Սադրող, գունագեղ, հաճոյաբեր գայթակղություններով լի տասնչորսամյակը նստել է ամառային փոշոտ, բարկ օրերի սահմանագլխին և պատրաստ է ինձ իրենով անելու: Սարսռում եմ ու կառչում մանկության անհոգության, պաշտպանված լինելու զգացողության մնացուկներից:
Մարդիկ էլ առաջվանը չեն, բուրում են ուրիշ տեսակ. քրտնաթոր մարմնի, թթված կերակուրի, ոչխարի բրդի ու մսի հոտով: Անցյալի ծույլ, անհոգ երեկոները (ուրախ, անլվա ձեռք ու երեսով բերանքսիվայր մեկնված թախտին) այլափոխվել են շիկացած, հուզառատ գիշերների` հոգեմաշ փչփչոցներով, սրտահույզ երազներով լի:
Տասնչորսամյակը նման է դեպի ստորերկրյա անծանոթ աշխարհ ճանապարհորդության և իր օրենքներն ունի: Խուլ բակերում հեծանիվ վարելը, այգում ոտաբոբիկ զբոսնելը, կասկածելի փողոցներում թափառելը, տան երիտասարդ սպասավորների հետ կատակելն արգելված է: Փոխարենը, ճերմակ, ժանեկազարդ օձիքով, փքուն թևերով օրիորդական շրջազգեստ են գնել ինձ համար, և ես բացահայտում եմ անհարմարավետ զգեստի մեջ պարփակված օտարացած, խորթացած մարմինս:
Չեմ ցանկանում մեծանալ, և ոչ ոք դա չի ուզում հասկանալ:
Դեռ երեկ մարմինս աներևույթ էր, տգեղության ու գեղեցկության մասին գաղափար չունեի: Այսօր վերնաշապիկիս կոճակները կոճկում եմ գլուխս կորցրած, ամոթահար և ամաչում եմ պարանոցիս մերկության, լղար դաստակներիս համար: Նազ խանումն ինձ սև չադրա է նվիրել, ասում է, որ մարմինս սուրբ, նվիրական գանձի նման պիտի թաքցնեմ հագուստի տակ, իմանամ, որ երիտասարդ աղջկա կուսությունն իր կյանքի ամենամեծ հարստությունն է:
Հինգշաբթի օրերը՝ կեսօրից հետո, դաշնամուրի դասեր ունեմ (հարկադրանքով, դժկամությամբ): Այս անգամ մայրիկն անունս մի հայուհու դասարանում է գրանցել: Դասասենյակը, ավելի ճիշտ` դժբախտների դասարանը, լքված տուն է` խուլ նրբանցքի վերջնամասում: Սանդուղքից արտաքնոցի, հակավարակային նյութերի հոտ է փչում, հիվանդանոցի, փտածության, ծերության հոտ: Շենքի սենյակները կիսամութ են, փոշեպատ, պատուհաններն էլ մշտապես փակ են: Դասատուն գեշ պառավ է, որ ցավի, նյարդայնության ուժգնությունից եղունգներն է կրծում, երկար փայտի ծայրով դաշնամուրին թխթխկացնում: Աչքերի տակ սև է, և սուր քիթը շարունակ թրթռում է: Կարծես ուզում է փռշտալ կամ քթին հասած կասկածելի հոտերն է հոտոտում: Երբ աչքն ինձ վրա է ընկնում, անմիջապես հունից դուրս է գալիս: Երկու անգամ այնքան է բարկացել, որ նույնիսկ խփել է ձեռքերիս ու լացացրել ինձ: Խոշտանգումների այդ սենյակը մորս ազգականներից մեկի տան մոտ է: Ո՞վ է: Չգիտեմ: Ով էլ որ լինի, գործազուրկ է, թոշակառու, աղքատ: Ապրում է քաղաքի կենտրոնի հնակառույց, մետաղե մի շինության փոքրիկ բնակարանում: Լղար, փոքրամարմին կին է` մուգ մանր աչքերով, բարակ շուրթերով: Անունը Մուկ եմ դրել: Նրանից վախենում եմ: Շաբաթը մեկ անգամ՝ դասերից հետո, այցելում եմ չքավոր ազգականուհու տուն: Ինչ-որ բան եմ ուտում, ապա գնում դաշնամուրի դասի: Մուկի և նրա ամուսնու հարևանները տարօրինակ մարդիկ են. տնային շորերով, հողաթափերով հարկից հարկ են գնում, բաժակ, կաթսա, ավել, հովացուցիչ են իրար փոխ տալիս, մեկը մյուսին ապուր, թթու, թխվածք են ուղարկում և պատուհանից կամ պատշգամբից զրուցում են միմյանց հետ: Ձախ կողմի հարևանը միջին տարիքի միայնակ տղամարդ է: Վշտոտ այրու է նման, բան ու գործն էլ կանանց զգեստ կարելն ու շարֆեր գործելն է: Ավտոբուսի, տաքսու մեջ էլ է գործում և քննախույզ հայացքով կամ քմծիծաղով իրեն հետևող մարդկանց բանի տեղ չի դնում: Տնից դուրս է գալիս կտոր ու թել գնելու համար: Կարի մեքենան պատշգամբում է դրել: Նստում է այնտեղ ու կարում: Բրդյա գունավոր թելերի կծիկներով լցված մեծ զամբյուղ ունի՝ գումարած տարատեսակ շյուղեր, հելյուններ, հաստ ու բարակ ասեղներ: Վերևի հարևանուհին, որ կովկասցի է, խոսում է թուրքերեն, պարսկերեն, ռուսերեն, բայց ոչ մի լեզվի էլ կարգին չի տիրապետում: Տատիկիս տարիքին է, սակայն երեք հարյուր կիլո սնգույր ու դիմափոշի է դեմքին լղոզում: Մշտապես ներկած մազերը գանգրացնելու կամ եղունգները ներկելու գործընթացի մեջ է: Պատշգամբում սեղան, աթոռ, ինքնաեռ, հովացուցիչ, պարանից կախված լվացք, խորդենու ծաղկամաններ ու հազար տեսակ մանր-մունր հին իրեր կան: Երկար, բաց, վարդագույն թափանցիկ նեյլոնե գիշերանոցով, խոշոր ականջօղերով, որոնք երբեք ականջներից չի հանում, նստում է պատշգամբում և սուրճի մրուրով գուշակություններ անում: Հարևանների համար անվճար է, բայց օտարներից գումար է պահանջում: Կիսատ ծխախոտն էլ մշտապես շուրթերի արանքում է: Ականջօղերով ու կիսավառ ծխախոտով էլ քնում, արթնանում է: Ձախ կողմի հարևանի` այն վշտոտ «այրու»` դերձակի հետ մտերմություն է անում: Նրա սուրճի բաժակը պարանից կապված փոքր զամբյուղով վերև է քաշում: Յուրաքանչյուր լավ կամ վատ իրադարձություն` սկսած ճամփորդության մեկնելուց մինչև փող գտնելը, երիտասարդ կնոջ հետ ծանոթությունից մինչև մեռնելը, գրում է ցածրորակ թղթի պատառի վրա և փակ ծրարը դնելով նույն զամբյուղի մեջ` իջեցնում երկրորդ հարկ: Գիթի խանումը աջ կողմի` պատ պատի հարևանն է: Պատերը սոխի կճեպից բարակ են, և պարզորոշ լսվում է նրա խոսակցությունը, ոտնաձայները, զուգարանի ջրի ձայնը, հազը, փռշտոցն ու ծիծաղը: Հարևաններից ոչ մեկն ինձ չի հետաքրքրում, ողջ ուշադրությունս կենտրոնացրել եմ Գիթիի վրա: Մեծերը (կեղծավոր ու շողոքորթ կանայք) նրա անունը լսելիս փնչացնում են, այլափոխվում, բայց հենց նրա մասին խոսք է բացվում, սրում են ականջները, աչքերը վառվում են հետաքրքրասիրությունից: Քչփչում են, և նրանց ձայնը հետզհետե լցվում է աճող բավականությամբ: Մայրիկը բամբասել չի սիրում և բոլորի առաջ բացահայտ, անկեղծորեն ցույց է տալիս իր ատելությունն այդ կնոջ նկատմամբ: Ըստ նրա՝ Գիթին վատ կին է: Այդ «վատը» կարմիր, խոշոր մեծատառերով գրված բառի նման առանձնանում է նրա արտահայտություններում և խիստ շեշտված, հատուկ հնչերանգով ականջ է ծակում: Գիթիի «վատը» լինելն առեղծվածային է թվում և անախորժ համ ու հոտ ունի: Մայրս այդ յուրատեսակ «վատ» բառն արտաբերելիս շուրթերն այնպես է հավաքում, ասես զզվելի բանի է դիպչում: Ռունգերը ձգվում են, մռայլ դեմքը խոժոռվում է: Ինձ ծանոթ է այդ իմաստավոր խոժոռումը, որում այնքան հորդոր, սպառնալիք, «պիտի ու չպիտի» է թաքնված: Մեծացել եմ այդ բառի հետ և ընտելացել դրան: Բայց Գիթիի «վատը» մի ուրիշ տեսակ է, որ մուգ թանաքի նման ծորում է մաքուր մաշկի վրայով` իր հետևից սև բծեր թողնելով: Իմ ու եղբորս հետևից շպրտած անվնաս, անպիտան «վատը» սին ու անիմաստ է, որ պղպջակի նման պայթում է օդում: Ես ոչ մի դատապարտելի բան չեմ տեսնում այդ կնոջ մեջ: Նման է աշխարհի մյուս խոնջացած, տառապյալ կանանց: Մուկն ասում է, որ շենքի բնակիչները գժտված են նրա հետ: Հատկապես դիմացի հարևանը, որ դպրոցի տնօրեն է, աչքով աչք չունի նրան տեսնելու և որոշել է` ինչ գնով էլ լինի` նրան վռնդի իրենց թաղամասից: Այսօր այն օրերից մեկն է, երբ Գիթին դարձյալ վիճում է: Ձայնը դրսից է գալիս: Դպրոցի տնօրենի հետ է կռվում: Դուրս եմ գալիս պատշգամբ: Ծիկրակում եմ: Ոստիկան էլ կա: Հարևանները հավաքվել են շքամուտքի մոտ: Աղմկում են, բարձր-բարձր խոսում: Մեկն ասում է. «Նրան կվտարեն: Տնօրենը գնացել է ոստիկանություն, նրա դեմ բողոք ներկայացրել: Ասել է` այստեղ պատկառելի մարդիկ են ապրում, կին ու երեխաներ ունեն»:
Թեև Մուկն արտաքուստ Գիթիի հետ սիրալիր է, սիրով ճաշակում է նրա պատրաստած թթուն ու մուրաբան, բայց տնօրենի կողմն է անցել, դարձել նրա համախոհը: Մյուսներն էլ են համաձայն Գիթիին վտարելու մտքի հետ:
Մուկն ասում է.
-Նե՛րս գնա: Գործ չունես: Մի՛ նայիր:
-Ինչո՞ւ չնայեմ:
-Նե՛րս գնա:
Տեղիցս չեմ շարժվում: Եթե հնար լիներ, մի աքացի կհասցնեի տնօրենի հաստ սրունքին, քանի որ տեսել եմ` ինչպես է ծեծում իր երիտասարդ աղախնին, զարույթով ու ցասումով քաշքշում նրա վարսերը:
Լքում եմ պատշգամբը և դուրս գալիս աստիճանահարթակ: Հանդիպում եմ Գիթիին, որ հևալով վերև է բարձրանում` ինչ-որ բաներ քրթմնջալով: Քրտինքի մեջ կորել է: Ձեռքի մեծ զամբյուղը լի է միրգ-բանջարեղենով, հաց ու կանաչիով: Ասես գլխի չի ընկել, որ ուզում են վտարել իրեն կամ էլ պարզապես նշանակություն չի տալիս: Փոքր-ինչ իջնում եմ, մոտենում նրան: Մտամոլոր կանգնել, զրուցում է աներևույթ մեկի հետ: Վերնաշապիկը ճմռթված է: Կիսաշրջազգեստի ճարմանդը պոկվել է: Նստում է աստիճանին, մերսում ոտքը: Լավ չի զգում: Հևում է: Զամբյուղը շուռ է գալիս: Մի քանի սոխ ու կարտոֆիլ գլորվում են աստիճանների վրայով: Գիթին ծխախոտը դնում է բերանը, հետո լուցկի է փնտրում պայուսակի մեջ: Չի գտնում: Պայուսակի պարունակությունը դատարկում է աստիճաններին: Շրթներկը նույնպես գլորվում է: Մանրադրամները ցրիվ են գալիս: Մի քանի լուսանկար, ճմռթված թուղթ, մի քիչ արևածաղիկ, մաստակներ ու թխվածքաբլիթի փշուրներ են թափվում պայուսակից: Մաստակներից մեկը բերանն է գցում և հայացքն ինձ հառում: Աչքերի մեջ գորով կա: Գետնից մի մաստակ է վերցնում, փչում, շրջազգեստի փեշով մաքրում, ապա մեկնում ինձ: Ես տարակուսած նայում եմ նրան: Գիտեմ, որ Գիթիին մոտենալու կամ նրա հետ խոսելու իրավունք չունեմ: Եթե այդ «վատ» կնոջից նվեր ընդունեմ, այն էլ մաստակ, որ բերանս եմ դնելու, կդառնամ նրա նման: Տիկին Թուբին ասում է` մեծահասակները ունակ են իրենց պաշտպանելու, բայց նուրբ, զգացմունքային, սրտաբաց երեխաների և օրիորդների հոգում ու մտքում սատանան կարող է հեշտությամբ բնավորվել:
Գիթին` ձեռքը պարզած, սպասում է: Սպիտակ, անուշաբույր մատներ ունի, մորս մատների նման: Վերցնում եմ մաստակը, դնում լեզվիս տակ և, երբ ուշքն ուրիշ տեղ է լինում, հանում եմ բերանիցս ու կպցնում պատի անկյունում: Շարունակում է փնտրել կորցրած լուցկին: Հոգնած է: Թիկնում է պատին, աչքերը փակում մի քանի ակնթարթ: Հոնքերի միջնամասում խորը ակոս կա, շուրթերը կախ են ընկած: Ձեռքը տանում է շրջազգեստի տակ, քորում ծունկը:
Օրեր են լինում, երբ Գիթին ավելի է գեղեցկանում, ասես կռիվն ու վեճն են դրան նպաստում: Այսօր էլ ահա` այտերը կարմիր են, շուրթերը՝ խոնավ: Ճերմակ ատամները շողշողում են: Թեպետ հոգնած է ու հիվանդ, բայց մաշկը առողջ է, թարմ ու բուրավետ: Մեծերի չարախոսությունների, բամբասանքների, փչփչոցների հետ ես գործ չունեմ ու հոգուս խորքում գիտեմ` Գիթին բոլորից էլ լավն է, քանի որ նրանց նման բամբասկոտ ու փարիսեցի չէ: Նա այն է, ինչ որ կա, լավ թե վատ: Չի վախենում ու իր հետևից հնչող բամբասանքներին նշանակություն չի տալիս: Բոլորն էլ գիտեն` հարցն ինչումն է: Նրա դուստրն էլ գիտի: Թաղայինն էլ գիտի: Մսավաճառ Ալին էլ գիտի, դրա համար էլ հռհռում է: Բախտագուշակ մադամն էլ գիտի, սուրճի մրուրում է տեսել: Մուկն էլ գիտի, բայց անմեղ աղջնակի նման ձևացնում է՝ իբր տեղյակ չէ: Խաբում է: Հետևում է Գիթիի տան անցուդարձին ու հավաքած տեղեկությունները հապշտապ տարածում շենքով մեկ: Սակայն ոչ մեկն իմ չափ չգիտի, թե ինչ է կատարվում Գիթիի բնակարանում: Միջանցքի վերջում փոքր խորդանոց կա, որի դուռն իբր կողպված է, բայց մի փոքր ճնշումից կողպեքը բացվում է: Պատի աջ հատվածում կլոր, փոշոտ փոքր պատուհան կա: Վարագույր է կախված, ապակուն էլ թերթ է փակցված, բայց բարակ ճեղքից հնարավոր է տեսնել Գիթիի բնակարանի միջանցքի կեսն ու խոհանոցի մի հատվածը: Օրեր են լինում, որ Մուկը գնումների է գնում ու իր չարաճճի երկվորյակներին հետն է տանում, որպեսզի չհրդեհեն տունը կամ տկար ամուսնու գլխին փորձանք չբերեն: Չնայած ծեր հասակին` ամուսինը նորից հայր է դարձել, ու որդիները թոռներից փոքր են: Բան ու գործի անունն էլ ողջ օրն անկողնում պառկելն ու խաչբառ լուծելն է: Երբ ուզում են տունը մաքրել, նրան քարշ տալով հանում են սենյակից: Այդ ընթացքում ծերուկը նվնվում է, ախ ու վախ անում, նզովում ու հայհոյում: Լոգասենակից վախենում է: Նրան սարսափեցնում են լոգարանի խավարասերներն ու սարդերը: Ամեն անգամ, երբ բաղնիքի կիսամութում որևէ միջատ է տեսնում կամ մի կաթիլ պաղ ջուր է մարմնին ընկնում, աղմուկ-աղաղակ է բարձրացնում, հարվածում դռանը:
Շատ անգամ եմ ինքս ինձ խոստացել` այլևս Մուկի տուն չեմ գնա կամ եթե նույնիսկ գնամ էլ, ոտքս խորդանոց չեմ դնի: Սակայն երկու օր անց մոռանում եմ խոստմանս մասին: Փնտրում եմ պատրվակ, մտացածին պատճառ ու հայտնվում նրանց տանը: Հարմար պահի սպասելով` դիվահարի նման ինձ գցում եմ խորդանոց և աչքս հպում անիծյալ անցքին:
Այսօր երջանիկ օր է: Մուկն ու երեխաները տանը չեն: Մոտենում եմ խորդանոցին, բացում դուռը: Հանդգնում եմ ապակուն փակցված թերթից մի մեծ կտոր պատռել ու կարողանում եմ ավելի պարզորոշ և ավելի շատ բան տեսնել: Գիթին ու աղջիկը խոհանոցում նստած` ճաշում են: Գիթին լիզում է մատներն ու պատառը մեծ ախորժակով բերանը դնում: Քաբաբի մի հյութալի կտոր է ընտրում, դնում դստեր ափսեի մեջ: Աղջիկը չի ուզում ուտել: Հրում է ափսեն: Մայրը ձեռք չի քաշում: Մսի կտորը համառորեն մոտեցնում է նրա բերանին, յուղոտ մատներով քնքշորեն շոյում աղջկա թշերն ու վարսերը: Բայց նա բարկացած մաքրում է այտերը: Երևում է` տրամադրություն չունի: Ընդհանրապես ձայն չի հանում: Գլխահակ է և վրդովված ծամում է բերանի պարունակությունը: Գուցե քննություննե՞րը լավ չի հանձնել կամ վատ բա՞ն է պատահել: Գիթին փայփայում է աղջկան: Շոյում է, փաղաքշում, սեղանի ամբողջ ուտելիքը նրա ափսեի մեջ դնում, բաժակի մեջ թան լցնում: Հետո մի կտոր ձմերուկ է բերում, դնում առաջը: Ամեն անգամ դստերը մոտենալիս Գիթին ձեռքը գորովանքով սահեցնում է նրա մազերի, մեջքի վրայով, սակայն աղջիկը վրդովմունքով հեռացնում է մոր ձեռքը, հրում նրան: Եթե ես մորս հետ նման կերպ վարվեի, կշտամբանքի կարժանանայի: Բայց Գիթին ոչ միայն նշանակություն չի տալիս, այլև կռանում ու համառորեն փորձում է համբուրել աղջկա այտը: Ծիծաղում է ու շարունակում փաղաքշելը: Տեսնում եմ` ինչպես է աղջիկը հայացքը հառում մոր վրա: Նրա աչքերում պարսավանք կա: Ինչ-որ բան է քրթմնջում: Գիթին այլայլվում է, շրջում երեսը, մի պատառ գցում բերանն ու արագ-արագ ծամում: Աղջիկը հանգիստ, նույն սառն ու արհամարհական հայացքով կրկնում է ասածը: Երանի կարողանայի լսել նրա ձայնը: Այնպես եմ ուզում իմանալ` ինչ է քրթմնջում: Համենայնդեպս լավ բան չի ասում: Կինը սփրթնում է, շվարում, ձեռքը կախված է մնում օդում: Ապշահար նայում է աղջկան: Գիթիին այդքան սարսափահար և տագնապած երբևէ չեմ տեսել: Ասես մեռել լինի: Ծպտուն չի հանում: Իրեն ստիպում է ժպտալ, սակայն չի ստացվում: Բերանը բաց է մնացել, ու բռնազբոս ժպիտը վերածվել է ծամածռության: Նա ձեռքը ահուդողով մեկնում է դեպի աղջիկը, մատների ծայրով հպվում նրա օձիքին, պարանոցին: Աղջիկը վեր է թռչում տեղից, բռունցքով հարվածում սեղանին: Թանի բաժակը շրջվում է: Հետո ոտքի հարվածով շպրտում է աթոռը և մի կողմ հրում մորը: Լսվում է դռան շրխկոցը: Գիթին բառ անգամ չի արտաբերում, բայց ցավի ուժգնությունից դեմքը ծամածռվում է: Շուրթն է ծամում: Հենվում է պատին: Ձեռքը դնում կրծքին և խուլ ոռնոց արձակում: Շրխկոց-չրխկոց է լսվում, ապակե բաժակ-ափսե ջարդվելու ձայնի նման: Գիթին սովոր է աղջկա նման պահվածքին: Չի դժգոհում, ախ ու վախ չի անում: Մոտենում է լվացարանին, սկսում ամանները լվանալ:
Մի ժամ անց կրկին մոտենում եմ պատուհանին: Տեսնում եմ` արդուկ է անում: Աղջկա շորերն են: Դժվար չէ կռահելը, քանի որ նա սգավոր պառավի նման մոխրագույն, մուգ կապույտ, սև, փակ օձիքով երկարաթև զգեստներ է կրում: Գիթիի շորերը, ընդհակառակը, կարմիր, դեղին, ոսկեգույն են, կարճ թևերով, բաց օձիքով: Նա թույլ չի տալիս դստերը կարճփեշ, պճնազարդ զգեստներ կրել, առանց իր իմացության տնից դուրս գալ: Աչքերը չորս արած` հետևում է աղջկան: Փողոցում, եթե մեկն ու մեկը ծուռ նայի, կծու բառ ասի, Գիթին միանգամից նրա հարցերը կլուծի: Երբ խոսքը աղջկան է վերաբերում, գայլ է դառնում, արյունը եռում է: Աղջկան վատաբանողին գրողի ծոցն է ուղարկում: Թույլ չի տալիս անգամ, որ աղջկա համար մադամը գուշակություն անի: Ինձ հետ սիրալիր է և դեմ չի լինի ծանոթացնել դստերն ինձ հետ, ժամանակ առ ժամանակ իմ ու Մուկի ընկերակցութամբ սրճարան կամ կինոթատրոն ուղարկել: Աղջիկը, սակայն, վատ բնավորություն ունի, մռայլ է, մարդախույս: Մի երկու անգամ Գիթին խոսել է հետս, անունս, տարիքս հարցրել: Մի քանի անգամ էլ աստիճանները բարձրանալիս է դեմս դուրս եկել: Ասել է, որ կարող եմ աղջկա հետ մտերմություն անել, նրան մեր տուն հրավիրել: Սակայն ես խուլ ու համրի նման անցնել եմ նրա կողքով` առանց ծպտուն հանելու: Ամեն անգամ այդ կնոջ կողքին հայտնվելիս, երբ քթիս է խփում նրա մարմնի բույրը, տարօրինակ զգացողություն եմ ունենում: Հողը փախչում է ոտքերիս տակից, այրվող մարմինս քրտնաշաղախ է լինում: Լեզվիս տակ դեռ զգում եմ նրա տված ծամոնի համը, որն ինձ ցավ է պատճառում. հաճոյաբեր` ինչպես փչացած ատամին լեզվի ծայրով դիպչելիս առաջացած ցավն է:
Հաջորդ շաբաթը ձևացնում եմ` իբր հիվանդ եմ և ազատվում դաշնամուրի դասերից: Հետևաբար էլ հարկադրված չեմ լինում Մուկի տուն գնալ, իսկ դա նշանակում է` փախուստ Գիթիի խելակորույս աշխարհից: Մի ողջ շաբաթ, վարակիչ հիվանդությունից բուժվողի նման մեկուսացած, թափառում եմ Շեմիրանի տան լուսավոր ու մաքուր սենյակներում և մի լավ հանգստանում: Մտքերս դառնում են կանոնավոր, պարփակված, երազներս` փոքր ու անվտանգ, գույները` մեղմ ու սրտամոտ: Գիթիի տան գլխապտույտ առաջացնող հոտերը վերածվում են թեթև, ծանոթ բույրերի: Շեմիրանի լուսավոր տանն եմ, ու միտքս խաղաղ է մինչև այն օրը, երբ դաշնամուրի դասատուն լուր է ուղարկում, որ եթե մի անգամ էլ բացակայեմ, անունս կջնջի տարեվերջյան համերգի մասնակիցների ցուցակից: Իհարկե, իմ ցանկությունն էլ հենց դա է, բայց մայրս արդեն հասցրել է համերգին հրավիրել քեռուս, մորաքույր-հորաքույրներիս, ծանոթներին ու բարեկամներին, իսկ նրան հուսահատեցնելն անհնար է, թեպետ գիտեմ` ինչ մեծ դժբախտություն է սպասում ինձ, դաշնամուրի դասատուին ու ողջ երաժշտական աշխարհին:
Անծանոթ մարդկանց առաջ նվագելու մասին մտածելը (այդ ապաշնորհ մատներով) դողէրոցք է առաջացնում մեջս: Ամեն գիշեր նույն երազն եմ տեսնում` իբր դաշնամուրի ստեղներից ձայն դուրս չի գալիս և շնչասպառ, քրտնաթոր վեր եմ թռչում քնից: Մեր ընտանիքից ոչ մեկը երաժիշտ չէ: Ո՛չ իրանական երաժշտության սիրահար ունենք, ո՛չ արտասահմանյան, ո՛չ ժամանակակից, ո՛չ էլ դասական: Ինձնից առաջ ոչ մեկի մատն անգամ դաշնամուրի ստեղին չի դիպել: Դաշնամուր, առավել ևս ռոյալ ունենալը, մոդայիկ է, ինչը շարժում է բոլորի նախանձը, արժանանում հիացմունքի ու դրվատանքի: Հասան աղան անչափ շփոթված է, կարծես սենյակի մեջտեղում կախարդական ձի է կանգնած, որը ցանկացած պահի կարող է ոտնատակ տալ Շեմիրանի այգին: Նա վախենում է և երկյուղածին հարգանքով բարևում դրան: Մայրս դաշնամուրի մուտքը տոնի է վերածում, ասես Անգլիայի թագուհուն է դիմավորում, և հպարտությամբ ու գոհունակությամբ է նայում երաժշտական գործիքին: Եթե ես էլ նրա նման մտածեի կամ նմանատիպ զգացողություններ ունենայի, գուցե հաջողվեր շաբաթների ու ամիսների քրտնաջան աշխատանքից հետո վերջապես մի պարզ կտոր նվագել: Բայց այդպես չէ: Ես չեմ հասկանում, թե ինչու են այդ անիմաստ աշխատանքն ինձ հարկադրանքով անել տալիս:
Վրա է հասնում անիծյալ հինգշաբթին: Ճաշելու եմ Մուկի տանը և երկու ժամ անց ճամփա ընկնեմ: Մուկը երկվորյակներին բժշկի է տարել: Քաջ ամուսինն էլ տարեկան լոգանքից հետո վշտի ու հոգնության ուժգնությունից ուշաթափ է եղել: Մենակ մնալը խռովում է հոգիս, ու մեջս խլրտոց է ընկնում: Ինքս ինձ համոզում եմ, որ չէ, չպիտի նայեմ: Պատի հակառակ կողմի կյանքն ինձ հետ կապ չունի: Գրողի ծոցը գնան Գիթին էլ, աղջիկն էլ, բոլոր այն անծանոթներն էլ, որոնք նրա տուն են գալիս: Հենց այստեղ կնստեմ ու տեղիցս չեմ շարժվի: Թերթ ու գիրք կընթերցեմ, կսուլեմ, կերգեմ, կպտտվեմ տան մեջ, կիջնեմ բակ: Չէ՛, չէ՛, չէ՛: Ոտքս խորդանոց չեմ դնի: Անհնար է:
Աղմուկ է: Գիթիի տնից կասկածելի ձայներ են լսվում: Կարծես կռվում են: Նշանակություն չեմ տալիս: Ինձ չի վերաբերում: Բայց ուշք ու միտքս այնտեղ է: Տեսնես ի՞նչ է պատահել:
Լսում եմ Գիթիի ձայնը, և այն մագնիսի նման դեպի իրեն է ձգում թուլացած մարմինս: Բացում եմ խորդանոցի դուռը, ներս մտնում ու աչքս անցքին հպում: Գիթիի դուստրը միջանցքում է: Կռացել, կոշիկի քուղերն է կապում: Պատրաստվում է դուրս գալ, բայց չի շտապում: Մտնում է խոհանոց, բացում սառնարանը և ջուրը հենց շշից էլ խմում է: Վարունգ է վերցնում, կծում: Լսվում է Գիթիի ձայնը: Իրեն կոտորում է, գոռգոռում` ասելով, որ աղջիկը շտապի: Հետո հայտնվում է Գիթին. այնքան ծերացած է, որ չեմ ճանաչում: Խարտյաշ վարսերը ծածկել է, աչքերին կանաչ ստվերաներկ է քսել: Շուրթերը մանուշակագույն են, և մի մեծ դատարկություն է նստել այտերին: Ժամացույցին է նայում ու նորից բղավում. «Ինչո՞ւ ես ձգձգում: Շու՛տ արա, դու՛րս արի»: Բայց աղջիկը հապաղում է, կարծես դիտմամբ է անում: Աղամանն է վերցնում, վարունգն անշտապ կեղևահանում: Գիթին անհանգիստ է: Բարկանում է աղջկա վրա: Բռնում է ձեռքերից, քաշում: Աղջիկը ճչում և այնպիսի ցասումով է մոր ձեռքը հետ հրում ու ջղային նրան նայում, որ սիրտս լցվում է: Գիթին խնդրում է, աղաչում-պաղատում, մինչև վերջապես աղջիկը, օրոր-շորոր անելով, տնից դուրս է գալիս: Գիթին՝ հոգնած ու ընկճված, հենվում է պատին և քարանում: Ամեն անգամ, երբ վիճում է աղջկա հետ, ծերանում, կծկվում է: Գիթիին թողնում և գնում եմ աղջկա հետևից: Գիտեմ` շքամուտքում է: Աստիճաններին նստած` դասերն է անում: Ձևացնում է` իբր ինձ չի տեսել և տարված է ընթերցանությամբ: Սակայն կարծում եմ՝ ուշքն ու միտքն իմ կողմն է: Վստահ եմ: Դեմքից է երևում: Կոպերն արագ-արագ շարժվում են, բայց հայացքն անշարժ է: Մեկ-մեկ թռուցիկ ինձ է նայում ու աչքերը նորից գրքին հառում: Թերթում է էջերը: Մի կողմ է քաշվում, բարկացած արձակում մինչև վերջ կոճկած վերնաշապիկի վերին կոճակը: Իմ հայացքի համառությունը նրան դուր չի գալիս: Ռունգերը թրթռում են: Հարևանները խղճում են նրան: Դերձակը նրա համար երեք մետրանոց շարֆ է գործել, մադամը, Գիթիի աչքից հեռու, բացել է նրա բախտը: Ոչ ոք նրան չի անհանգստացնում: Ոչ ոք, բացի ինձնից: Առաջին աստիճանի մոտ կանգնած` սևեռուն հայացքով նրան եմ նայում: Աղջիկը շարունակում է ձևացնել` իբր ինձ չի նկատել, կամ, եթե անգամ նկատել է, ինձնից չի վախենում: Նենգությամբ, ոչնչացնող, երկիմաստ հայացքով, որոնք խորթ են ինձ, նրան հասկացնում եմ` գիտեմ նրա ու մոր գաղտնիքը, գիտեմ նաև թե ինչու է այստեղ նստել: Տեսնում եմ` ինչպես է գունատվում, ու ներքևի շրթունքը սկսում է թրթռալ: Գիրքն արագ-արագ թերթում է, փակում, գցում գետնին: Վերցնում է տետրը, հետո մատիտ փնտրում փոքր պայուսակում: Աչքի պոչով կրկին նայում է ինձ: Հապշտապ շրջում է երեսն ու ծամում մատիտի պոչը: Նյարդայնանում է: Ինչ-որ բաներ է գրում, գծում, ջնջում: Լացը մի կերպ է զսպում: Սիրտս թպրտում է: Նրա մեծ ցավն ինձ է փոխանցվում: Ուզում եմ նրա հետ մտերմիկ զրուցել, երբ անսպասելի տեղից վեր է թռչում: Տետրն ընկնում է գետնին: Աստիճանները զույգ-զույգ իջնելով` հայտնվում է իրենց բնակարանի դռան մոտ ու մատը դնում զանգի կոճակին: Զը՜նգ, զը՜նգ, զը՜նգ…Դադար չկա: Գիթին չի պատասխանում: Այսօր դեռ այցելու չի ունեցել: Չեմ տեսել, որ մեկը նրա տուն մտնի: Բայց, այնուամենայնիվ, դուռը չի բացում: Աղջիկը ոտքով, բռունցքներով դռանն է զարկում: Խելագարվել է: Վախենում եմ նրանից: Մատը նորից զանգի կոճակին է դնում: Գլխով խփում է դռանն ու հեկեկում: Փախչում եմ: Վազում եմ ներս ու դուռը փակում: Վատ եմ զգում: Հոգիս տակնուվրա է լինում: Սիրտս սարի չափ է դարձել և այնպես եմ ամաչում, որ ուզում եմ գետնի տակն անցնել: Մուկը վերադարձել է: Դաշնամուրի դասի մասին մոռացել եմ: Մուկը հարցնում է.
-Լ՞ավ չես: Ինչո՞ւ ես գունատ:
Չեմ պատասխանում: Զզվում եմ այս տնից, այս միջավայրից, այս մարդկանցից: Ուզում եմ վերադառնալ Շեմիրանի քաղցրանուշ այգի, զգուշավոր, շրջահայաց մարդկանց աշխարհ: Մարդիկ, որոնք տաղտկալի են, սակայն օտար չեն ինձ:
Տուն վերադառնալուն պես` հանում եմ շորերս ու մտնում անկողին: Վերմակը քաշում եմ գլխիս և խորը քուն մտնում: Ճրագալույց է: Մայրս կարծում է` հոգնածությանս պատճառը դաշնամուրի դասն է, և հպարտությամբ ինձ է նայում: Փակում է սենյակիս դուռը` գորովախառն ակնածանքով թույլ տալով, որ քնեմ:
Արթնանում եմ, երբ արդեն մութ է: Հյուրեր ունենք: Այգու լույսերը վառված են: Շատրվանի ջրաշիթերը ցայտում են սպիտակ ծխածաղիկների վրա: Օդը լի է անուշահոտ հյուլեներով, և այդ բույրը մաքրամաքուր շղարշի նման տարածվում է փոշեկոլոլ մտքերիս վրա, ու բուրավետ, անբիծ քողի տակ Գիթիի ու նրա աղջկա պատկերները անհետանում են հիշողությանս էջերից:
Հայրս մեկնվել է իր յուրահատուկ աթոռին: Նրան ուրախացնում է Մահմուդիեի ու Քարաջի հողերի գնաճը, և այդ ուրախությունը նա արտահայտում է ասքեր ու ծիծաղաշարժ առակներ պատմելով: Թիմսար Շեքարբայանը, նրա կինն ու աղջիկը` Աթեշաֆրուզը, նույնպես ժամանում են: Թիմսարը կարճահասակ, գիրուկ մարդ է` նման քառակուսի արկղիկի: Վիզ չունի: Մի բուռ աստղերով ու ոսկեթելերով բեռնված զինվորական բաճկոնի ուսագլուխներն այտերին են հասնում: Մինչև հոնքերը հասնող գլխարկի հովարի ու մինչև քիթը ձգվող ցցուն օձիքի միջև ընկած նեղ տարածության խորքում երկու փոքր, սև աչքեր են պսպղում: Կատակասեր քեռիներս, որ բոլորին ձեռք են առնում, նրա անունը «տանկ» են դրել, իսկ նրա երկար, բարակ կնոջ անունը` «չինար»: Չնկատելով հավաքվածների զավեշտալի հայացքները` Տանկը վեհ ու սիգաճեմ անցնում է հյուրերի առջևով` հաղթանակած հրամանատարի գոհունակ ժպիտը նվիրելով աշխարհին: Երկրագնդի ամենա-ամենասիրալիր աչքերով թիմսար Չինարը իր բարձունքից նայում է բոլորին` սիրալիրության ուժգնությունից իրար սեղմելով ատամները և այդ պատճառով էլ անվերջ բողոքում է ատամների ցավից: Աթեշաֆրուզն ինձնից չորս տարով մեծ է (իսկական անունը Շոլե է), ու ինքն ավելի վատն է, քան իր անունը: Գիժ է, բախտախնդիր, և նրա հայտնվելը հավասարազոր է երկրաշարժի կամ կայծակի: Օրումեջ սիրահարվում է: Արդեն երեք անգամ նշանվել, նշանը հետ է տվել: Մայրը միայնակ բժիշկների ու ինժեներների երկար ցուցակ ունի: Ասում է` շուտով դարի ամենամեծ հարսանիքն են անելու աղջկա համար:
Գալիս է ամառը` հազար տեսակ հաճելի խոստումներով: Դաշնամուրի դասերը երկու ամսով դադարում են: Համերգը մեհրի տասնհինգին է լինելու: Մինչ այդ երկար ժամանակ կա, Աստված մեծ է, գուցե հրաշք պատահի, և դաշնամուրի դասատուն մեռնի: Գուցե պատերազմ սկսվի, կամ ժամանակից շուտ ինձ Ամերիկա ուղարկեն, ու ես փրկվեմ: Ամեն ինչ էլ հնարավոր է: Մորդադի քառասուն աստիճանի հասնող թուլացնող տոթին պատրաստվում ենք մեկնել ամառանոց: Ծանոթ-ընկերների, հարազատ-բարեկամների կեսը գալիս է մեզ հետ: Գյուղապետի ընդարձակ տունը մեզ են տրամադրելու: Մեծ ու փոքր երեխաները, կիսաշունչ տատիկները, արտասահմանում ման եկած պճնամոլ քեռիներս՝ իրար հետև ընկած, գումարած գերդաստանի գեշ ու սիրուն, գեր ու նիհար տիկնայք՝ թավա-կաթսայով, բարձ ու վերմակով, մոծակապաշտպան ցանցերով, յուղի զանազան բիդոններով ու պղինձներով, նարդիով, խաղաքարտերով, լամպերով, մարտկոցով աշխատող մագնիտոֆոնով բեռնված բեռնատարով, ճամփա ենք ընկնում դեպի գետն ու սարը: Մինչև գետափ գնում ենք մեքենայով: Մնացած ճանապարհը պիտի անցնենք ավանակներով: Մոտ քսան էշ են բերում: Թամբերը գցում ենք վրաներն ու նստում: Զորավարի նման՝ հայրս առջևից է գնում: Մենք հետևում ենք նրան: Հասան աղայի էշն անընդհատ խառնում է շարասյան ընթացքը, ուզում է հորս ավանակի հետևից գնալ: Զռում է, աքացի տալիս: Քիչ է մնում` բոլորիս ձորը գլորի: Գնդապետ քեռուս էշն էլ տեղից չի շարժվում: Մորեղբայրս ինչքան ոտքով, մահակի սուր ծայրով հարվածում է, մեկ է, օգուտ չկա: Ճանապարհի կեսին բիբիջանը նիրհում է ու ավանակից ցած ընկնում: Քիթը քարին է խփում, ակնոցը ջարդում և գյուղում մնալու ամբողջ ընթացքում լավ չի տեսնում, անընդհատ դռներին ու պատերին է բախվում:
Տեղ ենք հասնում արևահարված ու շշմած: Երեք ժամ ճանապարհին ենք եղել: Գյուղապետի տունը բարձունքի վրա է՝ գետի ափին: Ճաշին արդեն նրա հյուրն ենք: Սմբուկի սոուսով բրնձով փլավ, չորահաց ու մածուն են մատուցել: Սփռոցը բացել են լայնարձակ պատշգամբում: Նաև ծածկոցներ են փռել, մութաքաներն ու մեծ բարձերը շարքով հենել պատերին: Խեղճ տատիկս դառը ճակատագրի է արժանացել: Էշին նստելու հետևանքով նրա բարակ ոտքերը ընդարմացել են ու իրարից հեռու, բացված մնացել: Ճողված է քայլում: Քեռիներս գրկում են նրան, մայրս ներքնակն արագ-արագ փռում է հատակին: Նույնիսկ ներքնակին քնած` տատս ի զորու չէ փակելու ոտքերը: Լղար սրունքները երկու չորացած ճյուղերի նման ցցված են մնացել:
Տիկին Թուբին, որ զբաղեցնում ու ծիծաղեցնում էր մեզ, կծծի, կասկածամիտ պառավ է դարձել: Ամբողջ ուտելիքը գողանում ու թաքցնում է: Ըստ նրա՝ շուտով դժբախտանալու ենք, աղքատանալու, և սովն ու երաշտը հալածելու են մեզ: Շաքարի տոպրակը պահարանի մեջ է պահել, թեյախոտի տուփը բարձի տակ դրել, բրինձն անհայտ մի տեղ թաքցրել:
Երեկոյան լամպերը կախում ենք ծառերի ճյուղերից: Զով զեփյուռը վազում է մեր մաշկերի վրայով: Գետի կարկաչյունը քուն բերող հեքիաթի նման պտույտ է տալիս մեր ականջներում և դուրեկան ապշահարության ու ալարկոտության ուղեկցությամբ` մեզ բոլորիս յուրատեսակ, ժամանակավոր մոռացության ու քնքուշ լռության գիրկն է տանում:
Երկու շաբաթ անց ժամանում է նաև Տանկը` ընտանիքի հետ: Տանկն ու Աթեշաֆրուզը ձիերով են: Սանձերը բռնել են երկու անհասկանալի զինվորականներ: Չինարը մի նվազ էշի վրա է նստել, և ոտնաթաթերը գետնին են քսվում: Նրանց հետևից քայլում է Աթեշաֆրուզի նոր նշանածը` կոստյումով ու փողկապով, գեր ու կարճահասակ, քրտինքի մեջ կորած: Նա արտասահմանում ուսանած բժիշկ է: Աստված գիտի` Աթեշաֆրուզը նրան որտեղից է գտել, կամ որ ամաչկոտ, անճարակ աղջկանից է խլել: Թեև խլելու բան էլ չէ ու չի բացառվում, որ մինչև ամսվա վերջ Աթեշաֆրուզը նրանից ևս բաժանվի:
Երեկոյան` ընթրիքից հետո, բոլորը կարթ են խաղում: Բոլորը, բացի հայրիկից, որ գիրք է կարդում ու հորանջում: Ինչ-որ մեկը միացրել է գրամաֆոնը և արտասահմանյան երգերի ձայնասկավառակ դրել: Տանկը պարում է կնոջ հետ: Թուբի խանումն ու բիբիջանը նամազ են անում: Ասես մրցության են ելել: Արագ-արագ կռանում-ուղղվում են` աչքի պոչով հետևելով Չինարի պարին: Աթեշաֆրուզը երկու ոտքը մի կոշիկի մեջ է դրել և այդ ցրտին (երեկոյան այնքան ցուրտ է լինում, որ բրդե ժակետներ ենք հագնում) ուզում է գետում լողանալ: Ինչքան փորձում են համոզել, բանի տեղ չի դնում: Դեռ նշանածին էլ հորդորում է իր հետ լողալ: Բժիշկը լողազգեստ չունի: Ինչ-որ մեկից գիշերազգեստ է փոխ առնում: Սրթսրթում է: Գյուղապետն ասում է՝ գետի ջուրը շատ վարար է: Չինարը գույնը գցում է: Բայց միևնույնն է` Աթեշաֆրուզը անհաղորդ է, և մոր աղաչանք-պաղատանքը ոչինչ չի փոխում: Վերջ ի վերջո իր արածն անում է և սրթսրթացող նշանածին, որ երկար ժամանակ ախ ու վախ է անում, իր հետ ջուրն է մտցնում: Քաշքշում է տղայի քիթ ու ականջից, խուտուտ տալիս և ջուրն այնքան է շաղում նրա դեմքին, որ խեղճն սկսում է հազալ, շնչահեղձ լինել. քիչ է մնում խեղդվի: Տանկն ու Չինարը հպարտությամբ, գորովանքով նայում են իրենց խելագար աղջկան և ուշադրություն չեն էլ դարձնում կրթված փեսայի ոտք ու ձեռքի աննորմալ շարժումներին: Բարեբախտաբար, փորձանք չի պատահում: Միայն բժիշկն է թոքաբորբով հիվանդանում և նրան, ջերմության ու տենդի մեջ, էշին դնելով` Թեհրան են ուղարկում:
Այդ օրերին Գիթիին ընդհանրապես չեմ հիշում: Միայն մի օր նրան տեսնում եմ երազիս մեջ: Երազումս նա աժդահա դարձած` ջրիմուռի նմանվող երկար մազերը փաթաթել էր ձեռք ու ոտքիս և բերանը բացուխուփ անելով` պատրաստվում էր ինձ կուլ տալ: Արթնանում եմ ու մի քանի օր շարունակ ինձ վատ զգում: Սրտումս հուզմունք կա, և ես ինձ կրկնակի միայնակ եմ զգում:
Գյուղը, չնայած իր ողջ գեղեցկությանն ու բարեհաճությանը, էլ առաջվանը չէ: Գույներն աչքի են զարնում, թռչունների ծլվլոցը հունից հանում է ինձ: Նայում եմ Աթեշաֆրուզին, նրա նշանածին ու մտածում, թե ինչպես կարելի է սիրահարվել անծանոթ մեկին և նրա հետ գնալ դեպի անհայտություն: Հեռուներում՝ նարնջագույն հորիզոնից անդին, զանազան հնարավորությունների անսահմանությամբ, հազար ոլոր-մոլոր ճանապարհներով` ինձ է սպասում ապագան, և ճիշտ ընտրություն անելն իմ պարտականությունն է: Վախենում եմ: Իսկ եթե սխալվե՞մ:
Ընդամենը մի քանի շաբաթ է մնացել դաշնամուրի համերգին: Եվ ես շաբաթը երկու անգամ պիտի գնամ կտտանքների սենյակ, որպեսզի դասատուս հարյուրերորդ անգամ կրկնի, որ ես ամենաանընդունակ աշակետուհին եմ, և մայրս պարզամիտ լավատեսությամբ չհավատա դրան: Հանուն մորս պիտի լարեմ ուժերս: Տանկը, Չինարը, քեռիներս, մեր բարեկամները հրավիրված են վայելելու իմ ելույթը: Ինչպիսի՜ դժբախտություն: Գիտեմ՝ կփչացնեմ ամեն ինչ ու կխայտառակվեմ: Դաշնամուրի դասերին այցելելու համար սովորականի նման նախ պիտի Մուկի տուն գնամ: Իսկ նրա տուն գնալը նշանակում է մտածել պատից այն կողմ գտնվող բնակարանի մասին: Հեռացել եմ այդ աշխարհից, և մանկությանս խաղաղ օրերը ժամանակավորապես վերադարձել են: Շեմիրանի այգու մարդիկ՝ լավ թե վատ, իմ տոհմից են և նրանց աշխարհայացքը պարզ է ու տրամաբանական: Նրանց գաղափարները պարփակվում են որոշակի շրջանակններում, գործողություններն էլ բխում են հին վարք ու բարքի կանոններից: Նրանց հետ ձանձրանում եմ, ու քունս տանում է: Խոսակցության թեման միշտ նույնն է ու տաղտկալի, բայց նրանց տեղն ու դերը հստակ է: Եվ այդ «տեղը» նրանցից հետո մեզ` փոքրերիս է փոխանցվելու, և մենք հանգիստ ենք:
Տանկն ասում է. «Ձեզնից յուրաքանչյուրը պատվարժան աղջկա կատարյալ տիպար է, իսկ պատվարժան աղջիկը պիտի կրթված ու առաջադեմ լինի, գիրք ու թերթ կարդա, դաշնամուր նվագի և մի օր, հավանաբար, պատգմավոր կդառնա: Ինքնագլուխների ու անհնազանդների ապագան անորոշ է, և հաջողակ մարդկանց երջանիկ աշխարհում նրանց համար տեղ չկա»:
Համերգի օրը վրա է հասնում: Մտքիցս ամեն ինչ թռել է: Սոլը ֆայից չեմ տարբերում: Նոտաների սկիզբն ու վերջն իրար եմ խառնել: Գիտեմ, որ սխալվելու եմ, և դաշնամուրից անհամաչափ, աններդաշնակ ձայներ են դուրս գալու: Ձեռքերս դողում են: Զկռտում եմ:
Դպրոցից ուղիղ Մուկի տուն եմ գնում: Հետո պիտի գնամ դասատուի մոտ` վերջին փորձն անելու, ապա համերգասրահ՝ մնացած աշակերտների հետ: Ես երկրորդն եմ ելույթ ունենալու: Ինձնից առաջ մի վեցամյա երեխա է նվագելու: Նյութը, որ ուսուցչուհին ընտրել է նրա համար, հարյուր անգամ ավելի բարդ է, քան իմը: Համերգը ժամը յոթին է: Սիրտս կծկվում է: Սրտխառնոց ունեմ: Մեկը չկա՝ ասի` աղջիկ ջան, գուցե հիվա՞նդ ես:
Չէ՛, չեմ ուզում այդ համերգին մասնակցել: Հո՞ զոռով չի: Գրողի ծոցն արժանի աղջիկը…
Ժամը հինգն է: Հակառակի պես ժամանակն արագ է թռչում: Րոպեները՝ սրտիս զարկերից ավելի արագ, անհամաչափ տկտկոցով առաջ են վազում: Առաջին անգամ նախանձում եմ Մուկի ամուսնուն, որ թախտին մեկնված` խաչբառ է լուծում:
Մուկի ուշքն ու միտքը մազերը գանգրացնելն ու հոնքերը կոկելն է: Նա էլ է հրավիրված համերգին ու իրեն կորցրել է: Չգիտի` որ զգեստը հագնի, ինչ պայուսակ բռնի: Կարծես մի անհավանական իրադարձություն է նրան սպասում: Ասես արտասահման է մեկնում և վախենում է` օդանավից ուշանա: Շտապում է և շուտ-շուտ սեղանին դրված ժամացույցին է նայում:
Փողոցից աղմուկ-աղաղակ է լսվում: Մադամը պատշգամբից բարձր-բարձր խոսում է դերձակի հետ: Դերձակը գոռգոռում է ինչ-որ մեկի վրա: Վարագույրը քաշում եմ: Տեսնում եմ` դերձակը` գունավոր գիշերազգեստով, ոտաբոբիկ, կանգնած է պատշգամբում: Բարկությունից կարմրել է: Դերձակը վեճ ու կռվի մարդ չէ, և ոչ մեկը մինչև հիմա նրա բարձր խոսելը չի լսել: Պատշգամբից կախվել, փողոցին է նայում: Ձեռքերը դրել է գոտկատեղին. տարակուսանքի մեջ է: Հետո կռանում է, ջրով լի դույլը վերցնում և լցնում մեկի գլխին: Կնոջ բարձր ճիչ է լսվում: Մուկը, որ բոլորի ձայները ճանաչում է, քահ-քահ ծիծաղում է, ասում. «Դպրոցի տնօրենն է: Թաղե՛մ դրան»: Նրա մանր աչքերն ուրախությունից փայլում են: Դուրս է գալիս պատշգամբ ու ծիկրակում: Երկուսս էլ նայում ենք: Շքամուտքի մոտ ջիպ է կանգնած: Մեքենայի մոտ մի անծանոթ ոստիկան է գնում-գալիս: Թրջված տնօրենն անիծում ու բողոքում է: Սպառնում է բոլորին: Մադամն էլ է պատշգամբում: Ամեն անգամ, երբ բարկանում կամ հուզվում է, լեզուներն իրար է խառնում ու քանի որ ոչ մի լեզվին էլ կարգին չի տիրապետում, իրար հետևից շարում է պարսկերեն, թուրքերեն, ռուսերեն կոտրտված, կցկտուր բառերը և մի բան էլ դեռ զարմանում է, թե ինչու ոչ մեկը չի հասկանում իր ասածի իմաստը:
Մեկը ներքևից կանչում է.
-Պառա՛վ, էս ամենը քեզ հետ կապ չունի: Նե՛րս գնա ու մի՛ խառնվիր:
Եվ մադամը, իր հնարովի ու խառնիճաղանջ լեզվով ինչ-որ բաներ բլբլացնելով, խորդենու թաղարից մի բուռ հող է վերցնում և շաղ տալիս ներքևում գտնվողների գլխին: Ճչում է` հողը ձեր գլխին, ու ձեռքը մեկնում դեպի տնօրենը: Մեկը բարձր գոռում է` էս շենքը գժանոց է: Մուկը գլխի տմբտմբոցով հավանություն է տալիս:
Միտքս է ընկնում դաշնամուրի համերգը: Սիրտս լցվում է տագնապով: Մատներով նվագում եմ օդի մեջ: Նույնիսկ մի նոտա չեմ կարողանում հիշել: Դո, մի, սո՞լ: Փողոցի աղմուկ-աղաղակը մտքերս իրար է խառնել: Գլուխս դատարկ է: Միայն սրտիս տրոփյունն եմ զգում:
Շքամուտքից ոտնաձայներ են լսվում: Ինչ-որ մեկը կամ մի քանիսը ուժեղ բախում են Գիթիի տան դուռը: Մուկը շատ լավ հասկանում է` ինչ է կատարվում, բայց միամիտ ձևանալով` բանի տեղ չի դնում: Կարծես իր հարևանի դուռը չեն ջարդուկտոր անում: Անտարբեր ու սառնասրտորեն պտտվում է սենյակներում` աչքի պոչով նայելով հայելու մեջ:
Գիթիի բնակարանի դռան զանգն են տալիս: Չի պատասխանում: Մի խռպոտ ու ազդեցիկ ձայն դուռը ջարդելու հրաման է տալիս: Ինձ գցում եմ դռան մոտ: Դուռը մի փոքր բացում եմ. այնքան, որ հնարավոր լինի մի աչքով հետևել անցուդարձին: Աստիճանահարթակում մի սպա ու երկու ոստիկան են կանգնած: Սպան նկատում է իմ հետաքրքրասեր աչքն ու հարցնում.
-Այս տիկնոջը ճանաչո՞ւմ եք:
Պատրաստվում եմ պատասխանել` այո՛, իհարկե, և պատմել Գիթիի մասին, երբ հայտնվում է Մուկը և արմունկի հարվածով ինձ մի կողմ հրում: Սը~ս, սը~ս է անում: Սպառնալի աչքերով, բշտիկավոր քիթը թրթռացնելով՝ հասկացնում, որ լուռ մնամ:
Ոստիկաններից մեկը նիհար է ու շատ երիտասարդ: Դեմքին դեռ աղվամազ է, ձայնն էլ այնքան բարակ է, որ ականջ է ծակում: Ատամները բացած, անպատկառ հայացքով ինձ է նայում: Ասում է. «Հենց հիմա դուռը կջարդեմ»,- և բռունցքն ուժգին հարվածում է դռանը: Հետո հետ-հետ է գնում ու վազելով առաջանալով` երկու ոտքերով միաժամանակ խփում է դռանը: Գոռում է.
-Դուռը բա՛ց, քա՛ծ: Անամո՛թ: Կապիտանին արհամարհո՞ւմ ես, հա՞:
Կապիտանը վրա է տալիս.
-Մի՛ հայհոյիր, ա՛յ էշ, չես տեսնո՞ւմ` կին ու երեխա կա այստեղ:
Երկրորդ ոստիկանը, որ գեր է ու տարիքով, միջամտում է.
-Ես առաջարկում եմ պատուհանից ներս մտնել:
Կապիտանն անտրամադիր է: Ճչում է.
-Ի՞նչ պատուհան, տխմա՛ր:
Առաջին ոստիկանը քրքջում է: Մադամը շնչակտուր ներքև է իջնում: Մարած ծխախոտը շուրթերի արանքում է: Ոստիկանի քրքջոցը լսել ու հունից դուրս է եկել: Հարցնում է.
-Մարդու դժբախտության վրա ես ծիծաղո՞ւմ, ա՛յ ճլորած ճուտ:
Ոստիկանը պատասխանում է.
-Էս երկու օրը քո ձերբակալության հրամանն էլ կտան:
-Տո, գլուխները պատին կտան, թե հրաման կտան:
Սպան միջամտում է.
-Աղջի՛կ ջան, նե՛րս գնա: Պետք չի՝ էդ տեսակ բաներին ականատես լինես:
Մուկը քաշում է դաստակիցս: Մադամին չի բարևում: Դրսից լսվում է տնօրենի ձայնը: Ոստիկաններին է կանչում: Սպան գործընկերների հետ ներքև է իջնում: Ես ու Մուկը մեզ կրկին գցում ենք պատշգամբ: Տնօրենը փոխել է թաց հագուստն ու այս անգամ ամուսնուն էլ հետն է բերել: Կապիտանը բարևում է և ասում, որ դուռը չեն բացում, բայց ոստիկանապետի հրահանգն ստանալուց հետո այն տեղահան կանեն:
Տնօրենը կատաղում է: Քիչ է մնում բոլորին պատառ-պատառ անի: Քիթը սրվում է, խոսելիս լեզուն փաթ է ընկնում: Ասում է.
– Ինչո՞ւ եք ձգձգում: Չէ՞ որ մեր երեխաների պատիվը վտանգված է:
Տնօրենի ամուսինը մտքերի մեջ է: Քիթն է քորում: Կարծես երկմտում է: Ոստիկանները նրան են նայում: Տղամարդն այլևս չի ուզում սպասել: Գիտի՝ կինը Գիթիի ոխերիմ թշնամին է: Նա մի կողմ է քաշում սպային, փսփսում նրա ականջին: Մադամն էլ է բակում: Ուզում է խոսել տնօրենի ամուսնու հետ, բայց կինը թույլ չի տալիս: Նրան հրում է մի կողմ: Երիտասարդ ոստիկանը բռնում է մադամի ձեռքը: Նա ճչում է` հարվածելով ոստիկանի կրծքին: Իրարանցումը վախեցնում է տնօրենի ամուսնուն: Նա տարուբերում է գլուխը և հապշտապ մտնում շքամուտք: Աչքս ընկնում է դերձակի վրա: Պատշգամբում է ու նորից ձեռքերը գոտկատեղին դրած` մտածում է: Հետո ներքև է նայում, վերցնում պատի տակ դրված ջրով լի դույլը և դարձյալ լցնում տնօրենի գլխին: Ոստիկանները վեր են թռչում: Մադամն ուրախությունից ծափ է տալիս: Դերձակը սուսուփուս, անայլայլ անհետանում է պատշգամբից:
Տնօրենի ամուսինը մի կերպ է զսպում ծիծաղը: Կինը, ընդհակառակը, բարկությունից խելագարվել է: Սպառնում է սրան-նրան: Քիչ է մնում` ամուսնու աչքերը հանի: Թրջված մազերով ու շորերով, ոստիկանների ուղեկցությամբ, ճչալով ու բղավելով` աստիճաններով վեր է բարձրանում: Ես ու Մուկը, դաշնամուրի համերգի մասին մոռացած, վազում ենք դեպի դուռը և դուրս գալիս աստիճանահարթակ: Ոստիկանները փորձում են տեղահան անել Գիթիի տան դուռը: Նիհարակազմ ոստիկանը շարունակ հայհոյում է: Ջուրը կաթկթում է տնօրենի վրայից: Շողոքորթ Մուկը սրբիչ է բերում: Տնօրենը չի վերցնում: Բոլորի հետ թշնամացել է: Դողում է: Իր ողջ ցասումն ու զայրույթը մադամի գլխին է թափում: Ոստիկաններին հորդորում է նախ մադամին ձերբակալել և ոստիկանատուն տանել: Մուկն ինձ վրա ուշադրություն չի դարձնում: Ծլկում եմ, մտնում խորդանոց ու աչքս հպում անցքին: Թիկունքով դեպի ինձ` մահուդե սև գլխարկով մի տղամարդ եմ տեսնում: Նա մտնում է խոհանոց` իր հետևից փակելով դուռը: Դուրս եմ գալիս խորդանոցից` վերադառնալով Մուկի մոտ:
Հենց այդ պահին Գիթիի բնակարանի դուռը բացվում է: Նա դուրս է հանում գլուխը: Դեմքը գաջագույն է: Հարցնում է.
-Ի՞նչ եք ուզում ինձնից:
Նրան թույլ չեն տալիս խոսել և աճապարում են տուն մտնել: Չի թողնում: Առաջներն առնում է, դուրս գալիս` իր հետևից փակելով դուռը: Բանալին ձեռքում է: Աղաչում-պաղատում է, խնդրում` երկու ամիս ժամանակ տան: Տնօրենն ուժգին ապտակում է Գիթիին: Մադամը թռչում ու կախվում է տնօրենի մազերից: Կապիտանը բաժանում է նրանց: Հետո Գիթիին կարգադրում է. «Պատրաստվի՛ր, գնում ենք ոստիկանատուն: Էնտեղ կխոսես»:
Մուկը ներս է քաշում ինձ ու դուռը փակում: Ժամացույցին է նայում: Ասում է.
-Արագացրո՛ւ: Ուշացար: Շո՛ւտ-շո՛ւտ գնա:
Շարժվելու ուժ չունեմ: Կանգնել եմ սենյակի մեջտեղում ու ապշահար նայում եմ նոտայի տետրին և այն հատվածին, որ պիտի նվագեմ: Մտացիր եմ: Ուշք ու միտքս Գիթին է: Բակից մեքենայի շարժիչի ձայն է լսվում: Հետո ձայները լռում են: Մուկը խորը շունչ է քաշում: Նա շատ ուրախ է: Ասում է. «Վերջապես ազատվեցինք էդ կեղտոտ կնոջից»: Հետո դառնում է դեպի ինձ և երկու անգամ կրկնում. «Շտապի՛ր: Ճամփա ընկի՛ր: Այսօր բոլորը քո ելույթին են սպասում»: Նոտայի տետրն ու գիրքը ձեռքս է տալիս, բացում դուռը: Ավելացնում է. «Համերգի մասին մտածի՛ր: Էդ տեսակ վեճերն ու կռիվները մեծերի համար են: Գնա՛: Այսօր քո օրն է»:
Շքամուտքում ոչ ոք չկա: Արագ-արագ իջնում եմ աստիճաններով, անցնում փողոցն ու կանգնում մի ծառի ստվերում: Սիրտս կուչ է եկել: Տաք եմ: Կարծես ջերմություն ունեմ և այրվում եմ: Ինքս ինձ խոստանում եմ, որ երբեք, երբեք, երբեք ոտք չեմ դնի այս տուն ու այս անիծված թաղամաս: Շքամուտքի դուռը բացվում է, և սև գլխարկն աչքերին քաշած մի տղամարդ է դուրս գալիս: Դեմքը չի երևում: Շտապում է: Քայլում է շփոթված: Բաճկոնի օձիքը բարձրացրել է: Չի ուզում` որևէ մեկն իրեն ճանաչի: Փողոցը սակավամարդ է: Մի կին է անցնում երեխայի հետ: Մի ավտոբուս է սլանում: Դերձակը պատշգամբում նստած` կարածն է պատռում: Մադամին տարել են: Նա գուշակել ու Գիթիին ասել էր, որ նրան անախորժություններ են սպասում: Այնպես կուզեի` իմ բախտն էլ գուշակեր ու ասեր, թե այսօր ինչ է լինելու:
Գուշակության կարիք չկա: Ինքս էլ գիտեմ:
Սև մահուդե գլխարկով հարգարժան պարոնը՝ դռան մոտ կանգնած, կասկածանքով շուրջն է նայում: Արդուկված շքեղ կոստյում է հագել: Նա անցնում է փողոցն ու ավտոբուս նստում: Դեմքը չեմ տեսնում: Նրան կորցնում եմ տեսադաշտիցս: Ավտոբուսը մարդաշատ է: Այն դեռ կանգնած է: Շարժիչը տաքացել է: Մի խումբ մարդիկ իջնում են ավտոբուսից: Մեքենայի առաջամասից թանձր ծուխ է բարձրանում: Նորից տեսնում եմ սև գլխարկով մարդուն: Նստում է պատուհանի մոտ և ապակին ներքև իջեցնում: Գլխարկը հանում է, գլուխը դուրս ցցում պատուհանից: Նայում է Գիթիի տան կողմը, նայում է ինձ: Ես էլ նրան եմ նայում: Հայացքս սառչում է: Ասես ես, սև գլխարկով տղամարդը, ավտոբուսը, ուղևորները, քաղաքի բոլոր մարդիկ մի պահ կանգ ենք առնում, քարանում: Ոչ մի բան չի շարժվում: Երկրագունդն իմ շվարած հայացքի հետ դադարում է պտույտ տալ:
Գուցե երա՞զ եմ տեսնում:
Ես ճանաչում եմ նրան: Մեր բարեկամներից է: Քիթը ցից է ու ինքն իրենից շատ գոհ: Անընդհատ ճառում է ու սրան-նրան բարոյագիտական խրատներ տալիս: Նրա կինը մորս ընկերուհին է: Աղջիկն էլ մեր դպրոցում է սովորում: Թերևս նա էլ է հրավիրված այդ անիծյալ համերգին և հիմա առաջին շարքում նստած է: Մուկը Գիթիի տան անցուդարձն անգիր գիտի: Վստահ եմ: Արդյոք մայրի՞կս էլ է տեղյակ: Այո՛, տեղյակ է: Գուցեև` ոչ: Կարևոր չէ: Մեծերն իրար նման են` սուտասան, կեղծավոր, խորամանկ: Զգում եմ, որ ինձ հիմարացրել են, և բարկանում եմ: Դաշնամուրի համերգ: Գրող ու ցավ: Ամենամեծ սուտը բոլոր ստերի մեջ:
Գիտեմ՝ ուշ է, բայց չեմ անհանգստանում: Մինչև հարևան խաչմերուկ սիգաճեմ քայլում եմ` ինձ համար զբոսնելով: Աչքիս առաջ է գալիս դասատուի բարկացած դեմքը, որ անդադար դաշնամուրին դրված ժամացույցին է նայում և չգիտի` ինչ փորձանք է եկել իր անընդունակ աշակերտուհու գլխին:
Մայրիկը, Մուկը, Տանկն ու Չինարը, հարգարժան ընկերներն ու ծանոթներն անհամբերությամբ սպասում են, թե երբ է հայտնվելու իրենց արվեստագետ օրիորդը` ընտանիքի պատվարժան աղջիկը:
Նոտաների գիրքը նետում եմ ջրանցքն ու հանգիստ շունչ քաշում: Աջ եմ թեքվում: Դիմացս երկար, անձուկ փողոց է` հուռթի, երիտասարդ ծառերով: Անուն չունի և վերջնամասում միանում է մեկ այլ փողոցի: Ման եմ գալիս և ուրախ եմ: Չեմ էլ ուզում իմանալ` որտեղ եմ:
Մթերային խանութից մի մեծ սենդվիչ եմ գնում: Կծում եմ` ի սրտե, ախորժակով, հեռու գեղագիտությունից, այնպես, ինչպես Գիթին է ուտում քաբաբի իր պատառը: Լիզում եմ մատներս, ձեռքերս մաքրում շորիս փեշերով:
Սպիտակ գլխաշորով և հողաթափերով մի ծեր կին կտրում է առաջս. ժամն է հարցնում: Յոթն անց տաս է: Համերգն սկսվել է, և վեցամյա տղան դաշնամուրի առաջ նստած` նվագում է: Մորս եմ պատկերացնում, որ հպարտորեն, պարծանքով Տանկին ասում է. «Հետո աղջկաս հերթն է»: Մուկն ամենայն հավանականությամբ քնել է և համերգը լսելու տրամադրություն չունի: Դասատուն` բարկացած ու իրեն կորցրած, անհանգստացած դռանն է նայում: Գուցե հոգու խորքում գոհ է իր անընդունակ աշակերտի բացակայությունից և հանգիստ խղճով պատրաստվում է մյուս մասնակիցների ելույթին:
Թարգմանությունը պարսկերենից` Նունե Հովհաննիսյանի
*Գոլիի Թարաղիի այս պատմվածքը «Երկու աշխարհ» ժողովածուուից է: Ժողովածուն սկսվում է «Առաջին օրը» պատմվածքով, որտեղ օտար երկրում վերաբնակություն հաստատած հերոսուհին հայտնվում է հոգեբուժարանում, ապա շարունակվում է հինգ պատմվածքներով, որոնք հիշողություններ են` հայրենիքի, մանկության տարիների մասին։ Պատմվածքներն առավելապես ինքնակեսնագրական, իրար լրացնող պատմություններ են։ «Պատի հակառակ կողմը» շարքի երկորդ պատմվածքն է։
