ԱՐՇԱԼՈՒՅՍ ՂԱԶԻՆՅԱՆ | Նահապետ Քուչակի մասին հիշատակարանը

Տրամագծորեն հակադիր երկու տեսակետ կա Նահապեւո Քուչակի և հայրենների մասին։
Ըստ առաջին տեսակետի՝ հայրեններն անհատական ստեղծագործություն են և նրանց հեղինակն է Նահապետ Քուչակը։ Ըստ երկրորդ տեսակետի՝ հայրենները ժողովրդական գուսանական երգեր են և թյուրիմացաբար են վերագրվել Նահապետ Քուչակին։

Ես չեմ անդրադառնա հարցի պատմությանը: Դա առանձին ուսումնասիրության հարց է, որի քննությանն անդրադարձել են տարբեր բանասերներ։ Եվ որքան էլ թվա, թե Քուչակի առեղծվածը լուծված է արդեն, իրականում, սակայն, այն դեռևս պահպանում է իր կենսունակությունը։ Եվ դա ոչ միայն փաստերի սակավության ու բացակայության պատճառով, այլև այդ տեսակետներից յուրաքանչյուրի ներքին հակասությունների շնորհիվ։ Առաջին տեսակետի հակասությունը, ըստ իս, արտահայտվում է հայրեններն անվերապահորեն մեկ դարի և մեկ անհատի վերագրելու, երկրորդ տեսակետինը՝ դրանք առհասարակ ժողովրդական գուսանական երգեր համարելու մեջ։
Մեծանուն գիտնական Մանուկ Աբեղյանը մեկ անգամ չէ, որ անդրադարձել է հայրենների և Նահապետ Քուչակի հարցին և ամեն անգամ՝ նոր մոտեցմամբ։ Նա ժողովրդական է համարում սիրո և պանդխտության երգերը և միանգամայն իրավացիորեն գտնում, որ «խրատական տաղերն առհասարակ ժողովրդական համարելու ոչ մի հիմք չկա»։ Աբեղյանն այստեղ հրաժարվել է իր երբեմնի այն տեսակետից, թե հայրենները «ժողովրդական երգեր են, միայն առանձնապես մշակություն կրած»։

Խորապես իրավացի է նաև բանասեր Ասատուր Մնացականյանը, որն իր «Հայրենների և Նահապետ Քուչակի մասին» ուշագրավ հոդվածում, մատենագրական բազմաթիվ փաստերի անկողմնակալ քննությամբ, ցույց է տալիս, որ «13—14֊րդ դարերում հայրենների հոսանքը ուժգնորեն թափանցում է նորանոր երգիչների՝ Հովհաննես Երզնկացու, Ֆրիկի, Խաչատուր Կեչառեցու, Վարդան Բարձրբերդցու, Հովհաննես Թլկուրանցու ստեղծագործությունների մեջ, որոնք ստեղծում են հայրենների նորանոր շարքեր»:

Ուրեմն՝ նորանոր երգիչներ, հայրենների նորանոր շարքեր։ Ի դեպ, Թլկուրանցու մասին կարելի էր ասել՝ 14—15-րդ դարերի բանաստեղծ և ընդունել, որ սիրո գողտրիկ տաղերի հեղինակ Թլկուրանցին կարող էր գրել նաև սիրային հայրեններ։ Տաղերգուների այս շարքը կարելի էր շարունակել մինչև Գրիգորիս Աղթամարցի և Հովասափ Սեբաստացի, ժամանակագրորեն՝ 13֊րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև 16֊րդ դարի առաջին կեսը։ Շուրջ երեքհարյուրամյա այս ժամանակահատվածն էլ ոչ միայն միջնադարյան հայ աշխարհիկ քնարերգության, այլև հայրենների ծաղկման ժամանակաշրջանն է։ Այն, անշուշտ, ունեցել է զարգացման իր ներքին օրինաչափությունները՝ սկզբնավորման առաջին անհամարձակ քայլերից հասնելով լիակատար հաղթանակի։ Ուստի, չբացառելռվ սիրո, պանդխտության և խրատական առանձին ժողովրդական հայրենների գոյությունը, կարծում եմ, որ սիրո և պանդխտության հայրենների մեծ մասի համար ևս պետք է ընդունել, թե ոչ մի հիմք չկա դրանք առհասարակ ժողովրդական համարելու համար, թե դրանք առանձնահատուկ մշակվածության են ենթարկվել մի կողմից, մյուս կողմից՝ տարբեր տաղերգուներ ստեղծել են իրենց հայրենները, անհատական հայրենները։ Այլ կերպ՝ ինչպես կարելի է ընդունել, թե Հովհաննես Երզնկացուց մինչև Հովասափ Սեբաստացի և այլ տաղերգուներ, իրենց դարի ամենանշանավոր այդ բանաստեղծները ստեղծել են հայրեններ և դրանք համարել ժողովրդական։

Հայրենները իբրև ժողովրդական բանահյուսության տեսակ հին են, շատ հին: Հայրենների չափն օգտագործել է դեռևս Գրիգոր Նարեկացին։ Հայրենները, սակայն, իբրև գրական տեսակ, իբրև քառյակ, հայտնի են 13֊րդ դարի երկրորդ կեսից։ Դրանք ժողովրդական հայրենների գրառումներ չեն, այլ անհատական ստեղծագործություն՝ խոհա-խրատական բովանդակությամբ, գրված միջին հայերենով։ «Սկսված 13-րդ դարուց,— գրում է Աբեղյանը,— երբ մեր գրավոր բանաստեղծությունը հետզհետե աշխարհական է դառնում, երևան են գալիս միջին հայերենով հորինված հայրենները առանձին անհատների անունով, սկզբում խրատական բնավորությամբ, հետո նաև պանդխտության և սիրու երգեր»։ Պանդխտության առաջին և լավագույն տաղերը գրել է 15֊րդ դարի բանաստեղծ Մկրտիչ Նաղաշը։ Նրա երգը ծնվել էր դարի հառաչանքից։ Աբեղյանը գրում է, որ «պանդխտությունը 15-րդ և 16-րդ դարերից ի վեր մեր ժողովրդական կյանքի ավելի մեծ ցավերից է եղել, քան առաջ», իսկ սա նշանակում է նաև, թե այդ դարերում էլ պետք է ծաղկեին պանդխտության երգերը՝ հայրեններ լինեին դրանք, թե տաղեր։

Հին են նաև սիրո, ժողովրդական, գուսանական երգերը: Տաղերգության մեջ, սակայն, սիրո առաջին երգերը և այն էլ՝ այլաբանական քողի տակ, երևան են գալիս 14֊րդ դարից, ուստի դարձյալ իրավացի է Աբեղյանը, երբ գրում է. «Դժվար է կարծել, թե Կոստանդին Երզնկացուց առաջ, ուրեմն՝ 14-րդ դարուց առաջ, որևէ եկեղեցական, նույնիսկ աշխարհական երգիչ, ձեռք առներ մշակելու այդ։ Դրանց ազատ բնավորությունը պահանջում է, որ սիրու երգն ինքն ևս ազատված լիներ այլաբանական կաշկանդումից և մեղանչական համարվելուց։ Արդ՝ այդ ժամանակը Թլկուրանցու և Աղթամարցու շրջանն է, 15—16-րդ դարերի մեջ, ուրեմն մոտավորապես այն ժամանակ, երբ ապրել է Քուչակ Նահապետը»։ Բնական Է, որ սիրո երգն Էլ, գինու և ուրախության երգերն Էլ պետք Է ծաղկեին 16֊րդ դարից, և դարը ծներ իր սիրո մեծ բանաստեղծին։

Եվ այսպես, եթե իրավացի է Մ. Աբեղյանը, թե հայրենները «մեկ ժամանակի և մեկ անհատի ստեղծագործություն չեն», թե «այդ խրատական տաղերն առհասարակ ժողովրդական համարելու ոչ մի հիմք չկա», ապա նույնքան էլ իրավացի Է Ա. Չոպանյանը, որը, խոսելով հայ գրականության զարգացման ներքին օրինաչափությունների մասին, 16-րդ դարի սկիզբն Է համարում (ինչպես երբեմն Աբեղյանը) հենց այն ժամանակը, երբ պետք Է ծաղկեր սիրո քնարերգությունը և հենց այդ դարի համար ասեր, թե «անհայտ մնացած հայ մեծ բանաստեղծ մը կար հոդ»։ Բնական Է, որ անհայտ այդ մեծ բանաստեղծը չէր կարող լինել բարեպաշտ մի վանական, վեղարակիր մի կրոնավոր։ Նա պետք է լիներ իր դարի Սայաթ֊Նովան, որի ստեղծագործության մեջ խտանար հայրենների ամբողջ հարստությունը: Եվ էական չէ, թե քանի հայրենի հեղինակ կարող էր լինել այդ բանաստեղծը։ Չէ՞ որ Խայամին, օրինակ, վերագրվում է մոտ հազար քառյակ, մինչդեռ բանասիրությունը նրանն է համարում դրանցից շուրջ երկու հարյուրը։

Կարո՞ղ էր արդյոք այդ բանաստեղծը լինել Նահապետ Քուչակը։ Այս հարցի պատասխանը հանգում է նույն տրամագծորեն հակադիր երկու տեսակետներին։ Խնդրի էությունը չի փոխվում այն բանից, որ Աբեղյանն ինքն էլ տարբեր ժամանակ, փոքր-ինչ ուրույն ձևակերպմամբ, պաշտպանել է թե՛ առաջին, և թե՛ երկրորդ տեսակետը։ Եթե մի ժամանակ նա գրել է. «Վերջապես, 16֊րդ դարում, գուցե և ավելի վաղ, իր զորեղ ձայնն է բարձրացնում նաև մեր ժողովրդական քնարերգությունը Քուչակ Նահապետի սիրո երգերի մեջ», ապա ավելի ուշ գրել է այսպես, աշուղ Քուչակի անունը «այդ տիպի տաղերի վրայից պետք է ջնջել և այդ տաղերն անանուն թողնել, մինչև որ ապագայում դրանցից մեկի կամ մյուսի հեղինակը կարող է երևան գա…»։ Ուրեմն՝ Աբեղյանը ևս հնարավոր է համարում, որ ապագայում կարող է երևան գալ դրանցից մեկի կամ մյուսի հեղինակը: Սրա մեջ է նաև Քուչակի առեղծվածի հարատևման գաղտնիքը։

Թե՛ առաջին, և թե՛ երկրորդ տեսակետի կողմնակիցներն ընդունում են, որ՝ առաջին, իսկապես 16֊րդ դարում, Վանի նահանգի Խառակոնիս գյուղում ապրել և ստեղծագործել է մի աշուղ, անունը՝ Նահապետ, մականունը՝ Քուչակ։ Երկրորդ, որ Նահապետ Քուչակը մահացել է խոր ծերության հասակում, 1592 թվականին, թաղված է Խառակոնիս գյուղի Սուրբ Թեոդորոս եկեղեցու գերեզմանատանը և մինչև այժմ մնում է նրա տապանաքարը՝ տեղ-տեղ եղծված տապանագրով։ Երրորդ, որ Նահապետն ունեցել է մի թոռ կամ ծոռ Քուչակ անունով, որից պահպանվել է ինքնագիր մի հիշատակարան՝ գրված 1637 թվականին, Խառակոնիսում, ձեռագիր մի ավետարանում։ Չորրորդ, որ Նահապետ Քուչակը գրել է հայերեն և թուրքերեն մեկ տասնյակ երգեր, որոնք հայտնի են ձեռագիր մատյաններից։ Հինգերորդ, որ Քուչակի մասին՝ իբրև սիրված ու հայտնի երգչի, պահպանվել են մի շարք ժողովրդական ավանդություններ։

Սա է, ընդհանուր առմամբ, այն հավաստին, ինչ հայտնի է Նահապետ Քուչակի մասին: Միջնադարի հայ թե օտար մի այլ բանաստեղծի մասին, թերևս, այս տեղեկությունները բնավ էլ չթվային ոչ աղքատիկ և ոչ էլ սակավարժեք, մինչդեռ Նահապետ Քուչակի և հայրենների հարցի գիտական լուսաբանման դիտակետից՝ դրանք իսկապես չեն բավարարում առեղծվածի լուծմանը։ Բավական է ասել, որ մինչև այժմ չի հայտնաբերվել մի ձեռագիր, ուր հայրենների մի շարք կամ գեթ մի հայրեն ուղղակիորեն հայտնի լիներ Նահապետ Քուչակի անունով։

Աբեղյանի կարծիքը, թե պետք է հայրենների վրայից ջնջել Քուչակի անունը և դրանք թողնել անանուն, ի թիվս այլ կռվանների, հիմնված է նաև թոռ Քուչակի հիշատակարանի մանրամասն քննության վրա։ Այն հանգամւսնքը, որ ոչ մի ձեռագիր չի տալիս Նահապետ Քուչակի՝ իբրև հայրենների հեղինակի անունը, ըստ Աբեղյանի՝ «կասկածելի է դարձնում Տևկանցի հավաստումը, թե «Այս ծովական»-ով սկսվող տաղաշարքը նրանն է»։ Տևկանցի հաղորդածը միակ աղբյուրն է Նահապետ Քուչակի մասին,— շարունակում է Աբեղյանը. «արդյոք որևէ ձեռագրի՞ց է իմացել իր հաղորդած տեղեկությունը, թե՞ հիսուն-վաթսուն տարի առաջվա միամիտ բանասիրությամբ իրենից ենթադրելով հայտնել այդ, այսինքն առանց որևէ հիմունքի Նահապետ Քուչակինը համարել անանուն երգեր»։ Քննելով հարցը, Աբեղյանը հանգում է հետևյալ եզրակացության. «1) Տևկանցի գործածած ձեռագիրը, որից նա հանել է «Այս ծովական» տաղաշարքը, նույնպես չի ունեցել հեղինակի անվան հիշատակություն, դրա համար, և 2) նա այդ տեղեկությունը որևէ ձեռագրի հիման վրա չի հաղորդում»: Տևկանցն ունեցել է երկու ձեռագիր,— ասում է Աբեղյանը,— մի ավետարանի հիշատակարան, իսկ երկրորդ ձեռագրից նա հանել է «Այս ծովական» տառաշարքը։ «Հիշված ավետարան հիշատակարանի մեջ,— գրում է Աբեղյանը,— չի հայտնված, թե «Այս ծովական» տաղաշարքը այդ աշուղ Քուչակինն է։ Եթե այնտեղ թոռն իր մեծ պապի համար այդպիսի բան հայտնած լիներ, կարելի չէ մտածել, թե Տևկանցն այդպիսի կարևոր հատվածը մեջ չբերեր, քանի որ նա բերում է թոռ Քուչակի համար հինգ անգամ «յիշեցէք»֊ը. և նույնիսկ վերջում մի Նաղաշ երեցի ավելացրած հիշատակարանը»:

Իմիջիայլոց, Նաղաշ երեցը նույն Ստեփանոս Ջուղայեցին է, որը նշանավոր նկարիչ էր և Լիմ անապատի կրոնավորներից մեկը, թոռ Քուչակի ժամանակակից և, հավանաբար, ներկա է գտնվել ավետարանը տեր Մելքիսեթին ընծայելու ժամանակ։

Դժվար չէ նկատել, որ Աբեղյանի դիտողությունները խարսխված են այն համոզմունքի վրա, թե Տևկանցն ինքն է արտագրել հիշված ավետարանի հիշատակարանը։ Այն տպավորությունն է ստացվում, որ նա, կարծես դիտմամբ, լռել է հենց կարևորի մասին, «կարելի չէ մտածել, թե Տևկանցն այդպիսի կարևոր հատվածը մեջ չբերեր» և եզրակացնում, թե հիշատակարանի մեջ հայտնված չի եղել, որ «Այս ծովական» տաղաշարքը աշուղ Քուչակինն է։ Աբեղյանն իրավացի կլիներ, եթե այդ ավետարանը հասած լիներ մեզ և նա բերեր նրա հիշատակարանը։ Տևկանցն ինքն էլ չի տեսել այդ ավետարանը: Հիշատակարանը նա վերցրել է Ղևոնդ Փիրղալեմյանի հակիրճ ընդօրինակությունից։ Փիրղալեմյանը տասնյակ տարիներ ընդօրինակել է մի քանի հազար հիշատակարաններ և, իբրև սկզբունք, բաց թողել այն ամենը, ինչ իրեն թվացել է ոչ էական։ Այդպես է վարվել նաև թոռ Քուչակի հիշատակարանի հետ։

Հիշված ավետարանը գրված է եղել 1501 թվականին։ Այն, թերևս, եղել է Նահապետ Քուչակի ընտանեկան ավետարանը։ Ահա այդ ավետարանի գրչի հիշատակարանը՝ Փիրղալեմյանի ոչ լրիվ ընդօրինակությամբ.

«Փառք փառաւորեալ… յայսմ խուժադուժ խռովութեան և սաստիկ պատերազմի անհանգիստ ալեկոծութեանս մերոյ, որ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց, որ ոչ գոյր հանգիստ քրիստոնէ ազգիս, ոչ ի քաղաք և ոչ ի գեաւղ. ոչ ի վանս և ոչ յագարակ, քանզի եկեալ ի թուականիս ՋԾ (1501) ամի Սմայլ (շահ Իսմայէլն — Ղ. Փ.). ի ժամանակի սորա հաւատարիմ և բարեպաշտ… և փափագող եղեալ սուրբ աւետարանիս տէր Մարգարէ… ծաղկողի սորա տէր Յոհաննէսին. և գրողի սորա Անանիայի որ զամէնն ասէ»։ 1869, մայիս 14, ի Վան ի Խառակոնիս գիւղի եկեղեցին (Մատենադարան, ձեռ. 6332, էջ 115 բ):

Այս ավետարանում է, ահա, որ թոռ Քուչակը գրել է իր հիշատակարանը՝ չափածո և արձակ։ Ավետարանը նա նվիրել է հայրենի գյուղի եկեղեցուն։ Փիրղալեմյանը Խառակոնիսում էլ արտագրել է թոռ Քուչակի հիշատակարանը, որի մաքրագիրն ավելի սեղմ է, քան պետք է լիներ դրա առաջին ընդօրինակությունը։

«Փսաք ամենասուրբ երրորդութեան… Քուչակ անուն բարի մտական. Եւ ստացող եղեալ սորան…

…Դարձեալ յիշեցէք զՔուչակն. և զմեծ պապն իւր Նահապետ վարպետն, որ մականուն աշուղ (երգիչ—Ղ. Փ.) Քուչակ ասի… (Բազում հոգեկեցոյց և խրատական երգս յօրինեալ է սա — Ղ. Փ.): …Դարձեալ յիշեցէք զՔուչակն, որ ստացաւ զսա. և ետ ի դուռն Սուրբ Թէոդորոս զօրավարին (Խառակոնիս գեղջ—Ղ. Փ.) և ի ձեռն տէր Մելքիսէթին… ի թուին ՌԿԶ (1637). և ես Ստեփաննոս Ջուղայեցի Նաղաշ էրէցս հանդիպեցայ (ի—Ղ. Փ.) Խառակոնիս և գրեցի յիշատակարանս»։ 1869, մայիս 14, չորեքշաբթի, ի Վան ի Խառակոնիս (Մատենադարան, ձեռ. 6332, էջ 211 ա):

Ակներև է, որ հիշատակարանը բերված է խիստ համառոտ։ Ի՞նչ է ցույց տալիս այս հիշատակարանը: Նախ այն, որ այդտեղ պետք է որոշակի խոսք ասված լիներ Նահապետ Քուչակի երգերի մասին, այլ կերպ Փիրղալեմյանը չէր գրի, թե նա «բազում հոգեկեցոյց և խրատական» երգեր է հորինել։ Փիրղալեմյանը դա պետք է ասեր հիշատակարանի հիման վրա, ինչպես վարվել է շատ դեպքերում՝ հավատարիմ մնալով փաստերին։ Իհարկե, սա չի նշանակում, թե այդ հիշատակարանում որոշակի ասված պիտի լիներ, թե Նահապետ Քուչակինն է «Այս ծովական»֊ով սկսվող տաղաշարքը, բայց և չի կարելի անվերապահ պնդել, թե այնտեղ ակնարկ կամ ուղղակի խոսք չի եղել այդ մասին։ Եվ եթե ժողովրդական հիշողությունը կարող էր Քուչակի մասին պահպանել ավանդություններ, իսկ Արճեշի շրջանի Մատղավանք գյուղի աշուղ Հակոբը, արդեն 20֊րդ դարի սկզբին հավաստել, թե «Երեկ գիշեր ի երազ տեսայ զիմ եարն անուշիկ» սկսվածքով հայրենը, իր վարպետ աշուղ Թալիպի հաղորդմամբ, հորինել է Նահապետ Քուչակը,— ես չեմ կասկածում այս հաղորդման ստուգության վրա—, ապա միանգամայն օրինական է նաև ենթադրել, թե թոռ Քուչակի հիշատակարանում կարող էր ուղղակի ասված լինել՝ «Այս ծովական» երգը հորինել է Նահապետ Քուչակը։ Սա չի նշանակում, իհարկե, թե այդ շարքի բոլոր հայրենների հեղինակը Քուչակն էր։ Տաղաշարքերը երգվել են իբրև մի մեծ երգ։ Քուչակը, ինչպես ամեն մի շնորհալի աշուղ, ոչ միայն կատարող է եղել, այլև ստեղծել է իր սեփական երգերը։ Փաստ է, որ նա հորինել է թուրքերեն մանիների՝ քառյակների մի շարք: Ենթադրել, թե 16-րդ դարում ապրած ու ստեղծագործած Նահապետ Քուչակը երգել է միմիայն թուրքերեն մանիներ և այն էլ հայաբնակ այնպիսի մի աշխարհագրական միջավայրում, ինչպիսին Վանի շրջանն էր, առնվազն միամտություն կլիներ։ Փաստ է նաև, որ Նահապետ Քուչակը երգել ու հորինել է հայերեն երգեր։ Հայերեն է նրա «Աղբիւր կենդանի» սկզբնատողով այբբենակարգ բանաստեղծությունը՝ նվիրված աստվածամորը։ Դա միջակ բանաստեղծություն է, մի բան, որ չի կարելի համարել պատահականություն։ Կրոնական զգացմունքները սառած ու մարած են եղել Քուչակի համար: Այդպես էլ թույլ են Սայաթ֊Նովայի մի քանի կրոնական խաղերը։ Քուչակի այդ երգն արժեքավոր է այլ մոտեցմամբ՝ միջնադարյան տաղերգության հետ նրա ստեղծագործության ունեցած առնչությունների բացահայտման դիտակետից։

«Այս ծովական»֊ով սկսվող տաղաշարքը Տևկանցը վերցրել է 1746 թվականին գրված մի տաղարանից, որն ընդօրինակված է եղել 1583 թվականին Սեբաստիայում գրված մեկ այլ ձեռագրից: Այդ տաղարանի գրիչն է Պետրոս երեցը։ Որքան հայտնի է, Պետրոս երեցը նույնպես գրել է բանաստեղծություններ։ Տևկանցը չի բերել այդ ձեռագրի հիշատակարանը։ Աբեղյանը գտնում է, որ այդ ձեռագիրը ևս չէր կարող հիմք լինել «Այս ծովական»-ով տաղաշարքը Քուչակին վերագրելու համար։ «Կարելի չէ ընդունել, թե նա (Տևկանցը— Ա. Ղ.) հենց այդ մասին կլռեր, եթե այդ հիշատակարանի մեջ հաղորդված լիներ, թե տաղաշարքը Նահապետինն է»— գրում է Աբեղյանը։ Տևկանցը չի բերել հիշատակարանը, և Աբեղյանն իրավացի է։ Բայց շարքը Քուչակին վերագրելու համար, Տևկանցը, Պետրոս երեցի հիշատակարանից բացի, կարող էր ունենալ այլ հիմք։ Ինձ թվում է, այդ տաղաշարքը հայերեն հայրեններից բացի, պետք է ունեցած լիներ նաև թուրքերեն քառյակներ՝ Նահապետ Քուչակի մանիներից: Քուչակի անունը հիշատակված է դրանց մեջ և դա կարող էր հիմք դառնալ ամբողջ շարքը Նահապետ Քուչակին վերագրելու համար։ Տևկանցը հրատարակել է միայն հայերեն շարքը, Նահապետ Քուչակի թուրքերեն երգերի հրատարակությունը թողնելով մեկ այլ անգամվա։ Որ Նահապետ Քուչակի, ավելի ճիշտ՝ Քուչակի անունը կա նրա թուրքերեն քառյակներում, փաստ է։ Դրանցից մեկը հրատարակել է 0. Եգանյանը «Նահապետ Քուչակի հայատառ թուրքերեն տաղերը» հոդվածում՝ «Քօչակ կեօրտի բիր թանթուր» սկզբնատողով, մեկն էլ հայտնի է ինձ «Ղուլախ ասուն պու մաճլիսայ, ղազիլար» սկզբնատողով (Մատենադարան, ձեռ. 8908, էջ 63 ռ): Թե ինչու շարքը կարող էր ունենալ թուրքերեն քառյակներ, ես դա ենթադրում եմ Տևկանցի այն հաղորդումից, որ Պետրոս երեցը իր կողմից շարքին (թե՞ հիշատակարանին) ավելացրել է թուրքերեն ոտանավոր, թերևս, քառյակ։

Իհարկե, եթե նույնիսկ Քուչակի անունը լիներ տաղաշարքի խորագրում, դա դեռևս չէր լինի հարցի վերջնական պատասխանը։ Այլ բան է հայրենների ամբողջ ժառանգությունը Նահապետ Քուչակին կամ մի այլ բանաստեղծի վերագրելը, այլ բան, թե կարող էր արդյոք Նահապետ Քուչակը լինել հայրենների հեղինակ, կարո՞ղ էր արդյոք Քուչակը լինել «Այս ծովական»-ով սկսվող տաղաշարքի կատարողը իբրև երգիչ և նրա մեջ մտնող հայրենների մի մասի հեղինակը՝ իբրև բանաստեղծ։ Այդ տաղաշարքի բանասիրական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ՝ 1) շարքի հայրենները մեկ անհատի ստեղծագործություն չեն, 2) չկան զուտ ժողովրդական հայրեններ, այլ դրանց գրական մշակված տարբերակներ և 3) սիրո հայրենների մի մասը չէր կարող ստեղծվել ավելի վաղ, քան 16֊րդ դարը։ Այս տվյալների համադրությունը Նահապետ Քուչակի մասին հիշատակարանի հետ, թույլ է տալիս ասելու, որ Տևկանցը «Այս ծովական»֊ը Նահապետ Քուչակին է վերագրել ոչ թե միամիտ բանասիրությամբ և կամ իբրև վանեցի՝ Քուչակին մեծարելու նեղ «հայրենասիրական» զգացմունքներից մղված, այլ դրա համար ունեցել է ձեռագրական հիմքեր, որոնք թեև բավարար չեն, բայց և բացառված չէ, որ ապագայում կարող են հայտնաբերվել նոր փաստեր՝ հավաստելու Տևկանցի վարկածի ճշտությունը։

Մի ժամանակ Աբեղյանն այսպես է գրել սիրո երգերի և Նահապետ Քուչակի մասին, թե դրանց երգիչը՝ «Նահապետը՝ մեր երկրավոր սիրո երգի մեծ վարպետն է, ինչպես Նարեկացին՝ երկնավոր սիրո, երկուսն էլ բխած նույն ցեղի միևնույն հանճարից և միևնույն ոգուց, և արվեստի որքան նմանությամբ, միանգամայն և մեծ տարբերությամբ…»։ Աբեղյանի այս մտքի մեջ ավելի խոր ճշմարտություն կա, քան դրա ջանադիր հերքման իր իսկ տեսակետի մեջ։

«Գարուն», 1979թ. թիվ 3