունել էր պետք: Մի քանի օր անց` գիշերը, Լարին անկողնում կիպ կպավ ամուսնուն ու հազիվ լսելի ձայնով շշնջաց.
– Размик, Я боюсь….
– Чего ты боишься?
– Я боюсь монет, которые на голове твоих родствениц. Может быть они демонов так влекут к себе?
Ռազմիկն ամուր գրկեց կանոնիկ կազմվածք, փարթամ կրծքեր ունեցող կնոջը, փռթկացրեց ու կամացուկ ասաց.
– Родная, чье ты так мучилась так долго, какие демоны? Какие мемоны? Это же просто деталь нашего народного армянского национального костюма, который называется “тараз”.
Լարին մի քիչ հանգստացավ, բայց երբեմն-երբեմն կոպեկով կանանց կերպարը գիշերվա քնի ամենաանուշ պահին միտքն էր գալիս ու իրեն հանգիստ չէր տալիս: Ամեն ինչ այնքան անսովոր էր Լարիի համար, որ նա մի պահ ուզում էր գլուխն առնել ու փախչել: Լեզուն չհասկանալը մյուս ամենադժվար խոչընդոտն էր: Երբեմն նա ուզում էր ուղղակի նստել ու կիսվել իր հոգու բառերով, այն բառերով, որոնք ծնվում էին գլխում կայծակնային արագությամբ, բայց նա վստահ էր` խորքը չեն հասկանա:
Մտքով ու խոսքով իրար հասկանալը, երևի, ինտիմ կապից էլ ուժեղ է: Դու կարող ես պոլիգլոտ լինել, բայց չհասկանալ ամենապարզ բառերը, որոնց մտածողության կրողը դու չես: Ես քեզ սիրում եմ բառերը ինչ լեզվով ասես, որ չես արտաբերի, բայց զգացողություններդ, հաստատ, նույնը չեն լինի:
– Es mīlu Tevi, Es mīlu Tevi,- Ձիթհանքով գյուղի կանանց ու երեխաներին լատվիերեն «ես քեզ սիրում եմ»-ն էր սովորեցնում Լարին ու ինքն էլ փորձում մի կերպ, կոտրատված հայերենով սիրելու ձևակերպումը տալ` ես կեզ սիռում եմ:
Երբ լուսնի մահիկը երկնակամարում հայտնվում էր, Լարին անկողնում օղակում էր Ռազմիկ Գուրգենիչին, լատվիական անկեղծությամբ ու բացությամբ գոհացնում, ականջին էլ ծոր տալիս «ես կեզ սիռում եմ» իր մտածողությանը խորթ բառերը:
Արդյունքն ակներև էր, լուսնի ցոլարձակումներից չորս երեխա ունեցան. երկու տղա, երկու աղջիկ: Աղջիկներից մեկը երեք տարին չբոլորած մահացավ. փորձառու հայ կանայք գառան միս էին երեխային տվել:
Լարին շատ վախեր ուներ: Մտովի պատկերացրեք ձեզ օտար միջավայրում, որտեղ ո’չ լեզուն եք հասկանում, ո’չ էլ ժամանակի հետ միաձուլվում նույն բարքերն, ավանդույթներն ու մտածողությունն ունեցող մարդկանց: Պարադոքսալ է երևույթը, բայց Լարիին երբեմն թվում էր` ինքն անմարդաբնակ կղզի է ընկել: Իրականում, շրջապատում շատ մարդիկ կային, բայց նա մենակ էր լեռնոտ եզերքում:
Երեխաները սպիտակամաշկ կնոջ թուլությունն էին:
– Ռազմի’կ, Գուրգենը չի շնչում,- քնից արթնանալով` գիշերվա երեքին երեխայի շնչառությանն ականջ դնելով ու վայրկենական եզրահանգումներ անելով` անուրջների գրկից Լարին հետ էր բերում Ռազմիկին:
– Լարրիսաաա՛, ո՞նց չի շնչում, երեխեն քնածա, դու էլ պառկի:
Լարին հանգստանում էր Ռազմիկի խոսքից, կրկին ականջ դնում Գուրգենի շնչառությանը, համոզվում` ողջ է ու գնում առժամանակ աչքերը փակելու:
Երեխաների բարօրության հանդեպ մեծ վախը կեղեքում էր Լարիին ներսից, բառերով չես բացատրի մոր զգացումները: Երեխա ունեցող կանայք յուրաքանչյուր բջջով թափանցում են երեխայի մաշկի մեջ` իրենցից անկախ, ենթագիտակցական մակարդակում: Սիրտ պատռելու չափ անբացատրելի զգացումներ են ունենում մայրիկները, երբ ինտուիտիվ մակարդակում անգամ զգում են` երեխայի հետ մի բան այն չէ:
Այգում նստած, մտքերի մեջ թաթախված կինը հաճելիորեն կտրվել էր իրականությունից: Լատվիայի արևելյան քաղաքներից մեկից` Ռեզենկեից տեղափոխվելով Թալին, այնուհետև Երևան, Լարին այսօրվա պես երբևէ չէր նստել այգում ու հանպատրաստից էքսկուրս արել` անցյալի ու ներկայի միջև:
Ռազիկ Գուրգենիչը հաշվապահ էր, լավ էր վաստակում. Լարին զբաղվում էր երեխաների դաստիարակությամբ, տան դրական աուրայի կերտմամբ: Երկուսն էլ նրա մոտ լավագույնս էին ստացվում, նրա ներքին էներեգիան դեռ ծնվելու պահին «+ -» նշաններից ընտրել էր «+»-ը:
Այգու անցորդներն անցնում էին կոլորիտային տիկնոջ կողքով, մի հայացք ձգում ու զգում`անուրջների գրկում է:
Ինչքան փաղաքուշ խոսքեր էին լսել Լարիի ականջները, ինչքան գեղեցկության գերադրական աստիճանի ածականներ իր հասցեին, բայց դրանցից մեկը ինքը պոետն էր ձոնել, իր գիրքը նվիրել ու շապիկի վրա քառատող դրոշմել:
– Շիռազ ջան շնորհակալ եմ,- ժպիտը դեմքին վերցրել էր գիրքը, ջերմագին համբուրել Հովհաննես Շիրազի այտն ու գիրքը խնամքով դրել Ռազմիկի Գուրգենիչի գրապահարանում:
Պոետներն անգամ անտարբեր չէին անցնում Լարիի դրական, պայծառ ու այնքան հանգիստ կանացի էներգետիկ դաշտի կողքով: Լարին կարիք չուներ շպարվելու կամ առավել ևս ոտքերը կամ կուրծքն ի ցույց դնելու: Հետաքրքիր զուգադիպությամբ նկատել եմ, որ հերոսուհուս պես կանայք բնությունից ստացել են գեղեցկության բաղադրատոմսը, բայց ոչ միևնույնը. յուրաքանչյուրը բաղադրատոմսերի իր գիրքն ունի: Լարիի գրքում ոսկե տառերով գրված էին հագուստի, արտաքին խնամքի կանոնները: 64-ամյա կինը ողջ կյանքի ընթացքում տաբատ չէր հագել: Նա հագնում էր ծնկները ծածկող կիսաշրջազգեստ, հետաքրքիր բաճկոններ, բլուզներ և վերնաշապիկներ: Անգամ տանը Լարին տաբատ չէր հագնում. ամռանը ծաղկային պրինտով թեթև զգեստներ, ձմռանը բրդյա կիսաշրջազգեստներ: Երբ դուրս էր գալիս փողոց, բոլորը ժպտում էին նրան, հիանում վառ հագուկապով ու միաբերան կրկնում` “женщина праздник”: Բնության վառ երանգներն էր սիրում Լարին ու հագուստի մեջ լիուլի օգտագործում: Դե իսկ անձնական խնամքը նրա տոտեմական ռիտուալներից էր: Հարևան Ռիտային էլ էր խորհուրդ տալիս դեմքի խնամքի իր բաղադրատոմսերը:
– Ռիտա ջան նայի, վառունգը մաքռեցիր, կեղևը մի՛ գցի, եռեսիդ վրա դի՛ր վառունգի կեղևները:
Ավանդական հայ կնոջ` Ռիտայի համար, տարօրինակ էին Լարիի բաղադրատոմսերը: Թոռներին էլ էր փորձում իր «գեյշայական» ծիսակարգը սովորեցնել Լարին: Դրանց շարքում կային շատ զավեշտալիները:
– Сладьюшка, եթե ուզում ես վրայիցդ միշտ լավ հոտ գա` անուշ հոտ ունեցող, խոնավ անձեռոցիկը դնում ես կրծկալիդ մեջ:
Կան կանայք, որոնք թե՛ երիտասարդ, թե՛ հասուն տարիքում ինքնաբավության ուղենիշեր չունեն: Նրանք ապրում են դարերով փոխանցված ու ժամանակի ընթացքում երկաթից էլ կարծր դարձած դոգմաներով: Նրանք ապրում են սովորույթի ուժով` այդպես էլ չհասկանալով` ո՞վ են իրենք, ի¬՞նչ կարող են անել փոշին վերցնելուց, երեխայի դասերը և տապակած կարտոֆիլը պատրաստելուց զատ: Նմանօրինակ կանանց համար լատվիացի տիկինն ուրիշ մոլորակից էր` իր վառ հագուստով, հանգիստ խառնվածքով ու ամեն երևույթի մեջ գեղեցիկը տեսնելու նրբին աչքով:
Լարիի յուրաքանչյուր օրը մոնո-ներկայացում էր: Չէին լինում միօրինակ օրեր, անգամ կենցաղային ամենապարզ գործերը նա մեծագույն սիրով ու հաճույքով էր անում: Լուսադեմ վեցին արթնանալով, իրեն կարգի բերելով՝ նա սկում էր եղիցի լույսը:
Լատվիացի տիկնոջ մյուս ֆենոմենալ ձիրքը խոհանոցն էր: Դաշնամուրային ստեղծագործություններն ինքնամոռաց կատարողների տեսե՞լ եք: Մի հայացքն էլ հերիք է զգալու նման մարդկանց սերն իրենց գործի նկատմամբ: Լարին մտովի դաշնամուր նվագելով` պատրաստում էր պելմենին, բորշը և ուխան: Իր մանկության համերը կարոտելով` նա միշտ կրկնում էր.
– Я колбасная душа.

***
Ամպերը մոտեցան իրար մի քիչ բամբասելու, չարախոսությունից եղանակը փոխվեց ու ամպերի` սիրտ պատռելու չափ տհաճ խոսակցությունից, անձրև տեղաց:
Կաթ-կաթ, կաթ-կաթ. Լարին հանկարծակիի եկավ, անձրևանոց չուներ: Կիրակնօրյա ժամերգությունից հետո հանդարտության նոր չափաբաժին ստացած կինը կարծես քնից արթնացավ ու շտապեց տուն` անձրևի տակ չընկնելու:
Փողոցն անցնելիս տեսավ կանաչեղեն վաճառող իր ծանոթ տիկնանց: Սիրտը չտվեց, մի քանի կապ կանաչեղեն վերցրեց ու քայլերն ուղղեց տուն:
Մտավ տուն, տեսավ Ռազմիկը խոհանոցում` ավելացված հատվածում դրված բազմոցին, կոստյումով, փողկապով պառկել, պատմավեպ է կարդում:
– Ուշացար Լարիսա՛,-գրքից հայացքը չհեռացնելով` ասաց Ռազմիկը:
– Եկեղեցուց հետո այգում նստեցի:
Շատ արագ հասկացան իրար, դա նրանց երկար ու ձիգ տարիների սովորույթն էր: Շատախոսելու փոխարեն երկուսն էլ գործում էին. մեկը` կնոջ, մյուսը` տղամարդու դիրքից:
Հայ-լատվիական քիմիական ռեակցիան հետաքրքիր էր ստացվել. տեսակը` միացման:
Հագեցած օր ունենալուց հետո Լարին չէր հոգնել: Զգեստափոխվեց, մտավ խոհանոց: Արագ-արագ ապուր ու աղցան պատրաստեց:
– Ռազմի՛կ, հացը դռված է:
Նա սիրում էր երեկոյան շուտ պառկել ու եկեղեցական սաղմոսներ կարդալ: Շուտ էր քնում Լարին, որ առավոտյան վեցից սկսեր նոր ներկայացման փորձերը:

***
Սգո սրահի կենտրոնում, երկու զույգի մոմի առկայծումների ներքո դրված է Նար-դոսից գնված դագաղը: Նարնջագույն կոստյում հագած կինը փակել է աչքերը, այս կյանքից հեռանալով` գնացել Ռեզենկեի եզերքները:
– Ի՞նչ էլ գույն են հագցրել մեռելին,- սովորականի պես չարախոսում եմ սգո սրահի մաքրուհիներն ու Լարիի փայլից հանգիստ չունեցող բարեկամուհիները:
– Չես հիշո՞ւմ, ամբողջ կյանքը բարձրակրունկներից չիջավ, երևի իրա պատվերնա եղել, որ էդ գույնը հագցնեն:
Մի բան ճիշտ գուշակեցին տիկնայք, Լարին ինքն էր հարազատներին մեղմորեն ասել.
– Когда Я умру, оденьте мой оранжевый костьюм.

***

Սգո սրահի անկյունում, մոր թևը մտած տասնվեցամյա մի պատանի է կանգնած` ձեռքին Լարիի սաղմոսների գիրքն է: Հանգուցյալի աղջկան խնդրել են գիրքը պատանուն փոխանցել. պատանին էլ Լարիի պես սաղմոսներով «մեդիտացիա» անելու սովորույթ ունի:
Սրահի մյուս անկյունում կանգնած նիհարակազմ տղամարդը` բարեկամներից մեկը, նայում է դագաղի մեջ հանդարտ ժպիտով պառկած Լուկերիա Եֆիմովնային ու մտքի մեջ կրկնում հենց նրա խոսքերը.
– Вот так вот Беник.