Ժուկով ժամանակով չորսը հոգի վեր են կենում բազմոցներից, ուր երեսուն տարի է արդեն նստած էին, ու անհիշելի կածանով ճամփա են բռնում՝ բան որոնելու։ Տատը վազում է, որ եփած համով ձուկը տա, որ կուշտ գնան, ու չի հասնում հետևներից։ Եղածն եղած է։ Չորս ծարավ ու սոված հոգին քայլում – մայլում են ու անճար-հանճար են։ Այնքան հանճար, որ իրար էլ չեն հասկանում։
-Ես քեզ չեմ տեսնում, քիչ աջ կողմից քայլիր
-Ես քեզ չեմ լսում, ձախ գնա էլի, վա՛յ
-Ի՞նչ ախմախ բաներ եք խոսում
– Ա՛խ, դո՛ւք, ոչ մի հոգիդ, չեք զգում, թե ուր է տանում մեզ այս ճամփան, խենթանամ, մաշվեմ ձեզնից։
Այդպես երկար քայլել-մայլելով, իրար հետ կռիվ տալով հասան մի ժայռ, ու ժայռի ներքևն անդունդ էր, մութ ու փուշ։ Պետք էր ցած թռնել, ու թռան։ Ու որ թռան մի բոց վառվեց, մութը ցրվեց, փշերն այրվեցին, ու շուրջը սպիտակ էր, ճեփ-ճերմակ։ Մի հոգին նայեց ու տեսավ մի մեծ ու երկար ջուր, որ փռված էր սիփ-սիպտակ լեն ու բոլ ափսեի վրա։ Կողքերը խոյանում ու խոնարհվում էին մեծ ու փոքր արձանները՝ որ ոչ մեռած էին, ոչ էլ կենդանի։ Մյուս հոգին զգաց, որ ջրերը պաղ են ու կենսազուրկ։ Մյուսը ոչինչ չլսեց, իսկ վերջինը դրանից եզրակացրեց, որ սպիտակ ջրերի մեջ ալիքները մեռել են։ Հեռվից հեռու իրենց մոտեցավ սիրուն, կաթնաթույր նավակ, որ հենց չորս տեղ ուներ, ու մի սառած գանգ։ Անշտապ ու ալարկոտ նստեցին։ Նավակը նրանց սիրուն ու ջինջ, անկենդան ջրերի վրայով տարավ։ Ու նրանք պարզությունից ու սովածությունից ապուշ էին կտրել, ու քիչ մնաց նաև ձեռքերը։ Հենց այդ պահին էր, որ մեկ հոգին նկատեց, որ երեքով են նստած։ Մեկը չկա։ Աչքերը փակեցին բացեցին, ու էլի չհայտնվեց, անհանգստացան, ու ալիքները կենդանացան։ Սև ալիքներ էին՝ պղտոր ու խառնակ։ Մեջը լիքը դիակ՝ սառած ու մոմակալած։ Ինչ չափի ու ձևի սիրտդ ուզեր։ Վախից համարյա մեռան։ Մեռնելուց մի քիչ էր պակաս, որ մի դուռ տեսան։ Դիակներին կրնկակոխ անելով արագ հասան դռան մոտ։ Բացեցին։ Շունչները պահեցին, ու լեզուները փորերը գնաց։ Իրենց մի հոգուն էին տեսել՝ երկար անլվա մազերով, քռչոտ, մաշած շորերով, ոտաբոբիկ ու մի հազար տարվա կնճիռ վրեն հավաքած։ Ինչքան էին էդ մեռած ջրերի մեջ՝ չգիտեին։ Մեկ հոգին պատմեց, որ միամիտ լեղին ջուր էր դառել ու լցվել ջրերը։ Եվ նա դարձել էր այնպիսիսն, ինչպիսին կա հիմա։ Ժամանակ չկար նրան լսելու, հազիվ տեսել էին ու զգացել։ Բաց դռնով փախան մի կերպ։
Դռնով փախան, քայլեցին-մայլեցին սոված ու ծարավ անհայտ հազիվ մի ոտքի ճամփա արահետով։ Մեկ էլ վերևից մի հսկա գիրք ընկավ՝ համարյա վրաները, բայց լավ պրծան։ Գիրքը բացվեց ու ներսից քաղցր-մեղցր երգ հնչեց, հմայեց իր կողմերը։ Խիտ տերև կանաչով, ալվան վարդերով լեն ու բոլ ճամփա բացվեց։ Տերևներից արևաջուր էր կաթում ու երկինքը խառնվում էր հողին, ու անուշ, երազային սոսափ կար էջերում։ Ու վերջ չկար հրաշքին։ Կախարդված ու սոված՝ նրանք բռնեցին գրքի արևազօծ ճամփան։
-Գեղեցկությունից աչքերիցս կաթկթում են բառերը, ինձ թվում է՝ մեռնում ենք
-Սուս մնա, սոսափը լսեմ
-Հուսամ՝ մի այլ փորձանքի մեջ չենք հայտնվի
-Դուք, երեք հոգիներդ, կանգ առեք, վայելեք ակնթարթը, սա էլ չի կրկնվելու։
Նրանք գնացին։ Երեք օր գնացին, թե երեք տարի, իրենք էլ չգիտեն։ Կերան պտուղները ծառերի ու թքեցին․ դառնահամ էր։ Ճանապարհին մի ծերունու հանդիպեցին, իրենց լեղին ջուր դառածի կրկնապատկերն էր։ Պետք է զարմանար մեկ հոգին, բայց չզարմացավ, ու մյուսներն ապուշ կտրեցին։
Ծերունին ասաց․
-Ի՞նչ եք կորցրել էս կողմերում, արագ հեռացեք, քանի քիթը քթին քսելու ծեսը չի սկսվել։
-Դա ի՞նչ բան է,-ձայնեցին չորսը հոգին այնպես, ասես մի մարմին լինեին։
Ու ծերունին սկսեց իր պատմությունը՝ գրքի խորքերից մի թերթ պոկելով։
-Անհիշելի ժամանակներում մի թիկնոցավոր է գալիս մեր քաղաք։ Թիկնոցի տակ մութ մի բան էր, սև, որ ոչ դեմք ուներ, ոչ մարմին։ Թևերը կտրած։ Նա մի կտոր հաց է խնդրել տեղացիներից, ու տեղացիները չեն տվել. կարծել են, թե մեռած մեկն է։ Դե մեռածներն ի՞նչ ուտեն։ Միևնույնն է սոված կմնան։ Պարզվել է, որ գիշերից էլ սև այդ մեկը չար ուժերի կախարդաքներ գիտի։ Ու կախարդել է քաղաքը մի սարսափազդու կախարդանքով։ Շուրջն ամեն ինչ հմայում է, գերում բայց քաղաքի բոլոր մարդիկ՝ ծեր ու մանուկ, կին ու տղամարդ պետք է մահանան։ Ու պետք է մահանան մի անհեթեթ արարողության ժամանակ։ Ամեն լուսածագին տներից պետք է բնակչության ուղիղ կեսը դուրս գա, մյուս կեսը մնա տներում։ Պատուհաններից պետք է դեմքերը հանեն դուրս ու մյուս մարդիկ, որ դրսում են քիթը քթին քսեն։ Եթե մեկ մարդու անգամ բաց թողնեն, կմահանան։ Հե՛տ դարձեք նույն ճամփով, որով եկել եք ու թե հանկարծ ճանապարհին մի թիկնոցավոր սև ստվեր տեսնեք, երեսներդ թեքեք ու վազեք։ Այդ նա է՝ թևերը կտրած, բերանն արնոտ։ Չար-մար բաներ կանի, ու սրտներդ դող ու դև կընկնի։ Ինչպես էն թռչունների մոլորակի խեղճ ու անճար թռչունին։ Մի աչք սարքեց, մի պզտիկ աչք։
Ու հետդարձի ճամփան բռնեցին չորսը հոգին՝ սոված-մոված, անճար-հանճար: Ու աստիճանների վրա սև ստվերը կար։ Պլլվել էր հսկա սև թիկնոցի մեջ, ու աստիճաններից ու բերնից արյուն էր կաթկթում։ Նա, ով տեսնում էր, նայեց։ Ու ստվերը հայտնվեց իր թիկունքում, ու տեղ չգնաց։ Ուզում էր տեսնել, բայց չտեսավ, ուր պպտվում էր, ստվերը թիկունքում էր՝ թևերը կտրած, բերանն արնոտ, ուզում էր լսել, ու լսողը լսեց։ Ստվերը կրկնում էր կիսաձայն ու մութ․
-Ասա՝ ՆՈՅ, ասա՝ ՆՈՅ, ասա՝ ՆՈՅ․․․
Ու տենդագին դողով մեկ հոգին կրկնում էր՝ ՆՈՅ, ՆՈՅ, ՆՈՅ, ՆՈՅ․․․
Սիրտը դող ու դև ընկավ, ու մաշվեց, հալվեց ու մի բուռ դառավ։ Մյուս հոգին հավաքեց բռի մեջ, որովհետև սիրտը ցավաց, ու գիտեր, որ ուզում էր մաշվողն ինքը լիներ։ Ու էլի քայլեցին նեղ արահետով։ Նեղ արահետը անտառի միջով էր։Ու դառը զգացում կար, որ մեկը նրանց հետևում է։ Մի աչք։ Պզտիկ աչք։ Թռչնի աչք։ Բայց բանի տեղ չդրեցին, որովհետև տեսնողը մի բուռ էր։ Գնացին անտառի միջով ու նրանց մոտ եկան թռչնակերպ մարդիկ, վերցրին ու տարան այդ չորսը սոված հոգուն անտառի վերևի տունը։ Թռչնակերպերը ուժեղ էին ու սիրուն։ Թռչնակերպերն ասացին, որ միայն այդ տանն է ապահով, իսկ ներքևում՝ մութ անտառում, սև անտառում՝ սարսափելի, դժնդակ կենդանիներ են, ու մարդկությունը նրանց նմանին դեռ չի տեսել։ Ու նրանք ապահով զգացին այդ տանը, որովհետև ոչինչ չէին տեսնում։ Բայց, նա ով զգում էր, ասաց՝ պետք է փախչենք, նա ով լսում էր, ասաց՝ այստեղ մարդիկ չեն ապրում, այլ թռչուններ, և մեզ էլ թռչուն կդարձնեն։ Ու մյուս հոգին ասաց՝ պետք է մութ անտառ իջնենք, ինչքան էլ վախենանք։ Ու վերևից թռան։ Թռան անդունդ, թռան անորոշություն։ Չմեռան չորսը հոգին։ Իջան մութ անտառ, ու ամեն ինչ սև էր։ Ծառերը հեկեկում էին, ծաղիկները մգլոտում էին, ու խորթ տրտունջներ կային։ Երբ սկսեցին քայլել, ամեն ինչ լռեց։ Նրանք լռեցին, ոտնաձայները լռեցին։ Անտառը լռեց։ Սատկած լուռ։ Լռություն լուռ։ Ու մեկ էլ ծառերի արանքներից, թփերի հետևից, ծաղիկների միջից ձայներ եկան, անկենդան ձայներ, անմարդկային ձայներ, սկզբում շշուկներ էին, ու դարձավ աղմուկ։ Սաստկացավ, բորբոքվեց, զորացավ, ու չորսը հոգու շուրջբոլորը կենդանիներ թափվեցին՝ անթիվ, խժդժ, որ ոչ դեմք ունեն, ոչ մռութ, ոչ աչք, ոչ ոտքեր։ Այլ մարմիններ են սև ու մութ, անձև, լպրծուն, կոշտ ու հոշոտող։ Հարձակվեցին, որ ուտեն չորսը սոված հոգուն։ Ու կերան։ Համով չէր, թքեցին։ Ու տեսան բերանն արնոտ ստվերին, որ մեկ հոգու թիկունքում էր, ու որի սիրտը դև ու դող կար։ Տեսան ու վախից բոլորը մեռան։ Լրիվ մեռան։ Մինչև վերջ։
-էս ի՞նչ էր, հ՞ն
-Ո՞ւր ենք գնում ու ի՞նչ ենք ման գալիս
-Գրողի ծոցը, ես սոված եմ
-Դուք բոլորդ, ինչպես եմ զգում ծաղիկների անույշ բույրը, դուք էլ զգացեք։
Թևերը կտրած գիշերից էլ սև ստվերը գնաց ու կանգնեց բոլորի հետևում, բաժանվեց մասերի ու կանգնեց։ Ու ուր շրջվում էին նա հետներն էր, մի բան, որից պրծում չկար։ Ու, նա թելադրում էր՝ ասա ՆՈՅ․․․
Ու ստվերի հետ այդ չորսը ճամփա ընկան՝ սոված-մոված, անճար-հանճար, դև ու դողով։ Իսկ աչքը հետևում էր նրանց, հետևում էր ու բառ չէր խոսում, որովհետև բերան չուներ։
Ու ստվերը ուղեկցեց նրանց մի քաղաք։ Այս անգամ ճամփան թունելով էր, թունելի ներսում պարկեր էին, շատ պարկեր, ու ստվերը հավաքում էր պարկերը, հավաքում էր, ու չգիտեին՝ ինչու։ Չորսը հոգին հասան քաղաք։ Սովորական քաղաք էր, բայց թունելը փակվեց։ Չորսը հոգին էլ ոչինչ չէին զգում, որովհետև նրանք միշտ վախենում էին ու սոված էին։ Անասնական ցավեր։
-Ի՞նչ է պարկերի մեջ
-Ես տեսնում եմ միայն երեխաների
-Ձայներ կան պարկերում
-Այստեղ դեռ ապրում են, կարծես։
Քաղաքը, ուր եկել էին, անուն չուներ, իսկ դրսում միայն երեխաներն էին, 6-7 տարեկան երեխաները։ Նրանց աչքերի փոխարեն սպիտակ գնդիկներ են։ Ինչ-որ պարկեր են տանում, բերում, նայում, հիանում։ Սև ստվերին տեսնելու պես վազում են մոտը, գրկում, համբուրում։ Բերանն արնոտ, թևերը կտրած ստվերը նրանց է տալիս ճափին հավաքած պարկերը։ Չորս հոգուց անհամբեր մեկը սրտի դևը մի կողմ է դնում ու բացում է պարկը, որ հենց ոտքերի առաջ էր։ Մեջը քարեր էին, ծանր, մեծ ու փոքր քարեր։ Բան չի հասկանում։
Երեխաներից մեկը վազելով գալիս է ու պատմում․
-Մենք խաղ ենք խաղում։ Կուզե՞ք միանալ մեր խաղին։ Եկե՛ք միասին գնանք հրապարակ։ Այ էս գույզգույն պարկերը դուք վերցրեք, հա՞։
Ու բոլորով գնացին հրապարակ՝ խաղալու։
Հրապարակ կոչվածը մի սենյակ էր, որ ոչ լուսավորություն ուներ, ոչ կահավորանք։ Ներսում ծնողներն էին։ Երեխաները ծնողների հոգիները հանում էին, դարձնում պարկեր, ներկում վառ գույներով, ծաղիկներով ու մեջը քարեր լցնում։ Ծնողները մնում էին անհոգի, խեղճ ու խամաճիկ։ Երբ մեկ հոգին զարմացած նայում էր, երեխաներից մեկը բացատեց խաղի կանոնները։
-Նրանք անդադար բողոքում էին ցավերից, ջղային էին ու չար, մեր վրա գոռում էին ու մութ սենյակում փակում։ Մի մութ գիշեր, մութ սենյակում էինք բոլորս․էլի պատժված էինք։ Այն մարդը եկավ, վրան թիկնոց։ Մեզ գույզգույն փուչիկներ էր բերել ու ջրաներկեր։ Ասաց, որ կօգնի, որ մեր վրա էլ չջղայնանան ու էլ չփակեն էս մութ սենյակում։ Շատ ենք վախենում։ Բայց նրան մի բան պետք է, որ տանք։ Մեր աչքերը։ Իսկ դա հեշտ էր։ Մենք համարյա միշտ էս մութ սենյակում ենք ու մեզ աչքեր պետք չեն։ Ասաց, որ գույները կարող ենք նաև այ այստեղով տեսնել,-ու փոքրիկ երեխան ցույց տվեց սիրտը,- հիմա մենք հանում ենք նրանց հոգիները ու սիրուն-սիրուն ներկում ջրաներկերով։ Դրանք մանում ենք այնքան մինչև կոշտանան ու դառնան թելեր, հետո թելերից հյուսում ենք պարկեր։ Հետո քարեր ենք լցնում այդ պարկերի մեջ, որ տեղ չգնան։ Հավես է, չէ՞։ Դուք էր արեք։
-Իսկ եթե նրանք որոշեն փախչե՞լ,- հարցրեց մեկ հոգին։
-Չեն կարող։ Ա՛յ էն թունելը տեսնո՞ւմ եք։ Ջուրը, որ կա, սովորական ջուր չէ, այլ կախարդական։ Ով որոշի անցնել այդտեղով կբաժանվի մասերի։ Ու ջուրը նրանց մասերը հետ կշպրտի։ Եթե ուզում եք, կարող եմ ձեզ էլ պարկեր դարձնել, այ էն մաշվածին էլ, ես լավ եմ խաղում։ Ամենալավ խաղացողն եմ։ Արդեն տասը պարկ եմ քարով լցրել, ու հեչ էլ ծանր չի։ Մաման, պապան էլ չեն ջղայանանում։ Սև ստվերն ինձ ասաց, որ պետք է գնաք։ Տխուր է, ուզում եմ՝ մնաք, էստեղ քիչ են մեզ հյուր գալիս։ Ասում են՝ վախենում են մեզնից։ Դուք չեք վախենում չէ՞, իսկ կգրկե՞ս ինձ, նոր գնաս։
Մեկ հոգին, որ ավելի շատ զգացմուքնային էր, քան մյուս բաները, գրկեց փոքրիկին, ու քիչ մնար՝ փոքրիկի աչքերը տեղը գային։ Բերանն արնոտ ստվերը քաշեց մեկ հոգուն, ու նրանք էլի ճամփա ընկան։
Ճանապարհը քար ու քռա էր, շուրջբոլորն ամայի ու ասֆալտ։ Չորսը սոված ու ծարավ հոգին՝ դև ու դողով էլի հաց չգտան ուտելու։ Մնում էր իրար ուտեին ու վերջ։
-ՆՈՅ, ՆՈՅ, ՆՈՅ
-էնքան սոված եմ, էլ ոչ մի բան չեմ լսում
-Արդեն ոչինչ չեմ հասկանում
-Դուք, երեքդ, ինչու է կյանքը այսքան մոխրագույն, գիտե՞ք։ ես չգիտեմ, կարող է ասֆալտից է, հ՞ն։
Մեկ էլ, չգիտես որ չոլերից, չորսը հոգու դեմները մի աղջիկ է կտրում՝ շորերը պատռտած, մազերը՝ բիզ-բիզ, դեմքը՝ մրոտ։ Չորսը հոգին նայում են նրան ու վախենում, աչքերը կլոր-կլոր պտտվում էր բնում։ Քաշեց, հետը տարավ չորսը հոգուն։ Ճամփեն մութ-մութ էր: Մենակ ասֆալտն էր երևում։ Մեկ էլ լույս վառվեց, ու տները երևացին։ Ամեն տուն մյուս տանը սև ժապավենով էր միանում։ Ժապավենի վրա գրված՝ անուն ազգանուն, տարիք։ Ու չորսը հոգին տեսան մարդկանց։ Սև ու մրոտ ու բիզ-բիզ մազերով, կիսախելագար կամ կիսաստված։ Անընդհատ իրար ցավակցում էին ու իրար ձեռք սեղմում։ Աչքերի տակ մեծ սև պարկեր՝ մեջը մանր քարերով։ Կիսահոգի էին ու կիսամարդ։ Կիսասատկած ու կիսաողջ։ Ցերեկն ապրում էին ու գիշերը մեռնում, ու թիթեռ չէին։ Հանկարծ ասֆալտը բացվեց ու մարդիկ մտան մեջը։ Ով էլ չմտավ, քարացավ։ Ու բերանն արնոտ ստվերը տարավ դրանց լեն ու բոլ ջրեր։ Ու որ գնաց, չորսը հոգին խորը շունչ ու մունչ քաշեցին, աչքերի դեմը բացվեց, ու մի ճանապարհ։
Փախան, ոտքերով փախան, թե ձեռքերով, իրենք էլ չգիտեն։ Խելառ գնացին, թե սիրուն, չհասկացան, բայց գիտեին, որ սոված են ու մենակ անճար։
Ճամփեն բացեց մի մեծ դղյակ։ Դրսից ու ներսից ոսկի՝ քանդակներով, զարդերով, ցոփ ու շվայտ։ Ներսը սիրուն ու շատ մեծ ժամացույցը անընդհատ պտտվում էր մեկ առաջ, մեկ հետ, մեկ առաջ, մեկ հետ,տիկ-տակ, տիկ-տակ, ու չորսը հոգին չհասակացան հիմա ներկայում են, անցյալում, թե ապագայում։ Ու ժամանակը կար ու իրենք կային, ու կար ամեն ինչ մեկտեղում։ Այնքան կար ամեն ինչ, որ թվում էր՝ ոչինչ չկա։ Ներկան, անցյալն ու ապագան։ Մի տարածքում։ Ամեն ինչ ու ոչինչը միաժամանակ էին, ու դա անասունություն էր կամ բացարձակ իմաստություն։ Ու ամեն ինչ խելագար դիտավորություն էր թվում։ Ներսում խրախճանք էր, սիրուն-սիրուն մարդիկ, պճնված, հագած, համով ու լիքը ուտեստներ, ու մի անդուր լաց էր օդում կախված։ Մի քիչ էլ մոտեցան, պարզվեց օդում չէ։ Հենց այդտեղ, խրախճանքի կիզակետում։ Երեք հոգի են նստած, ու դիմացները բաց դագաղ, մեջը՝ դիակ։ Դին արթնանում է, վեր կենում դագաղից, երեք հոգին ուրախանում են, բայց դին ասում է․
-Ես պետք է գնամ։ Դա է ճիշտը։
Ու էլի պառկում է դագաղի մեջ։ Ու երեք հոգին էլի լաց են լինում։ Մյուսները ասես ոչ էլ նկատում են դագաղը, դին, լացողներին։
Չորսը հոգին նայում են նրանց ու հասկանում, գտել են, գտել են մի բանը, որ որոնում էին։
-Ես ինձ եմ տեսնում
-Ես ինձ եմ լսում
-Ես ինձ եմ զգում
-Ես գիտեմ, որ մեռնողը ես եմ ։
Դիակը ու իր շուրջ հավաքված երեք հոգին նույն մարդն են՝ տարբեր տարիքի։ Ու չորսը հոգին հասկացան՝ նրանք մեկն են, մի մարմին, մի միտք, մի հոգի։ Ու այդ չորսը հոգին միավորվեցին ու դարձավ մեկ մարմին։ Ու չկար ժամանակ, ու չկար կյանք, որովհետև նա մեռած է։ Վաղուց։ Ու դագաղի մեջ մենակ ինքն էր, ու ոչինչ չկար կողքն ու բոլորը։ Նա մտավ դագաղի մեջ ու ուզում էր կափարիչը փակել, մեկ էլ մի աչք վրա հասավ։ Պզտիկ աչք էր ու մաշկ։ Էն աչքը,որ հետևում էր իրենց ու չէր բացահայտում իրեն։ Հանեց դագաղից դուրս ու տարավ մեռածին։ Տարավ մի տեղ։ Թռչունների մոլորակ։ Այդ աչքն ու մաշկն էլ ժամանակին թռչուն է եղել, բայց դև ու դողով սև ստվերը նրան չար-մար բաներ է արել, ու աչք-մաշկը վախենում է մարդկանց աչքին երևալ։ Մենակ բան որոնած ու գտած դիակներին տանում է թռչունների մոլորակ, որ վերակենդանացնեն նրանց։ Եվս տաս հազար դիակ, ու նա կարող էր էլի վերակենդանացնող թռչուն դառնալ։ Դա էր պայմանը՝ տասը հազար մեկ դիակ։ Վերակենդանացնող թռչունները դիակին դնում են պաղ հատակին, լացում են վրան։ Շատ են լացում։ Ու արցունքներից վերակենդանանում է նա։ Ու արդեն հին ճամփեքով գնում է տուն, որովհետև սոված-մոված է ու անճար-հանճար, ու տատը ձուկը սարքել, իրեն է սպասում։ Հասնում է տուն, ու տունը մոխիր է, տատը սև ու մոխիր, կենդանի դիակ, ձուկը՝ սև ոսկոր, ու ինքը՝ սոված, սոված -մոված, անճար-հանճար, նստում է այրված բազկաթոռի վրա․․․
Հեքիաթն էստեղ ավարտվում է, ու երկնքից երեք խնձոր է ընկնում, ու ես հիմա չգիտեմ, սիրելի ընթերցող, խնձորները ո՞ղջ են, թե՞ մեռած․․․
