Օլգա Տոկարչուկ | Նոբելյան բանախոսություն

Նրբազգաց պատմողը

1.
Առաջին լուսանկարը, որն ինձ համար գիտակցված վերապրում է դարձել, մորս լուսանկարն է՝ արված իմ ծնվելուց առաջ: Լուսանկարը, դժբախտաբար, սև-սպիտակ է, և շատ մանրամասներ կորում են՝ վերածվելով մոխրագույն գծերի: Հավանաբար գարնանային փափուկ ու անձրևոտ լուսավորություն է, որը պատուհանից ներս է թափանցում՝ սենյակին թույլ փայլ հաղորդելով: Մայրս նստած է հին ռադիոընդունիչի կողքին. դրանք այդ տարիներին մեկ կանաչ աչքով և երկու ականջակով սարքեր էին, որոնցից մեկով ձայնն էիր կարգավորում, մյուսով՝ ռադիոկայան փնտրում: Հետագայում այդ ռադիոն իմ մանկության ընկերն է դառնալու, իրենից եմ իմանալու տիեզերքի մասին: Էբոնիտե գլխիկի պտտումը, փոխանցվելով ալեհավաքի նուրբ շոշափուկներին, որսում էր բազմաթիվ ռադիոկայաններ՝ Վարշավա, Լոնդոն, Լյուքսենբուրգ, Փարիզ: Երբեմն ձայնը կորչում էր՝ տպավորություն ստեղծելով, որ Պրահայի ու Նյու Յորքի, Մոսկվայի ու Մադրիդի միջև անցնող ալեհավաքի շոշափուկները հանկարծ անհետանում են սև խոռոչի մեջ: Նման պահերին մարմնովս դող էր անցնում: Ես հավատում էի, որ այդ ռադիոընդունիչից հնչող աղմուկի ու կտկտոցների միջոցով տարբեր գալակտիկաներ ու արևային համակարգեր կապ են հաստատում ինձ հետ, իսկ ես չեմ հասկանում նրանց հաղորդագրությունը:
Մանկության տարիներին, երբ նայում էի այդ լուսանկարին, ինձ թվում էր՝ մայրիկն ինձ է փնտրում՝ ռադիոյի ականջակը պտտելով: Զգայուն ռադարի նման ներթափանցելով տիեզերքի խորխորատները՝ նա կարծես փորձում էր գուշակել՝ երբ և որտեղից եմ ես գալու: Նրա սանրվածքն ու հագուստը (խոր, օվալաձև լանջաբացվածքով) հուշում են, թե երբ է արվել այս լուսանկարը. վաթսունականների սկզբին: Թեթևակի կքված ուսերով կինը, կադրից դուրս ինչ-որ տեղ նայելով, տեսնում է մի բան, որը հետագա դիտողին այլևս տեսանելի չէ: Երեխա ժամանակ ես մտածում էի, որ նրա հայացքն ուղղված է ժամանակին: Լուսանկարում ոչինչ տեղի չի ունենում. հոգեվիճակի լուսանկար է և ոչ գործողության: Կինը տխուր է, մտածկոտ, կարծես իրականությունից բացակա:
Հետագայում, երբ նրան հարցնում էի այդ թախծի մասին, իսկ ես դա արել եմ շատ անգամ՝ միևնույն պատասխանը լսելու համար, նա ասում էր, որ իր թախծի պատճառը ես էի և այն կարոտը, որ ծնվում էր իմ բացակայությունից:
«Ինչպե՞ս էիր ինձ կարոտում, չէ՞ որ ես դեռ չէի ծնվել»,- հարցնում էի ես:
Մինչ այդ, ես մտածում էի, որ կարոտում են նրան, ում կորցրել են և որ կարոտը կորստի հետևանք է: «Բայց նաև հակառակն է լինում,- ասում էր նա,- երբ ինչ-որ մեկին կարոտում ես, ուրեմն նա արդեն գոյություն ունի»: Այս փոքրիկ երկխոսությունը, որ տեղի է ունեցել լեհական արևմտյան մի գյուղում քսաներորդ դարի վասթունականների վերջին իմ՝ փոքրիկ աղջկաս ու մայրիկիս միջև, ընդմիշտ մնացել է հիշողությանս մեջ և կյանքի ուժ տվել ինձ: Մորս խոսքերն ինձ օգնեցին գիտակցել, որ իմ գոյն աշխարհում վեր է հասարակ պատահականությունից, նյութականությունից, պատճառահետևանքային կապերից, հավանականության օրենքներից: Նրա բառերն ինձ տեղափոխեցին մի անժամանակ տարածություն՝ քաղցր հավերժության հարևանությամբ: Մանկական միտքս ինձ հուշեց հասկանալ, որ իմ եսն ավելին է, քան մինչ այդ պատկերացնում էի: Եվ եթե անգամ ասեմ. «Ես բացակա եմ»,- միևնույն է, առաջինը կհնչի «ես»-ը՝ ամենակարևոր և ամենատարօրինակ բառն աշխարհում:
Այսպիսով, մայրս՝ ոչ հավատացյալ, երիտասարդ մի կին, պարգևելով մի բան, որ սովորաբար հոգի են անվանում՝ շնորհեց ինձ լինել աշխարհի ամենանրբազգաց պատմողը:

2.
Աշխարհը մի գործվածք է, որ մենք հյուսում ենք ամեն օր՝ տեղեկատվության, քննարկումների, ֆիլմերի, գրքերի, բամբասանքների, անեկդոտների մանող մեքենաները պտտելով: Այսօր այդ մեքենաների աշխատանքային ծածկույթը ահռելի չափերի է հասնում. շնորհիվ համացանցի՝ յուրաքանչյուրը կարող է մասնակցել այդ գործընթացին՝ գիտակցորեն կամ անգիտակցաբար, սիրուց կամ ատելությունից դրդված, բարօրություն պարգևելով կամ վնասելով, հանուն կյանքի կամ մահվան: Երբ փոխվում են պատմությունները, փոխվում է նաև աշխարհը:
Որոշակի իմաստով՝ աշխարհը հենց բառերից է կառուցված, և էական նշանակություն ունի, թե ինչ ենք մենք մտածում, իսկ ավելի ստույգ՝ ինչ բառերով պատմում աշխարհը: Եղելությունը, պատահարը, որ բառերով չի ձևակերպվել, դադարում է գոյություն ունենալ: Եվ այս փաստը հրաշալի հայտնի է ոչ միայն պատմաբաններին, այլև (գուցե հենց առաջին հերթին) ամեն տեսակ քաղաքագետներին ու բռնակալներին: Իշխանությունը պատմություն պատմողինն է:
Եվ այսօր խնդիր է, որ չունենք պատրաստի պատմություններ ոչ միայն ապագայի, այլև մեր ներկայի՝ գերարագ փոփոխվող ժամանակակից աշխարհի մասին: Նոր պատմությունների համար մեզ պակասում է լեզուն, պակասում է տեսակետը, մետաֆորը, միֆն ու նոր առասպելը: Մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են ժանգոտած, հնացած պատումները փորձում համակցել ապագային՝ կարծելով, թե հին ինչ-որ բան ավելի լավն է, քան ներկա ոչինչը, կամ գուցե, փորձում են թաքնվել սեփական անհեռատեսության հետևում: Իսկ ավելի ստույգ՝ մեզ պակասում է աշխարհը պատմելու նոր կերպը:
Մենք ապրում ենք եսի անունից ներկայացվող պատումների բազմաձայն աշխարհում, որի աղմուկը բոլոր կողմերից ընդգրկում է մեզ: «Ես»-ի անունից գրված պատում ասելով՝ նկատի ունեմ հենց պատմողի՝ իր մասին ու իր անունից գրված պատմությունը: Որպես կանոն, մենք ընդունում ենք, որ պատումի այս անհատականացված տեսակը՝ ինքն իրեն հնչեցնող այս ձայնը, ամենաբնականն է, մարդկայինն ու ազնիվը, եթե նույնիսկ դրա պատճառով այն կորցնում է առավել ընդգրկուն տեսադաշտի հնարավորությունը: Պատմել ես-ի անունից՝ նշանակում է հյուսել իր տեսակի մեջ բացարձակ ինքնատիպ պատմություն՝ գիտակցելով սեփական եզակիությունն ու սահմանելով սեփական ճակատագիրը: Մյուս կողմից՝ պատումի նման կերպը կարող է ստեղծել ընդդիմություն՝ ես-ի ու արտաքին աշխարհի միջև՝ ընդհուպ ամբողջական օտարում:
Կարծում եմ՝ առաջին դեմքով պատումը շատ բնորոշ է ժամանակակից օպտիկա-մանրաթելային աշխարհին, որտեղ անհատին հատկացված է սուբյեկտիվ կենտրոնի դերը: Արևմտյան քաղաքակրթությունը գլխավորապես ձևավորվել է հենց այս՝ «ես»-ա-կենտրոն մոտեցման վրա: Մարդն այս խաղում գլխավոր դերակատար է, և նրա (մեկը՝ ընդհանուրի մեջ) կարծիքի հետ հաշվի են նստում: Եսի անունից գրված պատմությունները մարդկային քաղաքակրթության ամենամեծ բացահայտումն են, դրանք ընթերցվում են ակնածանքով և լիակատար վստահություն են ներշնչում: Հնարավորություն են ընձեռում աշխարհը տեսնել ուրիշի աչքերով և լսել ուրիշի ականջներով, առավել քան որևէ այլ դեպքում, մեզ հնարավորություն է տրվում կապ հաստատել պատմողի հետ և աշխարհը վերլուծել նրա դիտակետից:
Անհնար է թերագնահատել այն մեծ դերը, որ կատարել է առաջին դեմքով պատմությունը գրականության և ընդհանրապես մարդկային քաղաքակրթության պատմության ընթացքում. հենց նա վերախմբագրեց պատմությունը, և հետին պլան մղելով աստվածների ու հերոսների դերակատարությունը, որոնց ճակատագրի վրա մենք ոչ մի ազդեցություն չէինք կարող թողնել՝ բեմահարթակ բերեց մեզ նման մահկանացուներին՝ իրենց անհատական պատմություններով: Հեշտ է քեզ նույնացնել քեզ նմանի հետ. պատմողի և կարդացողի և կամ լսողի միջև յուրահատուկ զգայական կապ է ստեղծվում ապրումակցման միջոցով: Ապրումակցումը, ըստ էության, ջնջում է սահմանները. վեպի մեջ մենք կորցնում ենք հեղինակի ու մեր «ես»-ի միջև եղած սահմանները, ավելին, «կլանող» վեպը հենց նախատեսում է, որ սահմանները կջնջվեն, և ընթերցողն ապրումակցման շնորհիվ կվերածվի պատմողի:
Այսպիսով, գրականությունը վերածվեց փորձի փոխանակման հարթակի, ագորայի, որտեղ յուրաքանչյուր ոք կարող է պատմել իր ճակատագիրը կամ ձայն տալ սեփական ալտեր-էգոյին: Այն նաև շատ դեմոկրատ տարածք է, որտեղ յուրաքանչյուրը կարող է խոսել, յուրաքանչյուրն ի վիճակի է խոսող ձայն ստեղծել: Մարդկության ամբողջ պատմության մեջ երբեք այսքան շատ չեն եղել գրողները: Բավական է միայն նայել վիճակագրությանը և այցելել գրքի տոնավաճառներ՝ տեսնելու, թե որքան շատ են հեղինակային ես-ի անունից հրատարակվող գրքերը:
Ինքնարտահայտման բնազդը, հավանաբար, պակաս կարևոր չէ ինքնապահպանման բնազդից, ինչն էլ, առավելապես, բացահայտվում է արվեստի մեջ: Մենք ուզում ենք նկատվել, ուզում ենք առանձնահատուկ լինել: Բոլոր այս՝ «Ես պատրաստվում եմ պատմել իմ պատմությունը», «Ես պատրաստվում եմ պատմել իմ ընտանիքի պատմությունը», կամ ավելի պարզ՝ «Ես ձեզ կպատմեմ, թե որտեղ եմ եղել» պատմություններն այսօր ամենատարածված գրական ժանրերն են: Այս անչափելի մասշտաբների հասնող երևույթը հնարավոր է նաև այն պատճառով, որ այսօր հնարավորինս շատ մարդիկ են տառաճանաչ և կարող են ինքնարտահայտվել՝ նախկինում քչերին վերապահված բառերի ու պատմությունների միջոցով: Պարադոքսալ կերպով այդ ամենը հիշեցնում է երգչախումբ, որը միայն մենակատարներից է կազմված, որտեղ ձայները բախվում են, մրցում ուշադրություն համար, շարժվում համանման ուղեծրով և, ի վերջո, խեղդվում մեկը մյուսի մեջ: Մենք ամեն ինչ գիտենք նրանց մասին, մենք ի վիճակի ենք նույնականանալ նրանց հետ և վերապրել յուրաքանչյուրի կյանքը՝ որպես մեր սեփական: Եվ չնայած այս ամենին՝ ընթերցողական մեր փորձառությունը հաճախ հիասթափեցնում է, քանզի, ի վերջո, պարզվում է, որ հեղինակային «ես»-ը ոչ միշտ է ընդհանրական: Եվ այն, ինչ մեզ պակասում է, պատումի այլաբանական չափումն է: Այլաբանության հերոսն այն անհատն է, որն ապրելով խիստ որոշակի պատմական ու աշխարհագրական պայմաններում, միաժամանակ ի վիճակի է դուրս գալ գծագրված սահմանափակումներից՝ դառնալով Ամենոք և Ամենուր: Ընթերցողը, խորասուզվելով վեպի հորինված աշխարհում, կարող է իրեն նույնականացնել հերոսի հետ և նրա խնդիրն իրենը համարել, այլաբանությունը պահանջում է ամբողջովին հրաժարվել ինքնությունից՝ հնարավորություն տալով վերածվելու Ցանկացած Ոքի: Եվ այսպիսի մի ոչ հեշտ հոգեբանական գործողության՝ տարբեր ճակատագրեր մեկ ընդհանուր հայտարարի բերելու միջոցով այլաբանությունը մեր փորձառությունը դարձնում է ընդհանրական և այն, որ մենք զգալիորեն կորցրել ենք կապը նրա հետ, մեր անօգնականության վկայությունն է:
Եվ հավանաբար, որպեսզի չխեղդվենք վերնագրերի և անունների բազմազանության մեջ, նախաձեռնեցինք գրականության լևիաթանային մարմինը մասնատել տարբեր ժանրերի՝ կրկնօրինակելով սպորտային մարզաձևերի դասակարգումը, գրողներին էլ ներկայացնելով որպես բարձր որակավորման մարզիկներ:
Գրական շուկայի համընդհանուր առևտրայնացումը հանգեցրեց գրականության ճյուղերի տեսակավորման. այժմ գոյություն ունեն տարբեր տոնավաճառներ և գրական փառատոներ միմյանցից ամբողջովին անկախ ընթերցող-հաճախորդներով, որոնց հետաքրքրության շրջանակը դետեկտիվը, ֆենթըզին կամ գիտական ֆանաստիկան է: Այս իրադարձության առանձնահատկությունն այն է, որ նախատեսված մեթոդը, որ գրավաճառների ու գրադարանավարների համար էր՝ նոր հրատարկված գրքերն իրենց դարակներում դասակարգելու և այդ դասակարգմամբ ընթերցողներին կողմնորոշելու, վերածվեց մի վերացական կատեգորիայի, որի նպատակը ոչ միայն գրքերի տեսակավորումն է, այլև թելադրանքը գրողներին՝ ինչ գրել:
Ժանրային ստեղծագործություններն ավելի ու ավելի են նմանվում միևնույն կաղապարով թխվող արտադրանքի, որտեղ կանխատեսելիությունը համարվում է առավելություն, ծամծմվածությունը՝ նվաճում: Ընթերցողը գիտի, թե ինչ է իրեն սպասվում և ստանում է իր ակնկալիքի չափ: Ես միշտ ինտուիտիվ դեմ եմ եղել նման կանոնակարգումներին, քանի որ դրանք հաճախ տանում են հեղինակային ազատության սահմանափակումների, դժվարությամբ են ենթարկվում փորձարարությանն ու կանոնախախտումներին, որոնք էլ, ըստ էության, ստեղծարարության հիմքն են: Ժանրաբաժանումը ստեղծագործությունը իսպառ զրկում է ինքնատիպությունից, առանց որի արվեստը պարզապես կդադարի գոյություն ունենալ: Լավ գիրքը իր ժանրային պատկանելության մասին մեկնաբանություններ տալու կարիք չունի: Ժանրերի բաժանումը գրականության առևտրայնացման արդյունք է, և վերաբերմունքն էլ նրա հանդեպ ձևավորվում է՝ վաճառքի ապրանքի բրենդինգի ու թիրախավորման ամբողջ փիլիսոփայությունը հաշվի առնելով, ինչպես որ կապիտալիզմի արդյունք մյուս արտադրանքները:
Եվ, թերևս, միակ գոհացնող հանգամանքը այս իրադրության մեջ այն է, որ մեր աչքի առջև ի հայտ է գալիս աշխարհը նկարագրելու նոր կերպ՝ նման սերիալի, որի թաքնված առաքելությունը մեզ տրանսի, խոր էքստազի մեջ պահելն է: Անշուշտ, պատմելու այս կերպը հայտնի է դեռևս հնագույն միֆերի և հոմերոսյան էպոսների ժամանակաշրջանից, իսկ Հերակլեսը, Աքիլլեսն ու Ոդիսևսը, աներկբայորեն, կարող են սերիալների առաջին հերոսները համարվել: Այնուամենայնիվ, նախկինում այն երբեք նման ընդգրկվածություն և կոլեկտիվ գիտակցության վրա այսքան ակներև ազդեցություն չի ունեցել: 21-րդ դարի երկու տասնամյակները վստահորեն կարելի է սերիալի ժամանակաշրջան անվանել: Սերիալի ազդեցությունը աշխարհը նկարագրելու (հետևաբար՝ նաև հասկանալու) կերպի մեջ կարելի է հեղափոխական համարել:
Իր այսօրվա ձևի մեջ սերիալը ոչ միայն լայնացնում է մեր մասնակցությունը պատումի ժամանակագրությունում՝ ստեղծելով տարբեր արագություններ, սյուժետային ճյուղավորումներ ու շեշտադրումներ, այլև սահմանում պատումի նոր կարգ: Եվ քանի որ նրա հիմնական նպատակն է հեռուստադիտողի ուշադրությունը հնարավորինս երկար պահել էկրանին, սյուժեները սկսում են բազմապատկվել ու ներհյուսվել  այնքան սերտ ու անհավանականորեն, որ կորցնում են պատումի ծայրը և, վերջիվերջո, դիմում են անհուսորեն հնացած մի հնարքի, որ վարկաբեկված էր դեռևս դասական օպերայի ժամանակներից՝ Deus ex machina: [1] Հերթական նոր դրվագի ստեղծմանը զուգընթաց հաճախ կարելի է տեսնել, թե ինչպես է այս կամ այն հերոսը փոխում իր հոգեբանական նկարագիրը՝ հարմարվելով սյուժեի զարգացման նոր ընթացքին: Երկրորդական կերպարը՝ մեղմ ու զուսպ բնավորությամբ, պատումի վերջում դառնում է ագրեսիվ ու վրեժխնդիր, մինչդեռ գլխավոր հերոսը, որին մենք արդեն հասցրել էինք կապվել, հետին պլան է մղվում կամ, երբեմն, ի հիասթափություն մեզ, ամբողջովին անհետանում:
Հերթական ակնկալվող սեզոնի հավանականությունը պահանջում է անավարտ վերջաբան՝ առանց խորհրդավոր կատարսիսի: Կատարսիս, որն առաջանում է պատումի ներքին զարգացումից և բավարարվածություն բերում գործողությանը մասնակից յուրաքանչյուրին: Անվերջանալի այս խճճումներն ու վերջաբանի անավարտությունը մշտապես հետաձգում են պարգևատրում-կատարսիսը և հանդիսատեսին պահում մշտական կախվածության, հիպնոսացման մեջ: Անավարտ վերջաբանը, որ հայտնի է անհիշելի ժամանակներից՝ վերցնենք հենց Շահրեզադեի հեքիաթները, վերադառնում է բարձրաոճ սերիալներ՝ փոխելով մեր զգայունակությունը և գրանցում աննախադեպ հոգեբանական արդյունք. կտրում են մեզ մեր կյանքից՝ նարկոտիկ կախվածության մեջ պահելով: Միևնույն ժամանակ, սերիալը կրկնում է աշխարհի քաոսային շարժման անկայուն և հեղհեղուկ մոդելը: Պատումի նման կերպը, հավանաբար, նոր ձևերի փնտրտուքի մեջ այսօր ամենաստեղծարարն է: Այդ իմաստով սերիալը մեծ աշխատանք է կատարում ապագայի պատում ստեղծելու հարցում՝ պատմությունը նոր իրականությանը մոտեցնելով:
Բայց, նախևառաջ, մենք ապրում ենք հակասական լուրերի աշխարհում՝ հակընդդեմ փաստերով, ճակատ-ճակատի պայքարող:
Մեր նախնիները կարծում էին, որ գիտելիքի հասանելիությունը կբերի ոչ միայն երջանկություն, բարեկեցություն, առողջություն և հարստության, այլև կստեղծի հավասար ու արդար հասարակություն: Ըստ նրանց, այն, ինչ պակասում էր աշխարհին, գիտելիքից եկող իմաստություն էր:
17-րդ դարի հայտնի մանկավարժ Յան Ամոնս Կոմենսկին առաջ քաշեց պանսոֆիզմի գաղափարը, որը  գիտելիքների ընդհանրական իմացություն է՝ ունակ  ներառելու բոլոր հնարավոր ճանաչողությունները: Եվ, իհարկե, առաջին հերթին դա երազանք է գիտելիքի  հասանելիության մասին: Եվ մի՞թե աշխարհաճանաչողությունը ունակ չէ օգնելու անգրագետ գյուղացուն վերափոխվելու մտածող անհատի, որը գիտակցում է իր ու աշխարհի հետ կատարվող փոխհարաբերությունները: Չէ՞ որ ձեռքի տակ եղած գիտելիքը մարդկանց կդարձնի առավել խելացի՝ օգնելով կառավարել սեփական կյանքն ավելի ողջամիտ: Թվում էր՝ համացանցի հայտնությամբ այս բոլոր գաղափարները վերջնականապես իրականություն կդառնային: «Վիկիպեդիան», որով ես հիանում եմ ու հնարավորինս աջակցում նրա կայացմանը, Կոմենսկուն կամ այս ուղղության մյուս փիլիսոփաներին կարող էր մարդկության իրականացած երազանք թվալ. ահա նա՝ մեր կողմից ստեղծվող և հասանելի գիտելիքների մի ամբողջ դարան, որն անդադար լրացվում և թարմացվում է և հասանելի է աշխարհի գրեթե բոլոր ծայրերում:
Իրականացված երազանքները երբեմն հիասթափեցնում են մեզ: Պարզվում է, որ մենք ի վիճակի չենք հաղթահարել նման ծավալի տեղեկություն և այն, ինչը պետք է միավորեր, ազատագրեր, մեկ ընդհանուր հայտարարի բերեր մարդկանց, բաժանում է, սահմանափակում, ամեն մեկին փակում է իր վանդակում՝ ստեղծելով անհամատեղելի, երբեմն՝ նույնիսկ բացահայտ թշնամական պատմություններ:
Եվ բացի այդ, համացանցը, որը լիովին ու անթաքույց զավթվել են մոնոպոլիստ-խաղացողները, հանձնված է շուկայական գործընթացներին և իր տիրապետում է  ահռելի տեղեկատվական բազայի, որն օգտագործվում է ոչ պանսոֆիզմի՝ այսինքն՝ տեղեկատվության առավել լայն հասանելիություն համար, այլ, ճիշտ հակառակը՝ նախևառաջ ծառայում է օգտատերերի վարքագծի ծրագրավորմանը. Cambridge Analytica [2] հետ կապված սկանդալից հետո այդ փաստը հասանելի դարձավ շատերին: Աշխարհի ներդաշնակությունը լսելու փոխարեն՝ մենք լսեցինք հնչյունների կակոֆոնիան՝ անտանելի աղմուկը, որի մեջ անհուսորեն փորձում ենք որսալ մեղեդայնության ամենաթույլ ռիթմը: Շեքսպիրյան հայտնի մեջբերումն առավել քան բնութագրական է կակոֆոնիկ այս իրականությունը ներկայացնելու համար. համացանցն օրեցօր նմանվում է մի հեքիաթի՝ հիմարի պատմած` լցված շառաչով ու կատաղությամբ:
Եվ անգամ քաղաքագետների հետազոտություններն են հակասում Յան Ամոնս Կոմենսկու այն կռահումներին, թե որքան ավելի հասանելի լինի գիտելիքը, դրանցից այնքան ավելի շատ կօգտվեն ու խելամիտ որոշումները կկայացնեն քաղաքական գործիչները: Բայց, կարծես թե, ամեն ինչ այդքան էլ պարզ չէ: Գիտելիքը ունակ է ճնշել, իսկ նրա բարդությունն ու ոչ միանշանակ ընկալումը ակտիվացնում են կյանքի պաշտպանողական մեխանիզմները՝ ժխտումից և բռնաճնշումից մինչև փախուստ դեպի պարզունակ, գաղափարական, կուսակցական միագիծ մտածողություն:
Կեղծ նորությունների ու կեղծ լուրերի կատեգորիան նոր հարցադրումներ է առաջացնում. ինչ է գեղարվեստական գրականությունը: Ընթերցողները, որոնք բազմիցս ապակողմնորոշվել են կամ մոլորեցնող տեղեկություն ստացել, հետզհետե սկսում են նևրոտիկ գերզգայունակություն ցուցաբերել: Գեղարվեստական գրականությունից նման հոգնածությունը աննախադեպ հաջողություն կարող է դառնալ ոչ գեղարվետսական գրականության՝ նոն-ֆիքշնի համար, որը մեր գլխավերևում կախված այս մեծ տեղեկատվական քաոսի մեջ գոռում է՝ «Երդվում եմ խոսել միայն ու միայն ճշմարտության անունից», «Իմ պատմությունը հիմնված է փաստերի վրա»:
Գեղարվեստական գրականությունը կորցրեց ընթերցողների վստահությունը այն ժամանակ, երբ սուտը դարձավ զանգվածային ոչնչացման զենք. անգամ եթե այդ սուտը պարզունակ է: Ես հաճախ եմ լսում այս կասկածամիտ հարցը. «Ձեր գրածն իսկապե՞ս ճիշտ է»: Եվ ամեն անգամ զգում եմ, որ այս հարցը գուժում է գրականության մահը:
Ընթերցողների համար այդքան պարզ հարցը գրողի համար ապոկալիպտիկ հնչերանգ է ստանում: Ի՞նչ պատասխանել այս դեպքում, ինչպե՞ս բացատրել գոյաբանական կարգավիճակը Հանս Կաստրոֆի, Աննա Կարենինայի կամ Վինի Փուի: Ընթերցողների նման հետաքրքրվածությունը ես համարում եմ քաղաքակրթության հետընթաց:
Ընդհանուր առմամբ, դա մեր օտարումն է մեր իսկ կյանքի տարաբնույթ ասպեկտներից (այս դեպքում պատմական, բայց զուգահեռ՝ նաև միֆական ու սիմվոլիկ): Կյանքը իրադարձությունների հաջորդականություն է, բայց այդ իրադարձությունները փորձ են դառնում միայն այն ժամանակ, երբ մենք ի վիճակի ենք լինում դրանք մեկնաբանել, հասկանալ և իմաստավորել: Իրադարձությունները փաստեր են, իսկ փորձը՝ անմեկնելի մի բան, որը, սակայն, հենց մեր կյանքի հիմնանյութն է: Փորձն այն փաստն է, որն արդեն մեկնաբանվել և տեղակայվել է հիշողության մեջ, և նա, դիմելով մեր մտավոր գործունեության որոշակի ասպեկտներին ու այն խոր համոզումներին, որոնց վրա կառուցված է մեր ամբողջ կյանքը, մանրազնին քննում այն: Ես կարծում եմ, որ միֆը հենց այդ գործառույթն է կատարում: Բոլորը գիտեն, որ միֆերն իրականում գոյություն չեն ունեցել, սակայն այսօր էլ նրանք շարունակում են իրենց գոյությունը. նրանք հանդիպում են ոչ միայն անտիկ հերոսների գործողություններում, այլև ներթափանցում են ժամանակակից կինոյի, խաղերի ու գրականության համընդհանուր աշխարհ: Օլիմպոսի բնակիչների առօրյան տեղափոխվել է «Դինաստիաներ» ֆիլմի նկարահանման հրապարակ, իսկ հերոսականության հարցերով զբաղվում է Լարա Քրոֆտը:
Գրականության մաս հանդիսացող մեր անձնական պատմությունը ճշտի ու ստի այս բաժանման մեջ իր սեփական չափումներն է թելադրում: Խոստովանեմ, որ երբեք ոգևորված չեմ եղել բաժանել գրականությունը գեղարվեստական և ոչ գեղարվեստական ճյուղերի, թերևս միայն, եթե ընդունենք այդ բաժանման դեկլարատիվ ու հայեցողական լինելը: Գեղարվեստական գրականության բազմաթիվ սահմանումներից ինձ դուր է գալիս մեկը, որը թերևս ամենահներից է և պատկանում է Արիստոտելին: Գեղարվեստական գրականությունը, թերևս, ճշմարտության մի տեսակ է:
Այս հարցում ինձ ճշմարիտ է թվում նաև գրող, էսսեիստ Էդվարդ Մորգան Ֆորսթերի իրական պատմության և սյուժեի միջև անցկացվող բաժանումը: Նա գրում է՝ երբ ասում ենք. «Սկզբում Մահացավ ամուսինը, իսկ հետո՝ կինը»,- մենք միայն փաստն ենք շարադրում: Բայց, երբ ասում ենք. «Ամուսինը մահացավ, իսկ հետո՝ վշտից մահացավ կինը»,- արդեն դիմում ենք գեղարվեստական տեքստին: Սյուժետային գծի յուրաքանչյուր զարգացում, որը սկսվում է «Ինչ եղա՞վ հետո» հարցով, ենթադրում է մարդկային փորձառությունից եկող մեկ այլ հարց-մեկնություն՝ «Ինչպե՞ս պատահեց»:
Գրականությունը միշտ սկսվում է «ինչուից», եթե անգամ հետագայում մենք ստիպված լինենք շատ անգամ պատասխանել սովորական «չգիտեմ»-ներով:
Ինչպես տեսնում ենք, գրականությունը ծնում է հարցեր, որոնց անհնար է պատասխանել «Վիկիպեդիայի» միջոցով, քանի որ այդ հարցերը սովորական տեղեկատվությունից ու իրադարձությունից ավելին են և պահանջում են մեր  փորձառությունից եկող պատասխաններ:
Չի բացառվում նաև, որ վեպն ու գրականությունը մեր աչքի առջև վերափոխվում են միանգամայն մարգինալ մեկ այլ բանի և զիջում են իրենց տեղը պատումի այլ տեսակների: Հնարավոր է, որ վիզուալ պատկերն ու փորձի փոխանցման առավել անմիջական տարբերակները՝ լուսանկարը, վիրտուալ իրականությունը և ֆիլմը, կդառնան ավանդական ընթերցանության կենսունակ այլընտրանքը: Քանզի հոգեբանական տեսանկյունից ընթերցանությունը բավականաչափ բարդ ընկալվող գործընթաց է: Կարճ՝ այն կարելի է ներկայացնել այսպես. նախ մենք հայեցակարգավորում և բառավորում ենք կյանքի էության անորսալի կողմերը՝ փոխակերպելով այդ ամենը սիմվոլների ու նշանների, իսկ հետո, կրկին ապակոդավորում ենք լեզուն՝ վերածելով այն փորձի: Այդ ամենը պահանջում է որոշակի մտավոր կարողություններ, նախևառաջ՝ ուշադրություն և կենտրոնացում, կարողություններ, որոնք ավելի ու ավելի հազվագյուտ են դառնում մերօրյա՝ ծայրահեղ շեղող աշխարհում:
Մարդկությունը երկար ճանապարհ է անցել փորձի փոխանակման աշխարհում՝ բանավոր խոսքից, որն ամբողջովին հիմնված է հիշողության վրա, մինչև գուտենբերգյան հեղափոխություն, երբ պատմությունը՝ որպես միջնորդ ծառայեցնելով տպագրությանը, վերածվեց անկորուստ փոխանցվող հաղորդագրության: Այս ճանապարհի գլխավոր ձեռքբերումն էր, որ մենք նույնականացրինք մտածողությունը լեզվի, գրի հետ: Եվ հասկանալի է, որ այսօր մենք բախվում ենք մեկ այլ համանաման հեղափոխության, երբ բառը կարող ենք փոխանցել ուղղակիորեն՝ առանց դիմելու տպագիր խոսքի օգնությանը:
Բոլորովին կարիք չկա ճամփորդական օրագիր պահել, երբ կարող ես լուսանկարել և սոցցանցերի միջոցով լուսանկարներն ուղարկել աշխարհի ցանկացած կետ՝ միանգամից և բոլորին: Նաև նամակներ գրելու կարիք չկա, քանի որ ավելի հեշտ է զանգահարել: Ինչո՞ւ կարդալ հաստափոր գրքեր, երբ կարող ես ընկղմվել սերիալների անսահմանության մեջ: Եվ արդյո՞ք կարիք ունես երեկոյան հանդիպելու ընկերներին, երբ կարող ես տանը մնալ և պարզապես խաղ խաղալ: Կարդա՞լ կենսագրական: Ի՞նչ իմաստ, չէ՞ որ դու արդեն հետևում ես հայտնի աստղին ինստագրամում և ամեն ինչ գիտես նրա մասին:
Եվ այսօր անգամ պատկերը չէ, որ տեքստին հակընդեմ է աշխատում, ինչպես որ կարծում էինք 20-րդ դարում կինոյի և հեռուստատեսության հայտնությամբ: Մեր առջև բացվում է բոլորովին այլ աշխարհընկալում՝ մեր զգայարանների վրա անմիջականորեն ազդող:

3.
Ես նպատակ չունեմ ամբողջովին ներկայացնել այն ճգնաժամը, որ այսօր ապրում է աշխարհը: Այնուհանդերձ, ինձ չի դադարում հետապանդել այն զգացողությունը, որ ինչ-որ բան է պակասում աշխարհին, ու երբ մենք փոխհարաբերվում ենք էկրանի ապակու կամ հավելվածի միջով, այն դառնում է մի տեսակ անիրական, հեռու, երկչափ, որևէ ձևակերպման չտրվող, և դա այն դեպքում, երբ նրա մասին տեղեկություն ստանալն այսօր ամենահեշտն է: Անհանգստացնող բառերը՝ «ինչ-որ մեկը», «ինչ-որ բան», «ինչ-որ տեղ», մեր օրերում կարող են ավելի վտանգավոր թվալ, քան բացարձակ համոզվածությամբ բարձրաձայնված, միանշանակ ու հստակ հիմարաբանությունները, օրինակ ՝ «երկիրը հարթ է», «պատվաստումները սպանում են», «կլիմայի փոփոխությունը անհեթեթություն է» կամ «ժողովրդավարությունը բոլորովին էլ վտանգված չէ»: «Ինչ-որ տեղ» խեղդվում են մարդիկ, որոնք փորձում են ծովն անցնել: «Ինչ-որ տեղ», «ինչ-որ օր», «ինչ-որ» պատերազմ է սկսվել: Տեղեկատվական հեղեղի մեջ առանձին հաղորդագրություններ կորցնում են իրենց ուրվագիծը, տարրալուծվում մեր հիշողության մեջ, դառնում անիրական ու անհետանում: Ամեն քայլափոխի հեղեղի պես մեր գլխին են թափվում հիմարության, դաժանության, ատելության խոսքի ու բռնության տեսարանները և, թերևս, որոշ «լավ նորություններ» հուսահատորեն փորձում են հավասարակշռել վիճակը, բայց անգամ նրանք ի վիճակի չեն փոխհատուցելու և բառավորելու այն տպավորությունը, որ այս աշխարհում ինչ-որ բան սխալ է: Այդ զգացողությունը, որ մի ժամանակ նևրոտիկ բանաստեղծների մենաշնորհն էր, այսօր տագնապի ու անորոշության համաճարակի պես ամեն կողմից հետապնդում է քեզ:
Գրականությունը այն քիչ ոլորտներից  է, որ փորձում է պահպանել աշխարհի մասին մտահոգությունների ամբողջ գունապնակը, քանզի  բնույթով այն միշտ «հոգեբանական» է և կենտրոնանում է կերպարների ներքին շարժառիթների ու դրդապատճառների վրա, բացահայտում է նրանց՝ ոչ բոլորին հասանելի փորձառությունը կամ, պարզապես, ընթերցողին հուշում հերոսների վարքի հոգեբանական մեկնությունը: Միայն գրականությունն է, որ ունակ է օգնել մեզ, ներթափանցել ուրիշի լինելության մեջ, հասկանալ նրանց պատճառները, կիսել հույզերն ու զգալ նրանց ճակատագիրը:
Պատումի մշտական թիրախն իմաստն է: Նույնիսկ եթե դա ուղղակիորեն է արտահայտվում, կամ նույնիսկ, երբ միտումնավոր հրաժարվում է իմաստ փնտրել և կենտրոնանալով ձևի վրա՝ փորձարկումներ է անում որոնման նոր ձևերի: Երբ ընթերցում ենք բիհեյվորիստական, անգամ ծանծաղ մի պատմություն, մենք, այնուհանդերձ, չենք կարողանում զերծ մնալ հարցերից. «Ի՞նչ է կատարվում», «Ի՞նչ է դա նշանակում», «Ո՞րն է իմաստը»: Չի բացառվում նաև, որ մեր միտքը պատմություն կառուցելու էվոլյուցիայում զարգացել է որպես՝ մեզ շրջապատող միլիոնավոր ազդակներն իմաստավորող գործընթաց, և, անգամ այն ժամանակ, երբ մենք քնած ենք, շարունակում է պատմություններ հորինել: Այսպիսով, պատումը ժամանակի մեջ սփռված անսահման տեղեկատվության ճշգրտումն է, այդ տեղեկատվության տեղորոշումը անցյալի, ներկայի ու ապագայի մեջ, կրկնությունների հայտնաբերումը և դրանց մեջ եղած պատճառահետևանաքային հարաբերությունների բացահայտումը: Այս գործընթացին մասնակցում են և՛ միտքը, և՛ զգացմունքները:
Եվ բոլորովին էլ զարմանալի չէ, որ պատումի ասապարեզում առաջին իսկ բացահայտումը հենց Ճակատագիրն էր, որը թեև մարդկանց միշտ ներկայանում է սարսափազդու և անմարդկային, սակայն իրականության մեջ կարգ ու կանոն հաստատեց:

4.
Տիկնայք և պարոնայք, լուսանկարում պատկերված կինը՝ մայրս, որը կարոտում էր ինձ՝ դեռ չծնված, մի քանի տարի անց կսկսի հեքիաթներ կարդալ:
Հեքիաթներից մեկում, որը Հանս Քրիստիան Անդերսենին է պատկանում, աղբաման նետված մի թեյնիկ բողոքում է, որ մարդիկ իր հետ դաժան են վարվել, երբ պոկվել է իր կանթը, մարդիկ իրեն դեն են նետել: Մինչդեռ ինքը կարող էր երկար ծառայել նրանց, եթե մարդիկ այդքան պահանջկոտ պերֆեկցիոնիստ չլինեին: Նրան ձայնում են մյուս կոտրված առարկաները՝ պատմելով այլ էպիկական պատմություններ իրենց փոքրիկ առարկայական կյանքից:
Երեխա ժամանակ ես լսում էի այս պատմությունները կարմրած այտերով, լցված աչքերով և խորապես հավատում, որ առարկաներն ունեն իրենց խնդիրներն ու զգացմունքները ու էլի ինչ-որ մի բան՝ նման մեր սոցիալական շփումներին: Պահարանում շարված ափսեները կարող էին զրուցել, իսկ դարակում հավաքված դանակ-պատառաքաղ-գդալները մի ընտանիք էին հիշեցնում: Խորհրդավոր, իմաստուն, ինքնագիտակից էին նաև կենդանիները, որոնց  մշտապես կապված ենք եղել ակներև նմանությամբ ու հոգևոր կապով: Գետերը, անտառներն ու ճանապարհները նույնպես կենդանի գոյություններ էին, որոնք քարտեզագրում էին մեր տեղն ու պատկանելությունը խորհրդավոր Raumgeist-ում: [3] Կենդանի էին նաև մեզ շրջապատող բնապատկերը, արևը, լուսինը և երկնային բոլոր մարմինները, տեսանելի ու անտեսանելի ամբողջ աշխարհը:
Տեսնես ե՞րբ սկսեցի կասկածել այդ ամենին: Ես փորձում եմ գտնել այդ բեկումանային պահը, երբ հանկարծ, կարծես ձեռքի մի շարժումով, ամեն ինչ փոխվեց աշխարհում՝ դառնալով ավելի հասարակ ու ներբերանգներից զուրկ: Աշխարհի նուրբ շշունջը լռեց՝ փոխարինվելով քաղաքային աղմուկով, համակարգիչների խշշոցով, մեր գլխավերևում թռչող ինքնաթիռների հռնդյունով և տեղեկատվական օվկիանոսի հոգնատանջ անող սպիտակ աղմուկով:
Սկսած ինչ-որ պահից՝ մենք աշխարհը տեսնում ենք հատվածաբար, բեկոր առ բեկոր, ինչպես իրարից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու գալակտիկաներ, իսկ մեր ապրած իրականությունն էլ ամեն կերպ հաստատում է դա. բժիշկները մեզ բուժում են՝ կատարելով իրենց մասնագիտական պարտականությունը, հարկերը ոչ մի կապ չունեն այն փողոցների մաքրության հետ, որոնցով մենք հասնում ենք աշխատանքի, ճաշելու ժամանակ մենք չենք մտածում ֆերմերային տնտեսության մասին, իսկ նոր վերնաշապիկ հագնելիս՝ Ասիայում գտնվող անհարմար արտադրամասի պատկերը չի ուղեկցում մեզ: Բոլորն իրարից անջատ են, բոլորն ապրում են անկախ կյանքով՝ առանց փոխհարաբերվելու:
Եվ որպեսզի այս ամենը տանելի լինի, մեզ թվեր են տալիս, անվանական քարտեր, չմշակված պլաստիկից ինքնություններ՝ նվազեցնելով մեր դերակատարությունը, հնարավորություն չտալով մեզ ամբողջի մասը զգալ:
Աշխարհը մեր շուրջ մահանում է, իսկ մենք անգամ չենք նկատում: Չենք նկատում, որ աշխարհը վերածվում է իրերի ու իրադարձությունների մի կույտի, մեռած տարածքի, որտեղ մենք տեղաշարժվում ենք միայնակ ու մոլոր՝ ուրիշների որոշումներին գերի, ստրկացված անհասկանալի ճակատագրով, որպես խաղալիք՝ պատմության մեծ դեպքերի ու խաղացողների ձեռքին: Մենք կորցնում ենք մեր մեջ եղած հոգևորը, կամ այն դառնում է մակերեսային, ձևական: Մեզ ուրիշ ոչինչ չի մնում, քան դառնալ կամակատարը ֆիզիկական, սոցիալական, տնտեսական պարզ ուժերի, որոնք մեզ ուղղորդում են ինչպես զոմբիների: Ահա թե ինչու ես կարոտում եմ այն աշխարհը, որտեղ անդերսենյան թեյնիկն էր ապրում:

5.
Իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում ինձ հիացնում են պատահականությունների ու փոխազդեցությունների այն շղթաները, որոնց մենք սովորաբար կարևորություն չենք տալիս, և որոնք պատահաբար հայտնվում են՝ որպես համընկնում կամ ճակատագրի նվեր. բոլոր այս կապող կամուրջները, մանրեկներն ու պտուտակները, զոդման կետերն ու միակցիչները իմ ուշադրության կենտրոնում են եղել դեռ «Վազորդներ»-ից: Ինձ հմայում են փաստերի համադրությունն ու օրինաչափությունների որոնումը: Ըստ էության, ես համոզված եմ՝ գրողի միտքը աշխատում է սինթեզի սկզբունքով, որը բոլոր մանրուքներն իրար համակցելով՝ փորձում է կրկին մեկ ամբողջություն ստանալ:
Ինչպե՞ս գրել: Ինչպե՞ս կառուցել պատումը, որն իր ձևով ունակ լինի ներկայացնել աշխարհի այս մեծ, տիեզերական ամբողջությունը:
Ես հասկանում եմ, որ անհնար է վերադառնալ միֆերի, լեգենդների ու առասպելների՝ բանավոր փոխանցվող պատումի ձևին: Բնականաբար այսօր այդ պատմությունները պետք է ավելի ավելի բարդ ու բազմաշերտ լինեն. չէ՞ որ մենք ավելի տեղեկացված ենք, մեզ հայտնի են իրողությունների այնպիսի կապեր, որոնք առաջին հայացքից տեսանելի չեն:
Եկեք հայացք նետենք համաշխարհային պատմության որոշ դրվագների:
1492-ի օգոստոսի 3-ն է, «Սանտա Մարիա» կարավելան նավարկության է դուրս գալիս իսպանական «Պալոս» նավահանգստից: Նավի կապիտանը Քրիստափոր Կոլումբոսն է: Արևը շողում է, ծովափին դեռ այս ու անկողմ են անում նավաստիները, բեռնակիրները նավ են բարձրացնում վերջին ուղեբեռները: Օրը շոգ է, սակայն արևմտյան թեթև քամին ուշագնացությունից փրկում է հրաժեշտի եկած ընտանիքի անդամներին: Ճայերը հանդիսավոր զբոսնում են թեքահարթակին՝ ուշադիր հետևելով մարդկանց:
Եվ այս պահը, որ մենք տեսնում ենք ժամանակի հեռավորությունից, պատճառ կդառնա 60 միլիոն բնիկ ամերիկացիներից 56 միլիոնի մահվան: Այն ժամանակ նրանք կազմում էին աշխարհի բնակչության տասը տոկոսը: Եվրոպացիները, իրենք էլ չիմանալով այդ մասին, իրենց հետ բերեցին մահացու նվերներ՝ հիվանդությունների ու բակտերիաների տեսքով, որոնց դեմ ամերիկյան մայրցամաքի բնակիչները իմունիտետ չունեին: Այս ամենին հավելենք նաև սպանություններն ու անողոք ստրկությունը: Հարստահարումը տևեց տարիներ և փոխեց երկիրը: Մշակովի դաշտերը, որտեղ աճում էին լոլիկը, կարտոֆիլն ու լոբին, վերադարձան վայրի բնությանը: Ավելի քան 60 միլիոն հեկտար հողատարածք վերածվեց ջունգլիների:
Բնությունը վերականգնվելով՝ մեծ քանակությամբ ածխաթթու գազ ներծծեց՝ դրանով թուլացնելով այսպես կոչված ջերմոցային էֆեկտը, որն էլ, իր հերթին, պատճառ դարձավ երկրի վրա ջերմաստիճանի անկման:
Սա գիտական վարկածներից մեկն է, որ բացատրում է 16-րդ դարի վերջին փոքր սառցե դարաշրջանի հայտնությունը Եվրոպայում, ինչը լուրջ եղանակային փոփոխությունների հանգեցրեց: Փոքր սառցե դարաշրջանը փոխեց Եվրոպայի տնտեսությունը: Դրան հաջորդած խստաշունչ ձմեռները, ցուրտ ամառներն ու հորդառատ տեղումները նվազեցրին ավանդական գյուղատնտեսության բերքատվությունը: Եվրոպայի արևմուտքի փոքր ֆերմերային տնտեսությունները, որոնք սեփական, ընտանեկան կարիքների համար էին սնունդ արտադրում, դարձան խիստ անարդյունավետ: Հետևեցին սովի տարիները, և կարիք եղավ մասնագիտացնել արտադրությունը: Անգլիան և Հոլանդիան, որոնք իրենց ցուրտ կլիմայի պատճառով բոլորից շատ էին տուժել, այլևս չէին կարող ապավինել գյուղատնտեսությանը, ուստի սկսեցին զարգացնել առևտուրն ու արդյունաբերությունը: Փոթորիկների սպառնալիքը ստիպեց հոլանդացիներին ցածրադիր-ճահճային, ծովեզրերի հարթ հատվածները վերածել ցամաքի: Դեպի հարավ տարածվող ձողաձուկի ծածկույթը աղետալի էր Սկանդինավիայի համար, սակայն բարեբեր հնարավորություն ստեղծեց Անգլիայի և Հոլանդիայի համար, որոնք ծովային առևտրով զբաղվող գերտերություններ դարձան: Սառցե դարաշրջանը հատկապես ծանր էր Սկանդինավյան երկրների համար: Խզվեց կապը կանաչ Գրելանդիայի ու Իսլանդիայի միջև, խստաշունչ ձմեռները նվազեցրին բերքատվությունը, և վրա հասավ սովի ու չքավորության ժամանակաշրջանը: Շվեդիան իր ագահ հայացքն ուղղեց  հարավ և Լեհաստանի հետ երեսուն տարի շարունակվող պատերազմ սկսեց (նպաստավոր էր նաև սառած Բալթիկ ծովը, ինչի շնորհիվ հեշտանում էր զորքի տեղաշարժը):
Գիտնականները, որոնք զբաղված են մեր աշխարհակառուցվածքի ուսումնասիրմամբ, այս բոլոր երևույթները ներկայացնում են որպես խիստ փոխկապակցումների և ազդեցությունների համակարգ: Իսկ դա արդեն հայտնի «թիթեռնիկի էֆեկտը» չէ, երբ որևէ գործունեության նախնական փուլում կատարված նվազագույն փոփոխությունները կարող են հսկայական անկանխատեսելի հետևանքներ ունենալ, այլ անհաշվելի թիթեռների համաժամանակյա շարժում՝ իրենց չընդհատվող թևաբախումով: Կյանքի անկասելի ալիք՝ ժամանակի միջև անցնող:
Ենթադրում եմ, որ «թիթեռնիկ էֆեկտ»-ի բացահայտումով ավարտվում է մարդու սեփական ստեղծարար կարողությունների և աշխարհն իր իշխանության տակ պահելու անսպառ հավատքի դարաշրջանը, միաժամանակ՝ մեր գերակայության զգացումն աշխարհում: Ասվածից բոլորովին չի ենթադրվում, որ մարդկությունը զրկվում է իր՝ մարդ-կառուցող, մարդ-ստեղծարար, մարդ-նվաճող բնութագրիչներից, այլ, որ մեր շրջակա իրականությունն ավելի բարդ է, քան ենթադրում էինք: Եվ որ մենք չնչին մասն ենք կազմում բոլոր այս գործընթացների:
Մենք այսօր ավելի շատ ապացույցներ ունենք, թե որքան տպավորիչ, երբեմն զարմանալի համընկնումներ գոյություն ունեն աշխարհում: Մենք բոլորս՝ մարդիկ, բույսերը, կենդանիներն ու առարկաները, պտտվում ենք մի եզակի տարածության մեջ, որը շարժվում է ֆիզիկայի օրենքներով: Այդ տարածություն ունի իր նախապատկերը, որը կազմավորվում է ֆիզիկայի օրենքներով շարժվող անհաշվելի ձևերի վերադասավորմամբ, որոնք էլ  կապված են փոխազդեցությունների անընդհատությամբ: Մեր արյունատար համակարգը գետի հուն է հիշեցնում, տերևի կառուցվածքը՝ տրանսպորտային համակարգ, իսկ մեր լվացարաններից  ներքև հոսող ջրի հոսքը կարգավորող ձագարը կարծես կրկնօրինակում է մոլորակների շարժման համակարգը: Հասարակության զարգացումն էլ ճիշտ ու ճիշտ նմանակում է բակտերիաների գաղութային ամբողջությունը: Միկրո և մակրո աշխարհները անսահման շատ նմանություններ ունեն: Մեր լեզուն, մտածողությունը, արարումը աշխարհից վերացարկված հասկացություններ չեն, այլ հակառակը՝ մեկ այլ մակարդակի շարունակությունն են ձևափոխումների այս ընթացիկ գործընթացում:

6.
Գտնվելով այստեղ՝ ես շարունակում եմ մտածել՝ արդյոք հնարավոր է գտնել պատումի մի ձև՝ համընդհանուր, ամբողջական, ընդգրկուն, բնությունից սերված, որը միաժամանակ հասկանալի լինի և՛ համատեքստում, և՛ համատեքստից դուրս:
Հնարավո՞ր է արդյոք գտնել այն ձևը, որը դուրս կգա «ես»-ի բանտային սահմաններից՝ բացահայտելով իրականության ավելի լայն շրջանակ ու ցուցադրելով փոխկապակցված ուժերի ազդեցությունները: Պատումի այնպիսի մի ձև, որն ունակ կլինի շրջանցել ակնհայտ և միանշանակ ուղիղ ճանապարհը «լայնորեն տարածված կարծիքների» և փորձել՝ գտնել ոչ ակնհայտ, էքսցենտրիկ լուծում:
Ինձ անկեղծորեն ոգևորում է, թե ինչպես գրականությունը պահպանեց իր իրավունքը էքսցենտրիկ, ֆանտասմագորիկ, հրահրող, գրոտեսկային ու խելացնոր լինելու: Ես երազում եմ ավելի բարձր ու լայն տեսահորիզոն ունենալու մասին, որտեղից բացվող համատեքստերը կգերազանցեն մեր ակնկալիքները: Ես երազում եմ մի լեզվի մասին, որն ունակ է արտաբերելու անգամ ամենաաներևույթ կանխազգացումները, մի մետաֆորի մասին, որը մշակութային սահմաններ չի ճանաչում և, վերջապես, մի ժանրի մասին, որը ընդգրկուն է ու խախտումների պատրաստ, միաժամանակ՝ ընթերցողի սրտով: Ես երազում եմ նաև պատմողի նոր տեսակի մասին՝ «չորրորդ դեմքի» անունից խոսող, որն անշուշտ չի ենթարկվում քերականական որևէ կանոնի, սակայն ունակ է իր մեջ ներառել հերոսներից յուրաքանչյուրի տեսակետը, և ունենալ ավելի մեծ ու լայն տեսահորիզոն, իսկ ամենակարևորը՝ ժամանակը շրջանցելու կարողություն: Այո, ես կարծում եմ, որ կա նման պատմող:
Իսկ երբևէ մտածել եք, թե ո՞վ է աստվածաշնչյան այն նրբազգաց պատմողը, որը բարձրաձայն ասում էր. «Ի սկզբանե էր բանը»: Ո՞վ է այն պատմողը, որ նկարագրում է աշխարհի արարումը, նրա առաջին օրը, երբ քաոսն առանձնացավ կարգից: Նա, ով դիտում է տիեզերքի առաջացման մասին պատմող սերիալը, ում հասու են Աստծո մտքերն ու կասկածները, ով ձեռքի մի հարվածով գրում է անհավատալի այս նախադասությունը. «Աստված տեսավ, որ այն ամենը, ինչ ստեղծել էր, շատ լավ է»: Ո՞վ է նա, ով տեղյակ է Աստծո մտքերին:
Եթե մի կողմ թողնենք աստվածաբանական կասկածները, ապա ստիպված կլինենք ընդունել այդ անհավանական ու նշանավոր ինքնությանը՝ խորհրդավոր ու նրբանազգաց պատմողին: Եվ սա հենց այն կետն է, որը լայն տեսադաշտ է բացում: Իսկ լայն տեսադաշտը նշանակում է, որ գոյություն ունեցող բոլոր առարկաներն ու հարաբերությունները՝ նույնիսկ եթե դրանց միջև եղած հարաբերությունները այս պահին դեռ մեզ հասանելի չեն, փոխկապակցված են որպես մեկ ընդհանուր ամբողջություն: Լայն տեսադաշտը աշխարհի համար պատասխանատվության մեկ այլ որակ է ենթադրում, որովհետև ակնհայտ է՝ «այստեղ» արված յուրաքանչյուր քայլ իր արտացոլանքն է գտնում «այնտեղ», աշխարհի մի ծայրում ընդունված որոշումը ազդելու է նաև մյուս ծայրում գտնվողների վրա և որ բաժանումները «մերոնց» ու «ձերոնց»՝ ինքնըստինքյան անհետանում են:
Հետևաբար, պետք է խոսել ընթերցողի հետ ազնվորեն՝ նրան առաջարկելով պատումի այնպիսի մի ձև, որն ունակ է նրա մեջ արթնացնել ամբողջականության զգացողություն, կտորներից մեկ լրիվություն ստանալու հմտությունը և առօրյա փոքր դրվագների մեջ ամբողջ հարաբերություններ բացահայտելու կարողությունը: Պատմել այնպես, որը հասկանալի լինի՝ ամեն ինչ ու բոլորս գտնվում ենք երևակայության մեկ ընդհանուր տարածության մեջ, որը հետևողականորեն թարմացնում ենք երկրագնդի ամեն պտույտին զուգահեռ:
Գրականությունն ունի այդ ուժը: Անհրաժեշտ է միայն հրաժարվել գրականությունը բաժանել բարձրակարգ ու ցածրակարգ, հանրաճանաչ և մարգիանալ տեսակների և ժանրերի բաժանման խիստ պահանջ չդնել: Մենք պետք է հրաժարվենք «ազգային գրականություն» բնորոշումից՝ վերջնականապես ընդունելով, որ գրականության տիեզերքը ճիշտ այնպիսի ամբողջություն է, ինչպես Unus Mundus-ը. ընդհանուր հոգեբանական իրականությունը, որ միավորվում է ի հաշիվ մարդկային փորձի: Հեղինակն ու ընթերցողը ստանձնում են համարժեք դերեր. առաջինը՝ իր ստեղծագործությամբ, երկրորդը՝ անընդհատ մեկնաբանությամբ:
Իսկ գուցե նաև եկել է ժամանակը վստահելու մանրուքներին, չէ՞ որ հենց նրանք են ստեղծում համադրությունների բազմաբովանդակ և տարաշերտ հարթություններով նկարագրությունների շղթաները: Մեր պատմությունները միմյանց հետ առնչվելու բազմաթիվ հնարավարություններ ունեն, իսկ նրանց հերոսները՝ միմյանց հարաբերվելու:
Կարծում եմ, որ մենք ռեալիզմ տերմինը նորովի ձևակերպելու խնդիր ունենք, և նորի փնտրտուքը մեզ հնարավորություն կտա դուրս գալ մեր էգոն կաշկանդող սահմաններից և ներթափանցել ապակե էկրանից այն կողմ, այն էկրանի, որի միջով տեսնում ենք աշխարհը: Իրականության պահանջմունքը այսօր բավարարվում է զանգվածային լրատվության միջոցների, սոցիալական ցանցերը և համացանցային ոչ ուղղակի շփումների միջոցով: Եվ գուցե այն, ինչ անխուսափելիորեն սպասում է մեզ ապագայում, նեոսյուրռեալիզմի մի տեսակ է, նոր վերադասավորության ենթարկված տեսակետ, որը չի վախենում հակադրվել պարադոքսին և պատրաստ է մինչև վերջ դիմակայել պատճառահետևանքային պարզ ազդեցությանը: Օ, այո, մեր իրականությունն արդեն իրապես սյուրռեալ է: Ես նաև համոզված եմ, որ բազմաթիվ պատմություններ վերաշարադրման կարիք ունեն՝ հաշվի առնելով նոր համապատկերն ու գիտական նորագույն տեսությունները: Բայց ինձ համար հավասարապես կարևոր է նաև միֆի և, առհասարակ, մարդկային ամբողջ երևակայության հետ անընդհատ թարմացվող կապը: Վերադարձը միֆի ամուր կառույցներին կարող է կայունության զգացողություն հաղորդել այս մեծ անորոշության պայմաններում, որի մեջ բոլորս ենք ապրում: Ես հավատում եմ, որ միֆերը մեր հոգեկան աշխարհի շինանյութ են, և նրանց անհնար է շրջանցել (միակ տարբերակը, որ պարզապես տեղյակ չեք նրանց գոյության մասին):
Անկասկած, շուտով կհայտնվի այն հանճարը, որն ունակ կլինի ստեղծել բոլորովին նոր, մինչ այժմ անպատկերացնելի պատումի այն կառույցը, որում տեղ կգտնեն իրապես անհրաժեշտ բոլոր բաղադրիչները: Պատումի այդ նոր կերպն, անշուշտ, կփոխի նաև մեզ. մենք մի կողմ կնետենք մեր տեսողությունը սահմանափակող հեռանկարները և կբացվենք նորի առջև, որն իրականում միշտ էլ գոյություն է ունեցել, սակայն մենք ենք կույր եղել նրա առջև:
Թոմաս Մանն իր «Դոկտոր Ֆաուստուս» վեպում խոսում է մի երգահանի մասին, որը նոր, բացարձակ երաժշտություն է հորինել՝ ունակ փոխելու մարդկային մտածողությունը: Բայց Մանը չի նկարագրել, թե ինչից է ստեղծվում այդ երաժշտությունը, նա միայն նկարագրել է այդ երաժշտության հնչողության կերպը: Երևի հենց դա էլ նկարչի առաքելություն է. կանխաճաշակել այն, ինչ կարող է գոյություն ունենալ և դարձնել այն պատկերացնելի: Իսկ այն, ինչ երևակայված է, արդեն իրականություն դառնալու Ճանապարհին է:

7.
Ես գրում եմ գեղարվեստական գրականություն, բայց դա երբեք մաքուր հորինվածք չէ. ես պետք է անպայման իմ ներսում զգամ այն, ինչ գրում եմ: Ես պետք է թույլ տամ, որ գրքում հայտնված բոլոր կենդանի էակներն ու առարկաներն անցնեն իմ միջով, համայն մարդկային ու անմարդկայինը, կենդանին ու անշունչը: Ես պետք է մոտիկից ու ամենայն հարգանքով զննեմ յուրաքանչյուր մարդու, յուրաքանչյուր առարկայի՝ պահելով իմ ներսում նրանց արտապատկերն ու անկրկնելի գոյությունը:
Եվ հենց այստեղ է, որ ինձ օգնում է նրբազգացությունը, որն անձնավորման, զգացմունքների փոխանակման արվեստ է, և դրա շնորհիվ՝ նմանությունների բացահայտման: Ստեղծել պատմություն՝ նշանակում է քայլ առ քայլ շնչավորել, լինելիություն պարգևել աշխարհի փոքրագույն մասնիկներին՝ վերապրելով բոլոր իրավիճակները, պատահականություններն ու հիշողությունները: Նրբազգացությունը անձնավորում է իր հետ առնչվող ամեն ինչ և դարձնում լսելի, տրամադրում ժամանակ ու տարածություն՝ իրականանալու, ինքնաարտահայտվելու: Հենց նրա շնորհիվ է, որ թեյնիկները սկսում են խոսել:
Նրբազգացությունը սիրո ամենախոնարհ ձևն է: Սիրո այն տեսակը, որ պատկերված չէ Աստվածաշնչում և մյուս Սուրբ գրքերում. ոչ ոք չի երդվում նրա անունով, ոչ ոք մեջբերումներ չի անում նրանից: Նա չունի հատուկ զինանշան ու խորհրդանիշ, չի դրդում հանցագործության, խանդ չի առաջացնում: Մեր հանդիպումը նրա հետ տեղի է ունենում այն պահին, երբ մոտ հեռավորությունից ամենայն ուշադրությամբ զննում ենք մեկ այլ, օտար ներկայություն, որ «ես»-ը չէ: Նրբազգացությունը ինքնաբուխ է ու անշահախնդիր, այն շատ ավելին է, քան ապրումակցումից ծնվող կարեկցանքը: Ավելի շուտ՝ բախտակցություն է՝ գիտակցված պատրաստակամությամբ, երբեմն նաև փոքր-ինչ տխրությամբ: Նրբազգացությունը խորին անհանգստություն է մեկ այլ էակի լինելիության համար, նրա փխրունության, անկրկնելիության, տառապանքի և վազող տարիների առջև նրա խոցելիության համար: Նրբազգացությունը մեր միջև եղած կապերը, մեր նմանություններն ու նույնությունները տեսնելն է: Հայացք է, որի առջև աշխարհը բացում է իր կենդանի, ապրող, կապակցված, գործակցող և փոխկախված էությունը:
Գրականության հիմքը քո գոյից դուրս ուրիշ մեկի հանդեպ նրբազգացություն է: Վեպի հիմնական, հոգեբանական մեխանիզմն է: Եվ մարդկային փոխշփման հրաշք գործիքը, որի շնորհիվ մեր կենսափորձը ճամփորդում է ժամանակի միջով և հասնում նրանց, ովքեր դեռ չեն ծնվել, բայց մի օր հասու կլինեն այն ամենին, ինչ գրել ենք, պատմել՝ ինչպես մեր, այնպես էլ մեր աշխարհի մասին: Ես գաղափար չունեմ, թե ովքեր են նրանք և կամ թե ինչ կյանքով են ապրելու: Սակայն, հաճախ, նրանց մասին մտածում եմ մեղքի և ամոթի զգացումով:
Կլիմայական ու քաղաքական ճգնաժամը, որին դեմ հանդիման կանգնած ենք այսօր և որը փորձում ենք հաղթահարել՝ փրկելով աշխարհը, հենց այնպես, օդից չի հայտնվել: Եվ հաճախ, մենք մոռանում ենք, որ այդ ամենը բախտ չէ կամ նախասահմանված ճակատագիր, այլ միանգամայն որոշակի տնտեսական, սոցիալական, աշխարհայացքային (նաև՝ կրոնական) հստակ գործողությունների հետևանք: Ագահությունը, բնության հանդեպ անհոգատարությունը, եսասիրությունը, երևակայության պակասը, խելահեղ մրցավազքն ու պատասխանատվության բացակայությունը աշխարհը հանգեցրել են մի առարկայական մակարդակի, որը կարելի է բզկտել, օգտագործել ու ոչնչացնել:
Ահա թե ինչու ես հավատում եմ, որ իմ պատմությունները պետք է գրեմ այնպես, ասես աշխարհը կենդանի, անդադար մեր աչքի առջև ամբողջացող միասնություն լինի, իսկ մենք նրա փոքր ու կարողունակ մասնիկը:

Թարգմանությունը   անգլերենից՝ Հասմիկ Հակոբյանի

[1] Deus ex machina-Դեուս Էքս մախինա, հին հունական թատրոնում դրամատուրգիական և բեմական հնարք, գործողության հանգուցալուծումը աստվածության միջամտությամբ, որ հատուկ վերամբարձ մեքենայով անակնկալ բեմ էր իջնում։ Նրա շնորհիվ էր վճռվում ողբերգության հիմքում ընկած կոնֆլիկտը, որոշվում հերոսների ճակատագիրը։

[2] Cambridge Analytica-մասնավոր անգլիական ընկերություն է, որն օգտագործում է տվյալների խորքային անալիզի  տեխնոլոգիաները (մասնավորապես ՝ սոցիալական լրատվամիջոցների տվյալներ) `համացանցում նախընտրական քարոզարշավների ընթացքում ռազմավարական հաղորդակցություն զարգացնելու համար: 2018-ի մարտին բրիտանական 4-րդ ալիքը թողարկեց հետաքննող ֆիլմ, որտեղ ցուցադրվեցին ապացույցներ ապացույցներ, որ ընկերությունը աշխարհի ավելի քան 200 ընտրություններում իր միջամտություն է ցուցաբերել :

[3]Raumgeist-ամենայն հավանականությամբ բառը գերմաներեն է՝ տիեզերական ոգի կամ տարածության ոգի: