Ցուրտ աշնանային անձրևին, ողողված ու բազմաթիվ սև աղուրներով ակոսված Տուլայի մեծ ճանապարհներից մեկով, պոչերը շլոփայից զերծ պահելու համար հավաքած-կապած բավականին հասարակ ձիերի եռյակը ցեխակոլոլ քառանիվ կառքը, որի ծածկը կիսով բարձրացված էր, գլորեց երկարուկ խրճիթին մոտ, որի կտրատակի մի ծայրին պետական փոստային կայան էր, իսկ մյուսում, մասնավոր իջևանատուն, որտեղ հնարավոր էր հանգստանալ կամ գիշերել, ճաշել կամ ինքնաեռ խնդրել: Կառքի իշոտնուկին նստած էր ձիգ գոտեվորված գեղջկական վերնազգեստով լուրջ ու թխադեմ մի պնդակազմ ռամիկ՝ հնօրյա ավազակի ցանցառ կպրագույն մորուքով, իսկ կառքում բարեկազմ ծեր զինվորական՝ գլխին մեծ կարտուզ, հագին՝ կղբենու կանգուն օձիքով նիկոլաևյան գորշ շինել, դեռևս սևահոն, բայց սպիտակ բեղով, որը միանում էր նույնպիսի այտամորուսներին. նրա կզակը սափրած էր, և ամբողջ արտաքինը ուներ այն նմանությունը Ալեքսանդր II-ի հետ, որը նրա գահակալության օրոք այնքան տարածված էր զինվորականության շրջանում: Հայացքը նույնպես հարցական էր, խիստ ու միաժամանակ հոգնած:
Երբ ձիերը կանգ առան, նա կառքից դուրս շպրտեց ուղիղ ճտքանի զինվորական սապոգով ոտքը և, զամշե ձեռնոց հագած ձեռքերով քշտած պահելով շինելի փեշը, վեր վազեց խրճիթի սանդղամուտք:
– Դեպի ձախ, ձերդ գերազանցություն, – իշոտնուկից կոպտորեն գոռաց կառապանը, և նա, թեթևակի կռանալով շեմին, որովհետև բարձր հասակ ուներ, մտավ հաշտ, այնուհետև՝ ձախ թեքվելով՝ վերնասենյակ:
Սենյակը տաք էր, չոր ու խնամված. ձախ անկյունում նոր ոսկեզօծ սրբապատկեր կար, դրա տակ անմշակ կտորից մաքուր սփռոցով սեղան էր, սեղանի շուրջ՝ մաքուր լվացած նստարաններ. հեռավոր աջ անկյունը զբաղեցնող խոհանոցային վառարանը կավճասպիտակին էր տալիս. մոտիկ՝ վառարանի կողին դեմ առած թախտի պես մի բան կար՝ ծածկված պիսակավոր տապճակով. վառարանի խուփի ետևից բանջարապուրի ախորժալի հոտ էր գալիս՝ լավ եփած կաղամբի, տավարի մսի և դափնետերևի:
Եկվորը նստարանին գցեց շինելը և միայն մունդիրով ու սապոգներով ավելի բարեկազմ երևաց, հետո հանեց ձեռնոցներն ու գլխարկը և հոգնած տեսքով դալուկ, նիհար ձեռքով շոյեց գլուխը. նրա՝ քունքերի վրա գզուզ ալեհեր մազերը աչքերի անկյուններում թեթևակի գանգրանում էին, սիրուն մուգ աչքերով երկարուկ դեմքը տեղ-տեղ ծաղկախտի մանր հետքեր էր պահպանում: Սենյակում մարդ չկար, և նա դուռը դեպի հաշտը կիսաբաց անելով՝ անբարյացակամ գոչեց:
– Հե՜յ, ո՞վ կա էդտեղ:
Իսկույն ևեթ սենյակ մտավ թխամազ, նույնպես մրահոն և նույնպես տարիքին անհարիր դեռևս սիրուն մի կին. նա նման էր տարեց գնչուհու, վերին շրթունքին ու այտերի երկայնքով մուգ աղվամազ էր նշմարվում, թեթևոտն էր, բայց՝ պարարտ, կարմիր կոֆտայի տակ խոշոր կրծքերով, իսկ սև բրդե շրջազգեստի տակ սագերի նման եռանկյուն փոր ուներ:
– Բարի գալուստ, ձերդ գերազանցություն, – ասաց նա: – Ուտե՞լ կհաճեք, թե՞ ինքնաեռ կպատվիրեք:
Եկվորը հպանցիկ նայեց կնոջ կլորավուն ուսերին ու կարմիր հնամաշ թաթարական ոտնամաններում արագաշարժ ոտքերին և կցկտուր, ցրված պատասխանեց.
– Ինքնաեռ: Տիրուհի՞ն ես էստեղի, թե՞ ծառայում ես:
– Տիրուհին եմ, ձերդ գերազանցություն:
-Ի՞նքդ ես, ուրեմն, աշխատեցնում:
– Ճիշտ այդպես: Ինքս:
– Էդ՝ ինչո՞ւ: Այրի՞ ես, ինչ է, որ ինքդ ես գործերը վարում:
– Այրի չեմ, ձերդ գերազանցություն, բայց ինչ-որ կերպ հո պե՞տք է ապրել: Նաև՝ սիրում եմ տնտեսի գործը:
– Լավ, լավ: Դա լավ է: Եվ որքան մաքուր, հաճելի է քեզ մոտ:
– Կինը, աչքերը թեթևակի կկոցած, հետաքրքրությամբ անընդհատ նայում էր նրան:
– Մաքրություն էլ եմ սիրում, – պատասխանեց նա: – Ախր, պարոնտիրոջ տանն եմ մեծացել, էլ ո՞նց կարող եմ ինձ պատշաճորեն պահել չիմանալ, Նիկոլայ Ալեքսեևիչ:
Նա արագ ուղղվեց, լայն բացեց աչքերը և կարմրեց:
– Նադեժդա, դո՞ւ ես, – ասաց նա շտապով:
– Ես եմ, Նիկոլայ Ալեքսեևիչ, – պատասխանեց կինը:
– Աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ,- ասաց նա՝ նստելով նստարանին և դիմահար նայելով կնոջ վրա: – Ո՞ւմ մտքով կանցներ: Քանի՞ տարի է՝ չենք տեսնվել: Մի երեսունհի՞նգ:
– Երեսուն, Նիկոլայ Ալեքսեևիչ: Ես հիմա քառասունութ եմ, իսկ դուք վաթսունին մո՞տ, կարծում եմ:
– Թերևս… Աստվա՜ծ իմ, ինչ տարօրինակ է:
– Ի՞նչն է տարօրինակ, պարո՛ն:
– Դե, ամեն ինչ, ամենը… Ո՞նց չես հասկանում:
Նրա հոգնածությունն ու ցրվածությունը չքվեցին. նա ոտքի ելավ ու վճռականորեն սկսեց քայլել սենյակով՝ հայացքը հատակին: Հետո կանգ առավ և, սպիտակ մազերի միջից կարմրելով, սկսեց խոսել.
– Այն ժամանակից ի վեր ոչինչ չգիտեմ քո մասին: Ինչպե՞ս ես այստեղ հայտնվել: Ինչո՞ւ չմնացիր պարոնտիրոջ տանը:
– Ձեզնից հետո շուտով տերերս ինձ ազատ արձակեցին:
– Իսկ որտե՞ղ էիր ապրում հետո:
– Երկար պատմելու բան է, պարո՛ն:
– Ասում ես՝ մարդու չե՞ս գնացել:
– Չէ, չեմ գնացել:
– Ինչո՞ւ: Քո երբեմնի գեղեցկությամբ հանդե՞րձ:
– Չէի կարող ես դա անել:
– Էդ ինչո՞ւ չէիր կարող: Ի՞նչ ես ուզում ասել:
– Էլ ինչ բացատրեմ: Երևի հիշում եք, թե ոնց էի ձեզ սիրում:
Նա կարմրեց արցունքոտվելու աստիճան և, խոժոռվելով, նորից սկսեց քայլել:
– Ամեն բան անցողիկ է, իմ ընկեր,- մռթմռթաց նա:- Սեր, ջահելություն. ամենը, ամեն բան: Ճղճիմ, սովորական պատմություն: Տարիների հետ ամեն բան անցնում է: Ինչպե՞ս է ասված Հոբի գրքում՝ «կմոռանաս նեղություններդ, ինչպես անցած ալիքը, ու չես զարհուրի»:
– Աստծու տված բան է, Նիկոլայ Ալեքսեևիչ: Ամենքի ջահելությունն էլ անցնում է, իսկ սերը՝ այլ է:
Նա բարձրացրեց գլուխը և, կանգ առնելով, ցավագին քմծիծաղ տվեց.
– Հո չէի՞ր կարող ինձ մի կյանք սիրել:
– Ուրեմն կարող էի: Որքան էլ որ ժամանակն անցներ, անընդհատ մեկով էի ապրում: Գիտեի, որ վաղուց առաջվանը չեք, որ ձեզ համար ասես ոչ մի բան չէր էլ եղել, իսկ այ… ուշ է արդեն կշտամբել, բայց չէ՞ որ, իրոք, շատ անսիրտ կերպով ինձ լքեցիք,- քանի անգամ եմ ցանկացել վերջս տալ մեն մի վիրավորանքից, էլ չասած այլ բաների մասին: Չէ՞ որ կար ժամանակ, Նիկոլայ Ալեքսեևիչ, երբ ես ձեզ Նիկոլենկա էի կանչում, իսկ դուք ինձ… հիշո՞ւմ եք՝ ինչ: Եվ մի գլուխ բանաստեղծություն էիք բարեհաճում ինձ համար կարդալ այլևայլ «մութ ծառուղիների» մասին, – ավելացրեց նա չար ժպիտով:
– Ահ, ի՜նչ լավն էիր դու,- ասաց նա՝ տարուբերելով գլուխը:- Ի՜նչ տաք էիր, ի՜նչ հրաշալի: Ինչպիսի՜ մարմին, ի՜նչ աչքեր: Հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես էին բոլորը քեզ հափշտակված նայում:
– Հիշում եմ, պարո՛ն: Դուք էլ էիք գերազանցորեն լավը: Եվ չէ՞ որ ես հենց ձեզ տվեցի իմ գեղեցկությունը, իմ տաքությունը: Ինչպե՞ս կարելի է նման բանը մոռանալ:
– Հա: Ամեն բան անցնում է: Ամեն բան մոռացվում է:
– Ամեն բան անցնում է, բայց ամեն բան չի մոռացվում:
– Հեռացի՛ր, – ասաց նա՝ շրջվելով ու մոտենալով պատուհանին: – Հեռացի՛ր, խնդրում եմ:
Եվ, հանելով թաշկինակն ու սեղմելով աչքերին, շուտասելուկի պես ավելացրեց.
– Միայն թե աստված ինձ ներեր: Իսկ դու, երևում է, ներել ես:
Կինը մոտեցավ դռանը և կանգ առավ.
– Չէ, Նիկոլայ Ալեքսեևիչ, չեմ ներել: Քանի որ մեր զրույցը շոշափեց մեր զգացմունքները, շիտակ կասեմ. ձեզ ներել երբեք չկարողացա: Ինչպես որ այն ժամանակ աշխարհում ձեզնից թանկ ոչինչ չունեի, այդպես էլ հետո չեմ ունեցել: Հենց այդ պատճառով էլ ձեզ ներել չեմ կարող: Ասենք՝ հիշելու ի՞նչ կարիք կա, եղածը եղած է.
– Այո, այո, կարիք չկա, կարգադրիր ձիերին պատրաստել,- պատասխանեց նա՝ հետ քաշվելով պատուհանից արդեն խիստ դեմքով:- Մի բան քեզ կասեմ. երբեք կյանքում երջանիկ չեմ եղել, մտքովդ չանցնի, խնդրում եմ: Ներիր, որ գուցե վիրավորում եմ քո ինքնասիրությունը, բայց կասեմ անկեղծ. կնոջս սիրում էի խելքից դուրս: Իսկ նա ինձ դավաճանեց, լքեց ինձ ավելի վիրավորական ձևով, քան ես քեզ: Որդուս պաշտում էի. քանի դեռ մեծանում էր, ինչ հույսեր ասես որ նրա վրա չէի դրել: Այնինչ սրիկա, մսխող, լպիրշ, անսիրտ, անխիղճ մեկը դուրս եկավ… Ասենք, այս ամենը նույնպես ամենասովորական, ճղճիմ պատմություն է: Առո՛ղջ կաց, սիրելի ընկեր: Կարծում եմ, որ ես էլ քո մեջ կորցրել եմ ամենաթանկը, որ ունեի կյանքում:
Կինը մոտեցավ ու համբուրեց նրա ձեռքը, նա՝ կնոջ ձեռքը:
– Կարգադրի՛ր ձիերը…
Երբ շարունակեցին ճամփան, նա մռայլ մտածում էր. «Այո՜, ի՜նչ սքանչելի էր: Մոգականորեն հիանալի՜»: Ամոթով հիշեց իր վերջին խոսքերը և այն, որ համբուրեց նրա ձեռքը, և իսկույն էլ ամաչեց իր ամոթից: «Մի՞թե ճիշտ չէ, որ նա տվել է ինձ կյանքիս լավագույն պահերը»:
Մայրամուտին երևաց դալուկ արևը: Կառապանը քշում էր մանրավարգով, անընդհատ փոխելով սև աղուրները, ընտրելով քիչ ցեխոտները և նույնպես ինչ-որ բան էր մտորում: Վերջապես ասաց ծանրախոհ կոպտությամբ.
– Իսկ նա, ձերդ գերազանցություն, շարունակ նայում էր պատուհանից, երբ մենք մեկնում էինք: Երևի վաղո՞ւց եք բարեհաճում ճանաչել նրան:
– Վաղուց, Կլիմ:
– Կինարմատ չէ, այլ խելքի պուտուկ: Եվ անընդհատ, ասում են, հարստանում է: Վաշխով փող է տալիս:
– Դա ոչինչ չի նշանակում:
– Ո՞նց չի նշանակում: Ո՞վ չի ուզում ավելի լավ ապրել: Խղճով տալու դեպքում, պատժելի չէ: Եվ նա, ասում են, արդար է էդ գործում: Բայց խիստ է: Ժամանակին ետ չտվեցիր՝ մեղքը քո վիզը:
– Այո, այո, մեղքը քո վիզը… Արագ քշիր, խնդրում եմ, չլինի թե ուշանանք գնացքից…
Ցածր արևը դեղին փայլում էր ամայի դաշտերի վրա, ձիերը համաչափորեն շրմփացնում էին ջրափոսերով: Նա սև հոնքերը կիտած նայում էր մերթընդմերթ առկայծող պայտերին և մտածում էր.
«Այո, մեղքդ քո վիզը: Հա, իհարկե, լավագույն պահերը: Ոչ թե լավագույն, այլ իսկը մոգական: «Շուրջբոլորը մասրենին էր ալ ծաղկում, ձգվում էին լորիների ծառուղիները մութ… «Բայց, աստված իմ, ի՞նչ կլիներ հետո: Ի՞նչ կլիներ, եթե նրան չլքեի: Ի՜նչ հիմարություն: Այս նույն Նադեժդան ոչ թե իջևանատան սենյակ պահող է, այլ իմ կի՞նը, պետերբուրգյան իմ տան տիրուհի՞ն, երեխաներիս մա՞յրը»:
Եվ, փակելով աչքերը, տարուբերեց գլուխը:
20 հոկտեմբերի 1938
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Լեռնիկ Դալլաքյանի
