«Die Zeit » պարբերականի հարցազրույցը գերմանացի գրող, քանդակագործ եւ նկարիչ, Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Գյունթեր Գրասի հետ:
Վոլքեր Հագե- Ի՞նչ է տեղի ունենում գրականության հետ, երբ Սալման Ռուշդիին մահվան սպառնալիք են հղում, իսկ Վացլավ Հավելին բանտարկում են:
Գյունթեր Գրաս- Հավելի բազմակի բանտարկությունը ստալինիզմի մեթոդ է, որը կարծես հաղթահարվել է Արեւելյան դաշինքի անդամ երկրների մեծ մասում: Այն ամենն, ինչ այսօր կատարվում է Ռուշդիի հետ, նմանվում է գրողների վերաբերմունքին, որն ընդունված էր Ստալինի օրոք: Սա հանդուգն մտածելակերպ է: Ճշմարտությանը տիրապետելը, այդ իսկ պատճառով ՝ մարդկանց կարծիքներից կախված լինելն ուղեկցել են մարդկության պատմության ողջ ընթացքում:
Վոլքեր Հագե- Երկու դեպքում էլ արդյոք դա պարտված կառավարությունների վերջին զորախո՞ւմբն է:
Գյունթեր Գրաս- Ինչ վերաբերում է Չեխոսլովակիային, իհարկե, դա այդպես է: Կարծում եմ, որ սա հիմարությունից բռնկված հուսահատ ակտ է, եւ ես զարմանում եմ, որ Արեւելյան դաշինքի անդամ այլ երկրում, որը նույնպես փորձում է կասեցնել զարգացումները, ԳԴՀ-ի մտավորականներն ու գրողները բողոքեցին Հավելի ձերբակալության դեմ: ԳԴՀ-ի ՊԵՆ ակումբի այդ բանաձեւը սենսացիա է: Ոչ ոք դա չէր սպասում: Եվ դա նաեւ համերաշխության հրաշալի նշան է, երբ Վարշավայում ներկայացվում են Վացլավ Հավելի մեկ գործողությամբ երկու պիեսները, իսկ Ռակովսկին, որն Աստված էլ գիտե, որ խանդավառ եկվոր չէ, այլ ավելի շուտ լեհական իրավիճակային հրշեջ, գնում է այդ ներկայացմանը: Ինձ համար նախընտրելի էր գերմանական այն թատրոնը, որը Հավելի ձերբակալությունը կօգտագործեր որպես առիթ ՝ նրա ներկայացումները բեմադրելու համար: Նա հիանալի գրող է:
Ես նրա հետ ծանոթացել եմ 1966-67 թվականներին. փոքր-մոքր, հանգիստ, բոհեմիկ, զվարճասեր, մելամաղձոտ մարդ է, գրող, ոչ թե գրական աշխարհի տառաճանաչ մարդ, որը Պրահայի գարնանից փոփոխությունների հույս ուներ: Սկսած 1968 թվականից ՝ Հավելը, Վակուլիկը եւ շատ ուրիշներ արտահայտեցին իրենց հստակ ընդդիմադիր դիրքորոշումը ՝ առանց հնարքների, առանց նորաձեւությանը տուրք տալու, ինչպես դա ընդունված է Արեւմուտքում: Ես ամենայն ակնածանքով եմ վերաբերում դրան: Դա հանգիստ, համառ, լսելի ձայն է, որը մինչ այժմ հնարավոր չէր եղել ճնշել պետության ուժով: Անկասկած է, որ Հավելը կդիմանա բանտում այդ ինն ամիսների ընթացքում: Բայց ես չեմ կարծում, որ Չեխոսլովակիայի կառավարման համակարգը կդիմանա Հավելին:
Վ. Հ.- Դուք ասացիք, որ իրական անակնկալը Արեւելյան Գերմանիայի ՊԵՆ-ի բանաձեւն էր: Սակայն այն չի տարածվել ADN լրատվական գործակալության կողմից:
Գ. Գ.- Դա ցավալի է: Բայց ես չգիտեմ՝ արդյո՞ք մեր լրատվամիջոցներն ի վիճակի են ընդհանրապես նման լուրեր տարածելու: Նրանք այնքան ցաքուցրիվ են գործում եւ այնքան անտեղյակ են տեղի ունեցող փոփոխություններից, որ այդքան կարեւոր իրադարձությունները հանկարծ հայտնվում են թերթում՝ առանց նախնական տեղեկատվության: Դա վերաբերում է նաեւ Ռուշդիին: Այս հեղինակի մասին խոսվում էր շաբաթներ շարունակ, բայց հազիվ թե որեւէ մեկը ջանք թափի՝ նրան որպես հեղինակ ընկալելու համար: Ի վերջո, մարդը գրել է երկու վեպ, որոնք իրենց երեւակայությամբ եւ սադրանքով կարելի է համեմատել նոր գրքի հետ: Նա պարզապես երկնքից չի ընկել: Նա մարտահրավեր նետող է: Ես զգում եմ իր մտերմությունը, քանի որ ես ինձ նույնպես տեսնում եմ եվրոպական լուսավորչականության ավանդույթի ծիրում: Պոստմոդեռնիզմից եւ այստեղ նորաձեւ համարվող բոլոր խաղերից զատ՝ Ռուշդին իր մշակույթով պայքարում է անընդհատ տարածվող միջնադարի եւ միջնադարի հետեւանքների դեմ: Մեզ մոտ եւս տեսանելի են այդ հետեւանքները: Այնպես չէ, որ մշտապես կարող է լուսավորչականություն լինել:
Վ. Հ.- Միջին դարերն այժմ հասել են Ռուշդիին:
Գ.Գ.- Դա այդպես է երեւում: Բայց դա ոչ միայն նրան հասավ, այլեւ բոլորիս: Չեխոսլովակիայում դա գրեթե ստալինիստների վերջին դիրքորոշումն է: Ֆունդամենտալիստներն ինձ ոչ մի վստահություն չեն ներշնչում, քանի որ այստեղ երրորդ աշխարհի խնդիրները խառնվում են իրար: Արեւմուտքի ձախողումներն ակնհայտ են: Չէ՞ որ, ուսանող Բենո Օհնեսորգը Բեռլինում սպանվեց ոստիկանի կողմից Շահի ռեժիմի դեմ ուսանողական ցույցի ժամանակ, եւ նա չեզոք էր ընդդիմության ներկայացուցիչների հետ հարաբերություններում, չնայած գերժամանակակից սպառազինությանը եւ այն բանին, որ նրան աջակցում էր Արեւմուտքը: Արդյոք Արեւմուտքը պատասխանատու չէ՞ այն ամենի համար, ինչ տեղի է ունենում Իրանում:
Վ. Հ.- Կարելի՞ է դա այլ կերպ տեսնել: Շատերն, ովքեր այն ժամանակ համոզմունքով էին բողոքում, այսօր ստիպված չե՞ն լինի գլուխները կախել եւ ասել, որ դա մենք չենք ցանկանում:
Գ.Գ.- Այն ժամանակ ոչ ոք չէր կարող իմանալ, որ Շահից հետո նույնքան սարսափելին, եթե ոչ ավելի սարսափելին է գալու: Դա չի ստիպում վերանայել այն փաստը, որ Շահի եւ նրա ռեժիմի դեմ բողոքը ճիշտ էր, ինչպես ճիշտ էր Վիետնամի պատերազմի դեմ բողոքը, չնայած Վիետնամը պատերազմից հետո վերածվել է օկուպացիոն ուժի: Իմ սեփական, կարծում եմ, չափավոր դիրքորոշումը, որը, չնայած Վիետնամի պատերազմի դեմ բոլոր բողոքներին արձագանքում էր Հո Շի Մինի աղաղակով, երբեք չի կարողացել ներառել ժողովրդավարական սոցիալիզմի դիրքորոշումը: Եվ այժմ այն թափանցում է Խորհրդային Միություն, Հունգարիա եւ այլ երկրներ: Ելնելով անզորությունից՝ մարդիկ հետ են կանգնում հին սոցիալ-դեմոկրատական գաղափարներից: Դա ինձ որոշակի բավականություն է պատճառում: Այդ բոլոր գործընթացներում ներգրավված էին նաեւ գրողներ: Իսկ դա ընդվզում է համատարած անզորության թեզի դեմ:
Վ. Հ.- Չե՞ք գերագնահատում Ձեր եւ գրողի դերը: Գորբաչովն ավելի շատ նման էր Deus ex machina-ի:
Գ. Գ.- Ես համամիտ չեմ Ձեզ հետ: Խորհրդային փոփոխությունների հեղինակները չեխերն էին: Գորբաչովի եւ նրա հետեւորդների շատ ելույթներ համեմատելի են Ալեքսանդր Դուբչեկի եւ Օտա Սիկի ելույթների հետ: Հիշում եմ՝ նա այն ժամանակ ասում էր, որ կգա մի օր, երբ Խորհրդային Միությունը ստիպված կլինի նահանջել իր ճնշումներից: Բոլորն էին զարմացել Գորբաչովի բերած փոփոխությունների ուժգնությունից եւ արագությունից: Բայց այն ամենն, ինչ կատարվում է Խորհրդային Միությունում, ունի իր նախադրյալներն ու պատճառները:
Վ. Հ.-Ի՞նչն է Ձեզ հույս ներշնչում, որ այս անգամ այն կարող է աշխատել:
Գ.Գ.- Չեմ կարծում, որ փոփոխությունները մեզ դրախտ կպարգեւեն: Յուրաքանչյուր բարեփոխում, փոփոխություն բերում է մի քիչ ավելի շատ արդարություն, սակայն փոփոխությունը ծնում է նաեւ նոր անարդարություններ: Այնուամենայնիվ` այլեւս անհնար կլինի շրջել զարգացման այս ընթացքը:
Վ. Հ.- Եկեք վերադառնանք Ռուշդիին: Դուք նրան ճանաչո՞ւմ եք անձամբ:
Գ. Գ.- Ռուշդին ինձ այցելեց Արեւմտյան Գերմանիայում «Կեսգիշերի զավակները » վեպը հրատարակելուց անմիջապես հետո: Եվ մենք առիթ ունեինք զրուցելու միմյանց հետ, քանի որ այս վեպը չի հերքում իր ուսուցիչներին: Ես նույնպես ուսուցիչներից մեկն եմ: Ինչպես ես սովորել եմ Ալֆրեդ Դյոբլինից, պնդում եմ, որ գրականությունը չի ծագում ոչ մի տեղից, այլ ունենում է իր հայրերն ու նախնիները, իսկ Ռուշդին բացահայտ խոստովանում է եւ ասում, որ իր վրա ազդել են «Թիթեղյա թմբուկն » ու «Շան տարիները » : Այսպիսով, մենք ավելի մոտիկից ճանաչեցինք միմյանց եւ նկատեցինք, որ մենք նաեւ որոշակի նմանություն ունենք քաղաքական պատկերացումների առումով: Այստեղ մոռանում են, որ Ռուշդին Անգլիայում եռանդուն պայքարում է ոչ միայն ռասսայական նախապաշարմունքների դեմ, այլեւ քարոզչություն է իրականացրել ոչ միայն իր հայրենակիցների, այլեւ ազգային փոքրամասնությունների համար: Մեկ այլ անգամ ես Ռուշդիին տեսա երկուսուկես տարի առաջ, Նյու-Յորքում, ՊԵՆ-ի համագումարի ժամանակ: Նա կարճահասակ, փխրուն, կատակասեր մարդ էր: Այդ կոնգրեսում նկատելի էր ամերիկյան որոշակի մեծամտություն: Որոշ ժամանակ ունկնդրելուց հետո Ռուշդին նկատեց եւ ասաց. «Ես Անգլիայի քաղաքացի եմ, եկել եմ Հնդկաստանից, երիտասարդությանս մի մասն անցկացրել եմ Պակիստանում, իսկ ինձ հետեւում է 900 միլիոն մարդ »: Այդ նախադասությունը նորից ու նորից միտս է գալիս: Այդ ժամանակ նա լռության մատնեց «ավելի լավ, ավելի մեծ » ամերիկյան ներկայացուցիչներին: Ռուշդին դա ներկայացրեց անկրկնելի սրամտությամբ: Սարսափելի է այն ամենը, ինչ կատարվում է նրա հետ: Ռուշդին ինձնից քսան տարով երիտասարդ է:
Վ. Հ.- Չկա՞ որեւէ վտանգ, որ Թեհրանի այդ անհավանական սադրանքի արձագանքը մի տեսակ խաչակրաց մտածողություն կառաջացնի մեր մեջ:
Գ.Գ.- Փետրվարի կեսերին Գրողների միության նախկին նախագահ Աննա Յոնասը, որն, ըստ երեւույթին, այլեւս չկա, խոսեց գրողների հետ: Դա բողոքի ակցիա էր: Հաջորդ օրն ինձ զանգահարեց Նեւեն Դու Մոնտը: Նա ասաց, որ գիրքը լույս կտեսնի աշնանը, ինչպես նախատեսված էր: Նույն օրը, սակայն, լուրերով տեղեկացանք, որ Նեւենը չեղյալ է հայտարարել այդ որոշումը՝ անտեսելով իր աշխատակիցներին: Արդյունքում ես եւ Էնցենսբերգերը կապ հաստատեցինք միմյանց հետ՝ այդ անհնարին որոշումը չեղարկելու մտադրությամբ, եւ մենք հեղինակներին առաջարկեցինք ստանձնել դրա խմբագրումը: Սա նման ահաբեկչությանն արձագանքելու հնարավորություն է ՝ մեծաթիվ անձանց եւ հաստատություններին համերաշխություն ցուցաբերելու միջոցով: Ամեն դեպքում Ձեզ անհրաժեշտ է համագործակցել լրատվամիջոցների հետ: Մեզնից յուրաքանչյուրն առանձնացրեց այն փաստը, որ այն, ինչ պատահեց Ձեր եւ Էնցենսբերգերի հետ, վտանգավոր է:
Վ.Հ.- Այս դեպքում խոսքը Էնցենսբերգերի բարոյական դատապարտման մասին էր՝ ուղղված Նեւենսին:
Գ. Գ.- Էնցենսբերգերի գնահատականն ոչ թե իմ, այլ նրա գնահատականն է, որը բխում է նման իրավիճակից: Ի հայտ են գալիս շատ երկրորդական տեսարաններ, որոնք շեղում են ուշադրությունն իսկական իրերից:
Վ.Հ.- Հենց սրանում էր մեղադրվում Էնցենսբերգերը:
Գ.Գ.- Դե դրա մասին կարելի է վիճել: Բայց Էնցենսբերգերի շարժառիթը, ինչպես եւ իմը, մեզ համար սպառնալիք համարվող գործընկեր Ռուշդիի ուղին նախագծելն էր եւ նրա ցանկության դեպքում Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում իր գրքի տպագրության երաշխիքներ ընձեռելը: Այդ նպատակը դեռ ուժի մեջ է:
Վ.Հ.- Այսպիսով, Դուք գո՞հ եք այս երկրի արձագանքից:
Գ. Գ.- Գրողների արձագանքից գոհ եմ: Ինձ, սակայն, անհանգստացնում է այն, որ դա ինձ չի տրամադրում միջնորդ գործիք: Դրանք կլինեն, օրինակ, ֆորումների տեսքով, կլինեն «Die Zeit » եւ այլ ազգային թերթերը, որոնք գիտեն, թե ինչպես է պետք համակարգել գրողների եւ հրատարակիչների գործունեությունը: «Börsenblatt »-ում կային անհրաժեշտ նշումներ, եւ Գրենո Վերլագի եւ Շտայդլ Վերլագի նախաձեռնությունն ուղղված էր հենց նրան, որ հրատարակիչները կարող էին մտածել այդ կատեգորիաների շրջանակում: Նման բան անհնար կլիներ Ֆրանսիայում կամ Իտալիայում: Բողոքի ակցիան ավելի ազդեցիկ կլիներ , եթե լինեին փորձառու հրատարակիչներ, որոնք կարողանային ճանաչել միմյանց: Այստեղ մենք վերջապես կարող էինք ինչ-որ բան անել, հրատարակիչնե՛ր եւ հեղինակնե՛ր: Սակայն անմիջապես գլուխ են բարձրացնում մանր կասկածները: Էնցենսբերգերը միայն Գրենոյի իրավունքներն է պաշտպանում: Իսկ նման պնդումները ողբերգական են եւ տխուր:
Վ. Հ.- Որքա՞ն կարող է տեւել մեր հանդուրժողականությունը: Մտածեք հեռուստատեսային թոք-շոուի մասին: Կարելի՞ է թույլ տալ, որ ինչ-որ մեկը ուժգնացնի սպանության կոչը:
Գ.Գ.- Նկատի ունեք այն խոսակցությո՞ւնը, որը տեղի է ունեցել Յուրեկ Բեքերի հետ: Քանի դեռ նրա նման մարդիկ այդ հաղորդման մեջ համարձակություն են գտնում ՝ մերժելու ֆունդամենտալիստների սրբապիղծ կանխավարկածը, ինչպես ես դա ասում եմ որպես աթեիստ, ցանկալի է նման մարդուն թույլատրել խոսելու իր հմուտ դեմագոգիայի ոճով: Ինչպես ասում են այդ դեպքում ՝ նա ունի գործընկեր, որն իրենից կախված է: Ես կողմ եմ այդ թափանցիկությանը, եւ որքան արագ է արձագանքում մյուս կողմը, այնքան պետք է շատ պահանջենք այդ թափանցիկությունը: Ցավոք, մեր պետությունը կարծում էր, որ պետք է դիմագրավի ահաբեկչության մարտահրավերին ՝ սահմանափակելով իրավունքները, ինչը ես համարում եմ սխալ արձագանք: Մեր լիբերալ համակարգը վնաս է կրել ոչ թե այն պատճառով, որ ահաբեկչությունն այդքան ուժեղ էր, այլ այն պատճառով, որ պետությունը բավական թույլ էր այն զսպելու համար: Սա եւս մեկ հնարավորություն է ՝ փորձելու, թե նման իրավիճակում ինչպես կարող է իրեն պահել սահմանադրական պետությունը: Ակնհայտ է, որ երբ Անգլիայում բարձրաձայն մտածում են օրենքը փոխելու մասին, այդ թվում նաեւ ՝ աշխատավոր պատգամավորները, որոնք վախենում են իրենց ընտրողների համար, դա, իհարկե, հանգեցնում է ֆունդամենտալիզմի հաղթանակին:
Վ. Հ.- Բայց չէ՞ որ այնտեղ բոլորովին այլ իրավիճակ է:
Գ. Գ.- Այո՛, ամեն ինչ կարելի է բացատրել: Դուք կարող եք նույնքան հեշտությամբ ասել, որ դա ավելի նախընտրելի է, քան մեզ մոտ, քանի որ գրեթե երկու միլիոն մահմեդականները պետության քաղաքացիներ են եւ ունեն ձայնի իրավունք, ինչին մենք ձգտում ենք, եւ ինչին ձգտում ենք իրավացիորեն: Ի դեպ, ես մտավախություն ունեմ, որ մասամբ ռասիստական հակաօտարերկրյա քաղաքականությունը, որն արտահայտվում է ոչ միայն «հանրապետականների» կողմից, այլեւ միշտ եղել է ԳԴՀ-ի քաղաքականության մաս, կամրապնդվի մահվան այդ սպառնալիքով: Դա ջուր է լցնում քսենոֆոբների ջրաղացին: Իհարկե, անհարմար է մի կողմից դեմ լինել այդ մարդասպան կանխավարկածին, մյուս կողմից՝ պաշտպանել քաղաքացիների, հյուրերի, կամ, ինչպես դուք եք անվանում դրանք, տեղական քվեարկության իրավունքները նրանց համար, ովքեր տարիներ շարունակ այստեղ են ապրել, եւ որոնց երեխաներն այստեղ են դպրոց գնացել:
Վ. Հ.- Մահվան սպառնալիքը, անշուշտ, կրում է փոքրամասնությունը: Բայց առնվազն միլիոնավոր մարդիկ պնդում են, որ այս գիրքը չպետք է լույս տեսնի:
Գ.Գ.- Ես պետք է ընդհատեմ Ձեզ: Մենք խոսում ենք մի գրքի մասին, որը հայտնի չէ: Անընդհատ մեջբերումներ են արվում նրանից: Ես «Թիթեղյա թմբուկը» եւ «Կատուն ու մուկը» գրքերի դեպքում տեսել եմ, թե ինչպես են մարդիկ աշխատում մեջբերումներով: Ես իմ միջոցներով նկարագրեցի կաթոլիկ եկեղեցու չարամիտ վերաբերմունքը: Ռուշդին հիմնականում այլ բան չի անում: Նա սկզբունքային հարձակում չի գործում: Նա հավատալիքներին վերաբերում է որպես աթեիստ, որին դա թույլատրված է: Նա ուսումնասիրել է աղբյուրները: Ինչպես որ քրիստոնեության մեջ են հակասական աղբյուրները, այնպես էլ դա ակնհայտ է իսլամում: Եվ այս երկփեղկումը, քրոնիկ կասկածը, որի համար չկա սրբություն (հակառակ դեպքում նա կդավաճանի լուսավորչի իր դիրքին), կարելի է գտնել «Կեսգիշերի զավակները» եւ «Ամոթ եւ ամոթ» ստեղծագործություններում: Անիմաստ է տեքստերը ենթատեքստից հանելը: Ելնելով իրերի բնույթից ՝ հավատացյալներն այժմ վրդովված են: Դիդրոյի եւ Վոլտերի գրքերը նույնպես այդ ազդեցությունն ունեին, այդ պատճառով էլ դրանք այն ժամանակ արգելվեցին: Մենք մի քիչ ավելի հեռու ենք այդ ամենից:
Վ. Հ.- Ոչ այնքան, երբ մտածում ես Սկորսեզեի «Հիսուս» ֆիլմի հետ կապված հուզումների մասին:
Գ.Գ.- Իհարկե, այդ հուզումները պահպանվեցին: Այնուամենայնիվ, որեւէ մեկը գիտակցո՞ւմ է, արդյոք, որ այդ հինգ հարյուր տարվա հեռավորությունը չի երաշխավորում անվտանգությունը: Եվ կրկին ու կրկին բարձրանում է ինկվիզիցիայի երկար ձեռքը:
Վ.Հ.- Ռուշդիի վեպն արգելված է Հնդկաստանում: Դուք որոշ ժամանակ այնտեղ եք ապրել: Կարո՞ղ եք բացատրել, թե ինչու:
Գ.Գ.- Սալման Ռուշդին ծնվել է 1947 թվականին: Սա այն տարին է, երբ սկզբնավորվում է «Կեսգիշերի զավակները» վեպը: Դա Հնդկաստանի անկախության եւ Հնդկաստանի մասնատման տարին էր ՝ Հնդկաստանի, Պակիստանի եւ Արեւելյան Պակիստանի, որը հետագայում դարձավ Բանգլադեշ: Դա սկիզբ առավ դանակի սրությամբ: Եվ մինչ այսօր դրա զոհերի թիվը դեռ անհայտ է: Հարյուր հազարավոր մահմեդականներ եւ հինդուիստներ ինքնասպանություն գործեցին տարբեր եղանակներով: Այդ հրեշավորությունը շարունակվում է: Պակիստանի եւ Հնդկաստանի պատմության մեջ այն շարունակվում է անդադար: Հնդկական թերթերն ամեն օր հաղորդում են հանցագործությունների մասին: Աղքատ թաղամասերում հինդուիստներն ու մահմեդականները հիմնականում խաղաղ ապրում են կողք-կողքի: Բայց կան նաեւ ֆունդամենտալիստներ, որոնք այդ մարդկանց միմյանց դեմ են հրահրում: Հինդուիստները մուսուլմանական տաճարի միջով հետապնդում էին մի խոզի: Հինդուիստներին հրահրում են ՝ սուրբ կովեր ուտելու: Տաբուները փոխարինելի են, սադրանքի պատճառներն ընկած են փողոցում: Այդ ամենով հանդերձ ՝ Ռուշդին հասունացավ: Այդպես նա ապրեց իր մանկությունը, որն էլ նա նկարագրել է իր գրքերում: Շարունակությունը ապագայի հույսեր է ներշնչում, որոնք կարող են փշրվել ցանկացած ժամանակ: Դա արդարացում չէ, բայց դրանով բացատրում են Հնդկաստանում այդ գրքի վրա տարածվող արգելքները: Սարսափելի է: Երկու կրոնների հետեւորդները ՝ մահմեդականները եւ հինդուիստները, հակված են ավելի հանդուրժող լինել միմյանց հետ իրենց էթիկայի շնորհիվ: Իսկ քրիստոնեությունը, չնայած Լեռան քարոզին եւ մերձավորին սիրելու պատվիրանին, շարունակում է ընդունակ լինել ամենահրեշավոր վայրագությունների:
Վ.Հ.- Երբ մտածում ես այդ մասին, չես կարող չափազանց վստահ լինել լուսավորության կայծի նկատմամբ:
Գ.Գ.- Բայց լույսի այլ աղբյուր չկա: Այն միտումը, որը ես նկատում եմ ամենուր, ներառյալ՝ մեր ֆելիետոններում, առավել վտանգավոր է, քանի որ անլրջությամբ պատրաստ է հանգցնել լուսավորության այդ մշտապես վտանգված կրակը: Բայց այս բացատրությունը շարունակվում է տարածվել: Եթե բանականություն հասկացությունը նեղացել է, ապա դուք պետք է այն կրկին ընդլայնեք լուսավորության միջոցներով:
Վ.Հ.- Դուք Ձեզ երբեմն հոգնա՞ծ եք զգում միայնակ մարտիկի դերում:
Գ.Գ.- Ամեն օր: Ամեն օր լինում են պահեր, երբ ես զգում եմ այդ հոգնածությունը: Չեմ կարծում, թե դա կապված է տարիքի հետ: Բայց այժմ ես ամեն դեպքում հնարավորություն եմ գտնում այդ հոգնածությունը չեզոքացնելու:
Վ.Հ.- Ռուշդիի դեպքը ցույց է տալիս, թե որքան կարեւոր են հեղինակները, ովքեր հասկանում եւ կարողանում են շփվել՝ Լենցից ու Էնցենսբերգերից մինչեւ Դուք: Դուք ճնշվո՞ւմ եք այն մտքից, որ երիտասարդ սերնդի մեջ հազիվ թե գտնվեն գրողներ, ովքեր նման կերպ կվարվեին: Կա՞ այդ սերնդի համար որեւէ խոչընդոտ:
Գ.Գ.- Ես դրան սարսափով եմ հետեւում, քանի որ այս դարում մի քանի անգամ բռնի ձեւով ընդհատված մեր գրական ավանդույթը կրկին ընդմիջվում է՝ առանց արտաքին ճնշման: Դա մի հարց է, որը ես տալիս եմ Ձեզ: Դա չի՞ սկսվել «երեսունն անց որեւէ մեկի մոտ »: Ցանկանո՞ւմ եք տարանջատվել այն մարդկանցից, որոնց դուք իրավամբ կամ սխալմամբ ճանաչել եք որպես հայրեր: Ես մտածում եմ, թե ինչպես է Դյուրենմաթի կամ Ֆրիշի նման մարտունակ, մտածողության իմաստով վիճելի ձայնն անիմաստ դուրս մղվում, եւ որքան քիչ է այն ընդունվում: Ձեր սերունդը, որն այդքան անզգուշորեն տարանջատվել է նախորդից, արդյոք, դա կարո՞ղ է թույլ տալ իրեն: Նման իրավիճակներում ամեն ինչ հստակեցվում է: Հին անուններն օգտագործվում են որպես հրշեջ ջոկատ, բայց այլ դեպքում էլ ցանկալի չէ պաշտպանության տակ գտնվելը: Հատկապես «Die Zeit »-ի վերջին համարում իմ հին գործընկեր Հանդքեն նույնպես ուրախ է, որ քաղաքական հարցերի մասին իմ կարծիքն այլեւս պահանջարկ չունի:
Վ.Հ.- Հանուն արդարության պետք է ասել, որ Հանդքեն այդ ամենն ասել է մինչեւ այս իրադարձությունները:
Գ.Գ.- Լավ: Այնուամենայնիվ, գրականության մեջ կենսունակությունը երբեք չի կապվում տարիքի հետ: Բուխների տեքստերը նշանավորվում են գրեթե տարեց մարդու խորաթափանցությամբ: Նկատի ունենանք նաեւ դեռեւս ողջ մի մեծության՝ Գյունթեր Անդերսին: Նա իր մեջ կրում է երիտասարդական ավյունն ու եռանդը: Մինչդեռ այսօր երեսուն տարեկանների գրքերը պարուրված են խնամված հոգատարությամբ, ինչն ինձ վախեցնում է: Մենք չենք կարող մեզ թույլ տալ ՝ կրելու նման բեռ, քանի որ մեր ավանդույթը, հատկապես՝ գրականությունը, զգացել է այդ բռնի ընդհատումը: Արտագաղթողների գրականությունը մինչ օրս դեռ չի հրատարակվել: Նա դեռ մեկուսացված է: Դա վերաբերում է ոչ միայն իմ վարպետ Դյոբլինին, որի համար ես բավական ապարդյուն ներդրում ունեմ, այլեւ նրանցից շատերին, որոնք Բեռլինի Ալեքսանդրի հրապարակից այն կողմ չեն անցնում: Այն՝ իր չափերով եւ մեծությամբ հասկանալու եւ ընդունելու համար դեռ բախվում ենք խոչընդոտի:
Վ. Հ.- Իսկ «Խումբ-47 »-ում կա՞ն բացթողումներ: Դա երկրում մնացածների խմբավորումն էր, որում ընդգրկվածները շատ փոքր էին՝ արտագաղթելու համար: Միաժամանակ երիտասարդ տղաներին հետաքրքրում էր հաղթանակը:
Գ.Գ.- Կշտամբանքն, անշուշտ, մասամբ արդարացված է: Ես այնտեղ հասա հիսունականների կեսերին, բայց Հանս Վերներ Ռիխտերի պատմվածքներից գիտեմ, որ անհրաժեշտություն էր առաջանում՝ պահպանելու միմյանց եւ թույլ չտալու, որ հզոր անունները թելադրեն չափանիշներ: Մյուս կողմից՝ նա արգելք է դրել գրական գրոսմայստերների առջեւ: Ես դա չեմ համարում նվաստացուցիչ: Նրանք դա տեսան առաջին անգամ: Թոմաս Մանը շատ ընկերական մեկնաբանություններ արեց գրող Հանս Վերներ Ռիխտերի մասին, բայց բարեհաճ էր «Խումբ-47»-ի նկատմամբ, չնայած, ըստ երեւույթին, նա տեղեկացված չէր այդ խմբի գործունեության մասին: Մենք հետպատերազմական շրջանի գիտելիքների ծարավ ունեինք: Ինձ ազատեցին նացիոնալ-սոցիալիստական համակարգից՝ որպես մի հիմար ու ամբարտավան երիտասարդի, որն առաջին հերթին ինչ-որ բան պետք է սովորեր: 1955 թվականին ես առաջին անգամ կարդացի «Խումբ 47»-ի մասին, 1956 թվականին մեկնեցի Փարիզ եւ այնտեղ ծանոթացա Պաուլ Ցելանի հետ. նրա հետ հոգնեցուցիչ ընկերությունը չափազանց կարեւոր էր ինձ համար:
Վ.Հ.- Ակնհայտ է, որ հրավիրված հեղինակներից գրեթե բոլորը «Խումբ-47»-ից են կամ Գյունթեր Անդերսի պես հին արտագաղթողներ են: Երիտասարդ հեղինակները երբեք չեն ունեցել խմբերում ընդգրկվելու փորձ: Նրանք ապրում են շատ մեկուսի, որոշ չափով ձեւավորվում են վանականի կարգավիճակում, ինչպես, օրինակ, Բուրո Շտրաուսը միշտ հիանում էր Բյոլով եւ նրա հասարակական գործունեությամբ: Ինչ լավ է, որ կան մարդիկ, որոնք դա կարող են անել:
Գ.Գ.- Մենք չունենք մայրաքաղաք, իսկ գրողներն ապրում են սփյուռքում: «Խումբ-47 »-ն առաջարկում էր տարեկան մեկ անգամ փոխհատուցել մայրաքաղաքի կապիտալը եւ աշխատանքի ընթացքում միմյանց համեմատելու հնարավորություն ընձեռել: Իրոք, ես տեսել եմ, որ երիտասարդ գրողներն ունեն դրա թաքնված կարիքը: Բայց միշտ չէ, որ կարող ես նայել Հանս Վերներ Ռիխտերի ուղղությամբ, ամեն օր չես հանդիպի նրա նման մեկին: Պետք է ինքնուրույն ձեւեր մշակել այդ մեկուսացումից դուրս գալու համար: Ինչ վերաբերում է Բյոլի այն ոճավորմանը, ապա ես անարդարություն եմ համարում, երբ Քյոլնից մի լավ մարդ խոսում է այդ մասին: Ո՛չ Հայնրիխ Բյոլը, ո՛չ Զիգֆրիդ Լենցը, ո՛չ էլ ես չընտրեցինք դա: Մենք ապրում ենք մի երկրում, որտեղ դեռ անհրաժեշտ է բացել Ձեր բերանը: Եկեք վերադառնանք Հավելին: Երբ ես նրա հետ ծանոթացա 1967-ին, նա մի մարդ էր, որը գրի եւ գրականության վրա կենտրոնացել էր գրեթե գյուղական եղանակով, եւ իր երկրի տխուր պատմությունը նրան ստիպել էր ավելի քան քսան տարի ցուցաբերել սառնասրտություն: Նա ստիպված եղավ կրկնել այն ամենը, ինչը գրողի համար ամենասարսափելի գործերից մեկն է: Քանի որ մյուս կողմն ունի կոշտ դիրքորոշում, նրա պատասխանը պետք է կարծրատիպային լիներ մինչ օրս: Նրա ջանքն ու ներդրումն ավելի մեծ են, քանի որ նա հավատարիմ է մնացել այդ ամենին: Եվ քանի դեռ կան այդպիսի Հավելներ, պետք է միայն փառաբանել նրանց: Մյուսները, որոնք կարծում են, որ այդ ամենից հրաժարվելով, կարող են ծիծաղելի լինել, նույնիսկ հիմար չեն: Հիմարը դեռ սադրիչ բան է տեսնում դրա մեջ, բայց նրանք անմիտ են եւ հիմար:
Վ.Հ.- Մարտի 9-ին Բեռլինում տեղի կունենա Ռուշդիի գրքից հանրային ընթերցում:
Գ.Գ.- Այո՛, դա կազմակերպում է Գրողների միությունը: Դա ինձ հիշեցնում է մի տխուր սկանդալ, որի հետեւանքներն ինձ համար դեռ պարզ չեն: Այդ միջոցառումը պետք է հրավիրեր արվեստների ակադեմիան, բայց նրա նախագահն ընդվզեց՝ ռիսկի դիմելու համար: Եթե ակադեմիան չփոխի իր կարծիքը, ինչի հույսը ես ունեմ, իրադարձությունը տեղի կունենա Հասենհայդենում: Ես դա համարում եմ ամոթալի: Այս անցյալով ակադեմիան, որտեղից հեռացվել են Հայնրիխ Մանը եւ Քեթե Քոլվիցը, չի կարող նման բան թույլ տալ: Դա հնարավոր չէ, եւ ակադեմիային իմ հետագա անդամակցությունը կախված է այդ որոշումից:
Սալման Ռուշդի- բրիտանացի գրող: Նրա` 1988թ. լույս տեսած «Սատանայական բանաստեղծություններ » վեպն արժանացել է մուսուլման հավատացյալների խիստ բարկությանը, որի պատճառը Մուհամմադ մարգարեի կերպարի բացասական երանգով օգտագործումն էր վեպում: Իրանի հոգեւոր առաջնորդ այաթոլլա Ռուհոլլա Խոմեինին հրապարակայնորեն անիծեց Ռուշդիին եւ նրան դատապարտեց մահվան` կոչ անելով ողջ աշխարհի մուսուլմաններին` ջանալ այդ դատավճիռն իրագործել:
Հանս Մագնուս Էնցենսբերգեր- գերմանացի գրող, դրամատուրգ, թարգմանիչ, ձախ հասարակական գործիչ: Էնցենսբերգերը մասնակցել է գրական «Խումբ-47 »-ի հանդիպումներին, որոնցում ընդգրկված էին Հայնրիխ Բյոլը, Գյունթեր Գրասը, Պետեր Հանդքեն, Պաուլ Ցելանը, այլք:
10 մարտի, 1989թ.
Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Թագուհի Հակոբյանի:
