Կույր ու գուլ մարդի՛կ, առանց երազի
առանց լսելու հեքիաթն այս վսեմ,
իրար կոկորդից պատառ եք հանում
և դարձնում աշխարհն՝ ահավոր ջեհնեմ:
Ավետիք Իսահակյան
Երկիրը քոնն է, մեծավոր, երկրի սրտախինդ ուրախությունն ու վայելքը, խրախճանքն ու ծափուծիծաղը քոնն են ու մերը չեն, մերը Խորենացու ողբն է: Երկրում մեր երեխաները չէ՝ քո երեխաներն են ապրում. մեր երեխաները նրանց հանցավոր-թանձր ստվերներում հուսահատությունից ծմրում ու դեռ կյանք չտեսած՝ կյանքն անիծում են: Երկիր աշխարհը քոնն է ու երգն է մերը. «Աշխարհը մերն է, մերը, աշխարհը մերն է, այս աշխարհում ամեն մի հայ աշխարհի տերն է»: Բա որ լսեիր՝ ո՜նց կծիծաղեիր մեր անթև-անփետուր ճախրանքի վրա՝ «Մի սեփական կատու չունեն՝ աշխարհի տե՜րն են»: Բայց թե էս է, մեծավոր, թեկուզև անթև-անփետուր՝ թռիչքի վեհությունը սողալու նսեմությունից անվրեպ զատում ենք: Երեկ էլ այսօր էլ ու դեռ վաղն էլ անսխալական զատելու և մեզանից հեռու ենք վանելու սողունի գետնաքարշ նսեմությունը, քանզի ճանաչողության պատգամն է իմաստուն՝ սողունի մեջքին հավքի թև էլ կպցնես՝ չի թռչի, որովհետև նրա սրտի մեջ թռիչքի վեհություն չկա. սողունի մտքի ու երևակայության սահմանը, ի վերջո, խոռոչի խավարն է: Մենք մեր լռության լույսի մեջ չպղծվեցինք, և անմասն մնացինք սադայելի խարդավանքներից, որովհետև մենք մեր տեսակով անհաղորդ ենք սողունի վարքին: Մեր մի պուտ արյունը դեռ ջուր չի դառել, որ մի բիզոնի կաշի էլ մենք մեր ջանին քաշենք ու խլանա՜նք, ու համրանա՜նք էս աշխարհի դարդուցավի առաջ: Հոգի ունենք տալու, մեր խիղճումտքի մեջ արթուն ենք, մեր վարքը շորի պես չենք փոխում ու հենց մեր անփոփոխ վարքի հրահանգով էլ քեզ ասում ենք. քո ապրած վայելքը քեզ հալալ լինի, բայց չէինք ուզենա, որ մեր միամիտ հարցը քո կողմից անպատասխան մնար. բա դու էսքան տարի մեր անլույս-անխրախճանք միջավայրում ապրեցիր ու հուսահատությունից մորմոքող մի սիրտ անգամ չտեսա՞ր, որ էդպես վայրի կենդանու բնազդով յոթ ծալք թանձրույթում անհոգ ու անդարդ որոճում ես: Ախր էդ վայրի կենդանու վարքն էլ է Աստծո կամքով սահմանված, բայց քո վարքը չափ ու սահման չի ճանաչում: Քո ուղեղը զեղումներից ջրիկացել, հոսել ու քո ագռմեջի նեղվածքում լճացել է: Եվ քո մտածողության օրգանը տեղփոխ է եղել. հիմա դու օրնիբուն մարտյան կատվի բնազդի մեջ ես. օրը մի մատղաշ աղջիկ ես քարշ տալիս անկողին, ու նրան թիկունք կանգնած տղամարդուն փալաս դարձնում՝ ոչնչացնում ես: Ու որ կողքից կեսբերան-կեսշշուկ քո վարքը կշտամբում են՝ նեղանում ես: Ախր ինչո՞ւ ես նեղանում, մեծավոր ջան, բա ծնող են, գոնե մեկ հատիկ խոսք ասելու համարձակություն է՞լ չունենան, գոնե մեկ հատիկ խոսքով իրենց սրտի ցավը չդարմանե՞ն, գոնե չասե՞ն՝ Աստված պահի քո բալին, ո՞նց էր համը իմ ձագի…
Ցավն ատամների տակ՝ մարդիկ նամուս-թասիբի մեջ խարկվում-փոշիանում են, իսկ դու նրանց ցավի թիկունքում պահ մտած՝ բախտիդ հետ մուկ ու կատվի խաղի մեջ ես ու գլխիդ գալիքը չգիտես. քանի կաս՝ սանձակոտոր վարքով խղճիդ տունն ավերում ես, բայց իմաստունի խրատը պատգամում է՝ աշխարհում ոչ մի բան անհետք չի կորչում. քո հասցեով չանչավորված անեծքը քեզ չհասավ՝ զավակիդ է հասնելու, վախճանից հետո անգամ այդ տապալող թափի մեջ հանգիստ չես ունենալու: Խղճի վերին թարեքում պահ տված մի հիշեցում կա, մեծավոր՝ մարդը գնում է՝ նրա գործած մեղքը մնում. այդ հիշեցմանը դու անհաղորդ մնացիր ու մեղքի հրեշավոր շաղախում քեզ ոտից գլուխ ապականեցիր: Եվ չես էլ գիտակցում, որ քո թաթի տակ խեղված մարդկանց մեջ հիշողության հետքերը չեն ջնջվում, մտքովդ անգամ չի անցնում, որ քո զոհերի պատվազգաց զավակները մի օր գալու և նողկանքի վրեժով միզելու են քո շիրմաթմբին, միզահոտը ցավատանջ մրմուռով հասնելու է քո փտած ոսկորներին, և դու վերապրումի տեսիլքում դարձյալ ու նորեն զգալու ես քո այլասերված կյանքի ողջ գարշահոտությունը…
Թե չէ… Ասում ենք խիղճ՝ դիմացինի կրծքի տակ ես որոնում, ասում ենք հայրենիք՝ մեղրի կարաս ես հասկանում, ասում ենք աղջիկ՝ արյան պղծության ու անառակության գործարք ես հասկանում… Չեղավ, չէ՞, մեծավոր, շանտղությունն էլ է երբեմն մարդու կրծքի տակ բույն դնում, բայց քո կրծքի տակ միայն էդ բույնն է՝ ձագերն էլ մեջը: Ախր ամեն ինչին ավարտ կա, ներողություն, հազար ներողություն ասենք ու քեզ հիշեցնենք. նույնիսկ քո նման անիմաստ-զորեղ թափն է սանձվելու վախճանի կանգառում, քեզ երկար կյանք ցանկանանք ու նաև հավելենք՝ նույնիսկ քո պայծառափայլ անձն է փոշիանալու տիեզերք կոչված այս ցնորքի մեջ: Հավատա մեզ, մեծավոր, մենք մեր լեզուն անեծքով չենք պղծում ու քո վատը չենք ցանկանում, բայց մի խնդրանք-հորդոր ունենք՝ քո ամենօրյա խրախճանքից հետո մեկ-մեկ երկնքին նայիր. հավը որ հավ է, ջուր խմելուց հետո երկնքին է նայում, որ խմած ջուրը չհարամվի: Դու մի նեղվիր. հավից էլ կարելի է բան սովորել, եթե առհասարակ սովորելու ընդունակ ես: Եթե առհասարակ խիղճդ ու հոգիդ վերջնականապես մեռած չեն: Բայց չէ, էդ ընդունակության հարցում դու հաստատ անընդունակ ես. քո խիղճն ու միտքը թիկունքիդ ավերակված սրբությունների հարցում իրենց մասնակցությունն ու վկայությունը հատկապե՛ս ունեն, բայց քեզ մեղքի բաժին վերագրելու հարցում մենք մի քիչ վարանումով ենք մեր չափը սանձում. ախր քո տեսակն էդ է՝ պակասեցնող ու չավելացնող, գլխացավը գլխատումով բուժող, սևը սպիտակի տեղ անցկացնող… Քո ավշանոթներում հոսող հեղուկն էդ է՝ առվի պղտոր ջուր, որ հավն էլ չի խմի, որ խմի էլ՝ երկնքին չի նայի… «Էդ ինչի՞ ինձ հետ եզակի ու քեզ հետ հոգնակի ես խոսում»,- լսեցինք մտրակավոր-տիրական ձայնդ: Ասենք մատաղ. մենք մեր ես-երով միասին մենք ենք, իսկ քո ես-ը իր կեղևում փակված մնաց ու մենք չդարձավ: «Դունչդ խաղողին չհասա՞վ,- իբր շատ ուժեղ ծաղրեցիր,- ես քեզ հետ ի՞նչ ունեմ ընդհանուր»: «Ընդհանու՞ր,- մի պահ տարակուսեցինք,- նույն օդն ենք շնչում, մեծավոր»: «Դու էլ ե՞ս շնչում,-ներսիդ նամշահոտը գոլորշի կապեց դեմքիդ ու հանկարծակի դիվոտեցիր.- էդ հեգնում էլ ե՞ս. յանի որ ասում ես մեծավոր, դու էդ իբր ո՞ւմ նկատի ունես»: Ասենք, մեծավոր, մեր սրտի թալկացած խորքում լրիվ անկեղծանանք, երկիր շենացնող մեր աթոռավոր արժանիներին, լավերին, ընտրյալներին խոնարհումով ծափահարենք ու քեզ անկեղծ պատասխանենք՝ բոլոր նրանց, ովքեր իրականում փոքրավոր են՝մեծաթափ աղետով, ովքեր երկիրը միայն սեփական ծնոտներով են զգում և երկիր ասելով յոթ պատ ծալքով մեկուսացված ու իր խլության մեջ թմբիրված իրենց շքեղաշուք դղյակն են հասկանում, ժողովուրդ ասելով՝ այդ դղյակում ապրող իրենց կնոջն ու երեխաներին, ովքեր գարնան ծաղկունքի մեջ ժողովրդի գլխին ձյուն են մաղում, թալանում են, նսեմացնում են, ստորացնում ու ստրկացնում են, իսկ որ գործը ամբիոններից ճառ ասելուն հասավ՝ սրտազեղ նվիրվածությամբ հալվում են՝ ի՜մ ժողովուրդ: Բա որ հանկարծ «քո ժողովուրդը» մի օր շուռ գա ու ասի՝ ստի՞…
Եվ էդքանից հետո եկեղեցի ես կառուցում: Մի փոքրիկ մատուռ չասեմ, քո հոգում ախր մի մոմաքար էլ չունես, որ մեկ հատիկ մոմ կպցնես-վառես ու կենտ մեկ մոմալույսով հոգուդ խավարը լուսավորես՝ եկեղեցի՜ ես կառուցում: Քո կառուցածն ախր եկեղեցի չի, մատաղ, խաչ ու գմբեթով շինություն է, որովհետև այդ եկեղեցին դու նախ քո հոգու մեջ պիտի կառուցեիր, որ չես կառուցել: Ու քո աղոթքն էլ աղոթք չի ու ընդամենը անգիր արած տեքստ է, որովհետև քո աղոթքի մեջ Աստված չկա ու քո սերտած տեքստով դու Աստծո հետ չես հաղորդակցվում, ինքդ քեզ հետ ես հաղորդակցվում, թալանի գնալուց անգամ աղոթում ու քո աղոթքով ինքդ քեզ ես խաբում-խաղաղեցնում, իբր տեսեք, թե ինչքան Աստվածասեր ու բարեպաշտ հայ եմ: Մի արա, մեծավոր, մեզ ու քեզ խաբում ես, գոնե Աստծուն մի խաբիր, ինքդ քեզ մի պղծիր, Աստծո դատաստանն ահեղ է ու չի ուշանա, մի արա, մեղք ես, երեխաներդ են մեղք, քո մեղքի տակ դժվար է մարդ մնալը, մեզ չէ՝ գոնե երեխաներիդ խղճա:
Լրջության ծանրությունը արի միասին ցրենք ու թատրոնի մի պուճուր խաղ խաղանք. իբր մենք հարյուր տարվա ընկեր-ախպեր ենք (հիմա կասես՝ ես քեզ ի՞նչ ընկեր-ախպեր, արա՜…) և շուլուխի իրավունքը հացուսեղանի սրբությամբ ենք վաստակել ու էդ իրավունքով էլ հիմա քեզ հարց ենք տալիս…Մենք մեզ դպրոցահասակ երեխաների չարաճճի տարիքում պատկերացնենք ու հենց չարաճճի անմիջականությամբ էլ քեզ մի հարց տանք՝ երկուսին գումարած երկուս, կամ որ նույնն է՝ երկու անգամ երկու՝ ի՞նչ կանի, մատաղ: Եթե դժվար է՝ հարցը մի քիչ այլ կերպ ու քեզ համար հասկանալի ձևակերպենք՝ երկու հեկտար ծիրանի այգի դու ունես, հիմա որ բարեգործություն անես ու երկու հեկտար էլ ուրիշից խլես՝ ընդհանուրն ինչքա՞ն կլինի: Մի շտապի, հանգիստ մտածի, շատ մի լարվի, մատաղ, ուղեղիդ մազանոթները կարող է հանկարծ չդիմանան ու պայթեն, հետո «քո ժողովուրդը» գլուխը ո՞ր մի պատովը տա, քեզնից թափուր կյանքն ախր այլևս կյանք չի լինի և անտեր ու անպաշտպան մնացած ժողովրդի համար դժոխք կլինի, թե՞ պիտի ասեինք դրախտ կլինի, մեծավոր: Չգիտենք, մենք ո՞վ ենք, որ քեզնից թաքուն կարծիք ունենանք, որովհետև մեծավորը դու ես ու քո որոշելիքն է, թե մենք ինչ պիտի մտածենք ու ինչ պիտի ասենք, ու մենք հիմա ասում ենք՝ և քո շվաքում քանի մենք կանք՝ քո ծառան լինենք, քո խարջը միշտ տանք: Ճիշտ չենք ասու՞մ, մատաղ, դրախտ-դժոխք մղձավանջներում բա մեր տեղը ճշտողը դու չե՞ս, բա որ հանկարծ հերսոտես ու զմես տանես ի փորձություն՝ հետո՞…
Մեր միտք ու երևակայության լարումով մեր գրած տեքստին քեզ ընթերցող պատկերացրինք ու քո առասպելական քրքիջը մեր ականջներում արձագանքված լսեցինք. «Այ միամի՜տ, երկու անգամ երկուսը իմ ինչի՞ն է պետք. ես դա վաղուց իմացել ու մոռացել եմ. ես գիտեմ հազար անգամ հազարը, հազար անգամ միլիոնը, իսկ երկու անգամ երկուսի թվաբանությունը դու իմացիր, որ քո գոյաքարշ թշվառությամբ կնոջդ համար մի կերպ ամուսին ու զավակներիդ համար գոնե անձնագրային գրանցումով հայր մնաս ու ժամանակից շուտ դագաղի ապրանք չդառնաս»: Դու ճիշտ ես, դու իհարկե ճիշտ ես, որովհետև տանտերը դու ես, խոսքի իրավունքը քոնն է, ու հյուրը լեզուն իրեն քաշած պիտի մնա՝ շիրմաքարի լռության մեջ ներքաշվածի համրությամբ, չուլանի քունջում ընկած հին ապրանքի մոռացությամբ, հոգևարք ապրող շնչավորի անգիտությամբ, վանքի պատի տակ մոլորված գառան հնազանդությամբ…Դու ճիշտ ես, որովհետև քո լեզվի թափը գլխից եկած հրահանգով չէ՝ գրպանի զորությամբ է ղեկավարվում: Բայց մի բան էլ կա, մեծավոր. մարդն ու գազանը իրարից խելքով ու խղճով են տարբերվում, դրա համար էլ մեկը մեռնում է, մյուսը…Թե չէ՝ մի պուտ կյանք է, էդ ո՞վ անդարդ ապրեց ու ասաց՝ վայելեցի: Մեր խոսքն հանկարծ սխալ չհասկանաս, մեծավոր, մեր խոսքի մեջ պարտքուպահանջի թափանցիկ ակնարկ չկա, ոչ էլ քեզ ճշմարիտ քրիստոնյայի խղճով ենք բարուրում, թե՝ փողերդ բաժանիր կարիքավորներին՝ խերի մեջ կլցվես: Էդ բարձր գիտություն է, մատաղ, ու քո սակավ մտքին անհասու է: Եթե անգամ կողքինների հորդորով ձեռքդ գրպանդ էլ տանես՝ բան դուրս չի, անօգուտ բան է՝ միտքդ ու խիղճդ ճողվածք կտան, գործ չունես…Մարդ ես, աչք ունես ու տեսնում ես, ականջ ունես ու լսում ես, բա էս մեր ապրած կյանքի ժխորը քո ուղեղի մեջ միտք չի՞ դառնում, թե էս մարդիկ ինչու՞ են էսպես խուճապահար աճապարանքով երկրից փախչում, ինչու՞ են երկու-երեք միլիոնն իրենց հարազատ երկրում ու յոթ-ութ միլիոնը պանդխտության մեջ ապրում: «Յոթ ութ միլիոն պանդուխտ հայի հա՞րցն ինչու ես ինձ հետ կապում,-ծույլ աշակերտի ինքնապաշտպան բնազդով՝ թթված-դժգոհ խոսքը բողոք դարձավ շուրթիդ,- քեզ որ մնա Քենեդիի սպանության գործն էլ ինձ վրա կբարդես»: Մենք դատավոր չենք, մեծավոր, որ ոճիրի ու պատժի արանքում վճիռ կայացնենք, բայց մենք ել մարդ ենք, մտածել գիտենք ու մի բան քեզ չասել չենք կարող՝ երեկ էլ, այսօր էլ, մեր տունը նախևառաջ քո տեսակն է քանդել և դեռ վաղն էլ քանդելու է: Եթե մեր հասանելիքը մերը չի ու քոնն է, եթե մեր իրավունքը մերը չի ու քոնն է, եթե բորենու քո ախորժակը աղետալիորեն բաց ու անկառավարելի է, ինչու՞ ես զարմանում, որ քո մշտասարսափ ներկայությունից մնացած քիչն էլ փախչում ու գնացած շատն էլ այլևս չեն վերադառնում: Դարձյալ ծուռ նստենք ու շիտակ խոսենք. փողն իր բնույթով կարծես թե դեպի խելքը պիտի գնար, չէ՞, էս ի՞նչ սև կատու անցավ խելքի ու փողի արանքով, որ փողն էսպես հեշտ փոխեց հասցեատիրոջը: (Թ՞ե բարքերի հարահոսում այլասերվեց ու սեռը փոխեց): Ինչու՞ազգի ընտրյալը լուսանցքում ու թերմացքը թախտի վրա հայտնվեց: Տասը միլիոն հայ (քեզպեսներին հանած) մոլորության մեջ խճճված են՝ ե՞րբ պիտի առաջ-առաջ բոռալով առաջ-առաջ գնանք ու ետ-ետ չգնանք: Բա ամոթ չի՞ աղքատ երկրում հարուստ լինելը, մատաղ, թե ընչաքաղցության ջահը միայն ոտքերի առաջն է լուսավորում…
Մենք մեր երեսին խաչ հանենք և մեր զարմանքին ու խոր հիասթափությանը քեզ վկա պատկերացնենք ու հենց քեզ դիմելով էլ մեր սրտի ցավը լեզվի խոսք դարձնենք. դու էս ի՜նչ կենսունակ տեսակ ես, մեծավոր, էս ի՜նչ մագիլավորված չարիք, ցնորքի պատկերով էս ի՜նչ չարորակ գոյացություն ես, որ էսպես հարատևորեն կաս, ժամանակի բոլոր կեռմաններում ներկա ես, դարեր շարունակ «քո ժողովրդի» քրտինքով սնվում, կյանքը հարամում ու ինքդ զորեղանում ես: Չանչավոր սարդի անե՞ծք ես, սադայելի մի պուտ արյան մեջ մղձավանջված երա՞զ, որ էսպես անսիրտ ու անհաղորդ ես ուրիշի ցավ ու վշտին. սոված երեխայի դեմը լափում ու ընկածի վրա որձաձիու պես խրխնջում ես: Ու քո վարքը մարդկանց աչքերի դեմ մլար է կապում, դեմներն անթափանց պատնեշ դնում ու մտքերի մեջ պանդխտության ճամփա փռում…Եվ հուսահատության ոստայնում հայտնված մարդիկ խումբ-խումբ, երամ-երամ չվում-փախչում են. ումի՞ց են փախչում, մեծավոր՝ Արարատ լեռան վեհությունի՞ց, Սևանա լճի հեքիաթի՞ց, թե՞ սեփական ծնողի գերեզմանից…
Ի դեմս քեզ՝ թոշակառու ուսուցչուհին իր տարակուսանքն էր հայտնել քո վստահված անձին՝ ախր նա թերուս է, գոնե Հայոց տառերը ճանաչու՞մ է: Քո վստահված անձը թերուս բառի իմաստը սկզբում չէր հասկացել ու կարճաթև վերնաշապիկի հետ էր շփոթել, հետո գլխի ընկել ու իր թերամիտ խորքից պայծառացե՜լ էր. «Մայրիկ ջան, նա էնքա՜ն մեծ հեղինակություն է, որ տառերն են իրեն ճանաչում…»: Ասես անդրաշխարհից արձագանքված նրա ձայնում ուսուցչուհին օտարախորթ-չարագուշակ վտանգ էր զգացել ու իր արձանացած դիրքից դարձյալ միամիտ-միամիտ հարցրել էր. «Ես տառերի մասին եմ հարցնում, տղա ջան, Հայոց տառերի, Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի տառերի…»: Ու քո վստահված անձի քրքիջը պայթել էր նրա ականջներում. «Ինչ տառ, այ կնիկ, փող ունի, փ՜ող…»: Էդ որ ունես՝ լավ է, բայց հո օտարի՞ քարավան չես կտրել-ձեր տուն բերել, մատաղ, մեր չեղած գրպաններն ես թափ տվել ու մեր հոգին վառել՝ պարծենալու՞ բան է…
Բայց արի այսօրվա մեր խոհը մի պահ մեզանից վանենք ու մի պուճուր էլ հիշողության տրվենք. 88-ի էն չքնաղ հեքիաթի մեջ կենտ մեկ ու եզակի անգամ հայի երազած միասնությունը ազգովի տեսանք ու միասնության էդ հրաշքի մեջ պապանձվեցինք՝ «Տեր Աստված, էս ի՜նչ լավն ենք…»: Աստծո լույսը մեր միտքուխղճի վրա իջել ու մեզ դեպի մեր պապերի պատվի ու արժանապատվության հեռուներն էր մղում, և մենք խելագարվելու չափ խենթ էինք մեր քայլ ու որոշումներում: Դու և քո նմանները էդ հեքիաթի մեջ չէիք, մատաղ, ձեր պատուհանների նեղվածքներից էիք մեզ նայում, թե ով երբ է ընկնելու, որ փախցնելու տեղ բացվի: Հետո նահատակվելու պատրաստ տղերքը կռիվ գնացին…Դու և քո նմանները ձեր պատուհանների նեղվածքներից դարձյալ անդարդ ու մեռյալ անտարբերությամբ նայում էիք՝ «Իմ տանը խաղաղ լինի, ջհաննամը թե գյուղացի Համբոյի տանը կռիվ չի ընկնի»: Հետո զինադադար էր, ու տղերքի մի մասն արդեն չկար՝ հուշարձան էին, երգ ու գրավոր վկայություն էին, կորած արահետների վրա մարած երազանք ու մոռացված հողաթումբ էին, իրենց մայրերի սրտում բացված ու չփակվող վերք էին… Ու դու չկայիր, դու հետո եկար: Եվ քանի որ սլացքի ելած ձիու թամբը իր արժանապատիվ հեծյալից արդեն անդառնալիորեն թափուր էր՝ ասես մշուշներից՝ մեկեն ու միանգամից դու հայտնվեցիր ձիու վրա: Ղաչաղի բնազդով ու ղաչաղի հմտությամբ: Նստեցիր թամբին ու մտրակը քո ձեռքով ու մանրամասն հաշվարկով ընտրեցիր՝ ընտրյալների մեջքները դաղելու և մեջտեղից վերջնականապես հանելու համար:
Հիմա դու մեծավոր ես, գուցե մեծամե՞ծ, մեծամեծների մեջ գուցե փոքրամե՞ծ, ինչ էլ լինես՝ թալանի քո չափաբաժնով քեզպեսների համար մեծ հեղինակություն ու մերպեսների համար պարոն ասելու չափ մեծավոր ես. մարդավայել կոստյում հագնում և դեռ փողկապ էլ ես կապում, որ ի՞նչ… Ոնց որ խանութների ցուցասրահներում կանգնած փողկապավոր մանեկեն՝ առանց հիշողությունների, առանց ամոթի, առանց խիղճ ու խղճմտանքի…Խոսում ու ճառում ես՝ ի՜մ երկիր, իմ անու՜շ երկիր, իմ դրախտավա՜յր երկիր… Ախր երկիրը հո բոստա՞ն չի, մատաղ, որ սեփականաշնորհես ու հետո միայն վարունգ ու դդում աճեցնես…Որպես աշխարհագրական տարածք ընկալելուց առաջ, երկիրը նախ կրծքիդ տակ պիտի ունենաս, պիտի սիրես, գուրգուրես, փայփայես և նոր միայն այդ տարածքին, հողուջրի այդ սրբությանը տեր կանգնես, որ շունուգելի բաժին չդառնա: Թե չէ ինչ երկիր՝ դարձրել եք բաժակաճառ՝ մեր հողուջրի կենացը: Լեզու է ու տակը փուշ չկա, ջրաղացքարի հանգույն պտտվում և մանր ու խոշոր փրթում է: Ու մենք լսում ենք. միտքդ անհոդաբաշխ զառանցանք, վարքդ՝ բորենու, ախորժակդ՝ անգղի, տեսք ու պահվածքով՝ ծմակի ղաչաղ, ու ինքդ ծանրումեծ խրատաբան՝ երկիր ենք կառուցում, էդ խի՞ եք խանգարում որ…Ախր քո կառուցած երկիրն էլ քո նման է լինելու, մատաղ՝ լեզվակը պոկած զանգ. մարմինը կա՝ հոգին չկա, սրբության լույսը տեսիլքի պես կա՝ աղոթքի կանչող ղողանջը չկա… Մեզ համար պաշտելի, դրախտի շնչով օծված երկիրը մեր կրծքի տակ փայփայեցինք, սիրեցինք, գուրգուրեցինք, դու մշուշների անհայտությունից կացինդ սրած անակնկալ եկար ու հմուտ մսագործի բնազդով մեր երազանքի հետ մեր անուշ երկիրն էլ մասնատեցիր՝ միսը ինձ, ոսկորը՝ ձեզ…Ու դեռ արարքդ էլ պարզաբանեցիր՝ էս ինչ որ անում ենք՝ ձեզ համար ենք անում…Որպեսզի ինքնասիրությունդ մի առանձնահատուկ օյինբազությամբ չվիրավորվի, բարձրաձայն չէ՝ ականջդ բեր ասեմ՝ բա ամոթ չի՞, բա կերածդ հացը հարամ չի՞, որ մենակ ուտում ու Աստծո նշխար «քո ժողովրդին» քսանմեկերորդ դարում սովի ես մատնում, էդ եղավ մարդկությու՞ն, մատաղ, թե՝ միայն կաղին ունենամ, ուտեմ, պառկեմ, գիրանամ…
Է, կեր, ինչ ասեմ, երկիրն էլ կեր, երկրի փորոտիքն էլ կեր, մեր միտքն ու հավատն էլ կեր, վերջանանք, հոգիներս ազատենք, պրծնենք, բայց… Աստված քո մեկը թող հազար անի, մեծավոր, բայց խնդրում ենք, շատ ենք խնդրում, մեր հազարը դու մի դարձրու մեկ, ներողամիտ եղիր և քո արքայավայել բարձրունքից թույլ տուր գոնե մեր թաքուն կարոտը սրտներիս մեջ առնենք ու ինքներս մեզ գոնե մեր տեսածի մեջ տեսնենք… Էլի գարուն է, ծառուծաղկի հրճվանք, հողն արթնացել ու բուրում է նոր թխած լավաշի հանգույն, արագիլն իջել է արաքսի ափին կանգնած բարդու կատարին ու իր մտքում չափում-չափչփում է Հայոց աշխարհի և իր ընթացքի սահմանները, աշխարհում տասը միլիոն հայ կա՝ տասը միլիոն հույս, տասը միլիոն թագավորացու, տասը միլիոն ցաքուցրիվ հզորություն, տասը միլիոն ջանուջիգյար… Ու քնարերգության մի վաղնջական պատկեր՝ լիներ ու «Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր, Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր. Եվ ի բոցոյն վազէր խարտյաշ պատանեկիկ»: Վազեր ու իր վազքի թափով մեր ժայռեղեն աղոթքի՝ Արարատի, գագաթին հայտնվեր, Հայոց աշխարհն իր արեգական աչքունքի մեջ առներ, Հայոց աշխարհի օդն իր թոքերի մեջ հավաքեր ու Արարատի բարձրունքից ձայնակոչ դառնար քեզպեսների համար՝ մարդ եղեք, մա՜րդ…
Հ. Գ. Նման ոգով, բայց տարաբնույթ խոհերով մոտ երեսուն էսսե և հրապարակախոսկան հոդվածներ գրելուց և տպագրելուց հետո, երբ այս մեկն էլ գրեցի ու վերջակետեցի, սեփական խոհս իր գալարների մեջ մի պահ խտացավ ու հարցականի պես կախվեց մտքիս առաստաղից՝ որ ի՞նչ, ու՞մ համար եմ գրում, ո՞վ է կարդացողը, անարձագանք մնալու իմ այս դատապարտված եռանդով ու՞մ մեջ եմ զրուցակից փնտրում… Հայոց մշակույթի գույնզգույն մարգագետինը արոտավայր կարծելով՝ կճղակավոր խավարամիտը վաղուց է այն արածել, իմ այս միամիտ խոհերով ես իբր ու՞մ եմ արթնացնում, ու՞մ եմ ինչ ասում… Եվ ես բեզարածի թևաթափությամբ մի կողմ դրեցի գրածս և առժամանակ թմբիրված մնացի սեփական խոհերիս մեջ, մինչև այն պահը, երբ… հանկարծ ու միանգամից հրաշքի պատկեր ուրվագծվեց – ցոլաց Հայոց աշխարհում. տեսավ ՝ իր ձայնը անարձագանք մնաց, տեսավ՝ Հայոց մաքրամաքուր լեզվով հնչեցված հորդորը տեղ չի հասնում՝ խարտյաշ պատանյակը լույսի արահետով իջավ Արարատի գագաթից: Եկավ ու Հայաստան աշխարհում փնտրեց իր նմանին, և տեսավ, որ նրանք շատ են. թև-թևի ու քոչարու ոգով փարվեցին իրար. մեկը դարձավ երկու, երկուսը դարձավ չորս, չորսը դարձավ հազար, հազարը դարձավ միլիոն, միլիոնը դարձավ Հայ ժողովուրդ, և լույսը ողողեց Հայոց աշխարհը: Սերը, հույսը, հավատը ողողեցին հայոց աշխարհը: Եվ հայի ավետաբեր պատգամը ղողանջվեց ջահել եռանդով՝ Մենք ենք Հայաստան երկրի տերը, մեծավոր, քո կարկտաբեր ամպերը ետ տար մեր լույսի դեմից, մենք այլևս թույլ չենք տա, որ մեր ջահել, երազանքը քո ուրվականի տեսիլքում փոշիացնես…
Փառք քեզ լույսի ուխտավոր՝ խարտյաշ պատանի: Փառք քեզ հավերժ իմաստուն Հայ ժողովուրդ: Փառք քեզ, Հայաստան:
Ազնիվ ու բարձր է գիրդ, սիրելի՛ Վահան Սաղաթելյան: Հայերենն իր ողջ շքեղությամբ հորդում է էսսեի տարածքում, պատկերների հրավառություն է, իսկ իրականություն այսքան դիպուկ կարող է բանաձևել միայն ճշմարիտ գրողը: