Դեյվիդ Հերբերթ Լոուրենս | Քրիզանթեմների բուրմունքը

I
Յոթ բարձված վագոններով 4-րդ համարի փոքրիկ շոգեշարժը շռնդալով դանդաղ իջնում էր Սելսթոնից։ Այն հայտնվեց անկյունից՝ բարձրաձայն սպառնալով արագությամբ, բայց քուռակը, որին վախեցրել էր, թեթև քառարշավով առաջ անցավ դրանից՝ դուրս գալով ժայռի թփերի միջից, որոնք դեռ շողշողում էին խոնավ մթնշաղում։ Երկաթուղու ճյուղով դեպի Անդերվուդ գնացող կինը հետ քաշվեց դեպի ցանկապատը, մի կողմ դրեց իր զամբյուղն ու սկսեց նայել մոտեցող շոգեշարժի ոտնակին։ Վագոնները, ուժեղ դղրդալով և անխուսափելիորեն դանդաղ շարժվելով, մեկը մյուսի հետևից անցան կնոջ կողքով, քանի դեռ նա խղճուկորեն սեղմվել էր դողդողուն սև վագոնների և կենդանի ցանկապատի թակարդի մեջ․ հետո դրանք թեքվեցին դեպի պուրակը, որտեղ կամացուկ թափվում էին կաղնու դալկացած տերևները, իսկ երկաթգծի կողքին գտնվող վառ կարմիր մասուրները կտցահարող թռչուններն անհետանում էին մթնշաղում, որն արդեն պատել էր պուրակը։ Բաց տարածքով մեկ տարածվում էր շոգեշարժի ծուխն ու նստում կոշտ խոտի վրա։ Դաշտերը լքված և տրտում էին, իսկ ճահճոտ հատվածում, որը տանում էր դեպի եղեգնապատ լճակը, ընտանի թռչուններն այլևս չէին վազվզում լաստենիների միջև, որպեսզի թառեին ձյութապատված թռչնանոցում։ Լճակի հետևում ուրվագծվում էր հանքահորը, իսկ կարմիր վերքերի նման կրակի հրեղեն լեզուները իրիկնաշաղի անշարժ լույսի ներքո լիզում էին դրա մոխրապատ կողերը։ Անմիջապես դրանց հետևում սրածայր ծխատար խողովակներն ու Բրինսլի ածխահանքահորի անճոռնի սև հողաշերտերն էին վեր խոյանում։ Երկնքի ֆոնի վրա արագ պտտվում էր երկու անիվ, իսկ լարովի շարժիչը կարճ կծկումներով բաբախում էր։ Հանքափորներին վերև էին բարձրացնում։
Շոգեշարժը սկսեց սուլել՝ մոտենալով ածխահորի կողքով անցնող երկաթգծի ուղեփոխ սլաքին, որի հետևի կառամատույցում վագոնների շարքեր էին կանգնած։
Հանքափորները, ստվերների նման մեկ-մեկ կամ խմբերով դանդաղ քայլելով, տուն էին վերադառնում։ Երկաթգծի ծայրին՝ ածխային կածանից երեք քայլի վրա, մի ցածր առանձնատուն կար։ Մեծ, կմախքացած որթը կառչել էր տնից, ասես ճանկերը խրած լիներ կղմինդրե տանիքի մեջ։ Աղյուսապատ բակի շուրջ մի քանի ձմեռային մարգարտածաղիկներ էին աճում։ Դրանց հետևում երկար այգին ծավալվում էր դեպի առվի մացառապատ հունը։ Այնտեղ մի քանի ոստախիտ խնձորենիներ, ձմեռվանից ճաքճքած ծառեր և չորացած կաղամբներ կային։ Կածանի կողքին գզգզված վարդագույն քրիզանթեմներ էին կախված, որոնք թփերից կախված վարդագույն հագուստի էին նման։
Նա փակեց դուռն ու կախված կողպեքով կողպեց այն, հետո մեջքն ուղղեց ու թափ տվեց իր սպիտակ գոգնոցը։
Ազդու տեսքով, բարձրահասակ, ընդգծված սև հոնքերով, գեղեցիկ կին էր։ Նրա հարթ, սև վարսերը ուղիղ բաժուկով երկու մասի էին բաժանված։ Մի քանի վայրկյան նա անշարժ կանգնած էր՝ հետևելով երկաթգծի երկայնքով անցնող հանքափորներին, հետո շրջվեց դեպի առվի հունը։ Հանգիստ և քար կտրած դեմքի արտահայտություն ուներ, շրթունքները հիասթափությամբ սեղմված էին։ Մի ակնթարթ հետո կինը կանչեց․
-Ջո՜ն։
Պատասխան չկար։ Նա սպասեց, հետո հստակ արտաբերեց․
– Ո՞րտեղ ես։
-Այստե՜ղ, – թփերի միջից պատասխանեց դժգոհ մանկական ձայնը։ Կինն ուշադիր նայում էր մթնշաղին։
-Այն առվի մո՞տ ես, – խիստ հարցրեց նա։
Պատասխանելու փոխարեն երեխան դուրս եկավ մորենու թփերի միջից, որոնք պատատացողունի նման վեր էին բարձրանում։ Հինգ տարեկանին մոտ փոքրիկ, ամրակազմ տղա էր։ Նա հանդգնորեն շարունակում էր կանգնած մնալ։
-Հա՛, – խստորեն ասաց մայրը։ – Ես էլ կարծեցի ներքևում՝ այն թաց առվի մոտ էիր, հիշում ես չէ՞, թե ինչ էի քեզ ասել։
Տղան ո՛չ շարժվեց, ո՛չ էլ ձայն հանեց։
-Նե՛րս արի, նե՛րս արի, – ավելի հանդարտ ասաց նա, – արդեն մթնում է։ Պապիկիդ շոգեշարժն էլ է արդեն գալիս։
Տղան դանդաղ էր քայլում՝ նեղացած և լռակյաց քայլերով։ Տաբատ և ժիլետ էր հագել, որոնք այնպիսի կտորից էին, որը չափից ավելի հաստ ու կոպիտ էր այդ չափսի հագուստի համար։ Դրանք, ըստ երևույթին, տղամարդու հագուստից էին կարված։
Մինչ դանդաղ քայլում էին դեպի տուն, տղան քրիզանթեմների գզգզված փնջեր էր պոկում և բռերով թերթիկներ էր շաղ տալիս կածանով մեկ։
-Մի՛ արա, տհաճ է։
Տղան դադարեց, և հանկարծ կինը խղճահարություն զգաց, երեք-չորս գունատ ծաղիկներով ճյուղ պոկեց և մոտեցրեց իր դեմքին։ Երբ մայր և որդի բակ մտան, նա տատանվեց և ծաղիկները դեն նետելու փոխարեն գոգնոցի ժապավենի մեջ խցկեց դրանք։ Մայր և որդի կանգնել էին երեք աստիճանների մոտ և նայում էին տուն քայլող հանքափորներին։ Փոքրիկ գնացքը գնալով ավելի էր մոտենում։ Հանկարծ այն անցավ տան մոտով ու դարպասների դիմաց կանգ առավ։
Մեքենավարը՝ կլոր, ճերմակ մորուքով տղամարդը, դուրս կախվեց խցիկից՝ կնոջ գլխավերևում։
-Մի բաժակ թեյ կտա՞ս, – ուրախ, ջերմ տոնայնությամբ ասաց նա։
Կնոջ հայրն էր։ Ներս մտավ՝ ասելով, որ կեփի։ Հետո արագ հետ վերադարձավ։
-Կիրակի չեկա քեզ տեսնելու, – ասաց փոքրիկ, ճերմակամորուս մարդը։
-Ես չէի էլ սպասում քեզ, – ասաց դուստրը։
Մեքենավարը խոժոռվեց․ հետո կրկին ուրախ և անհոգ տեսք ընդունելով՝ ասաց․
-Օ՜, ուրեմն լսել ես։ Ո՞ւ, ի՞նչ ես կարծում։
-Կարծում եմ, որ բավականին վաղ է, – ասաց նա։
Նրա հակիրճ կշտամբանքին ի պատասխան՝ փոքրիկ տղամարդն անհամբեր ժեստ արեց և մեղմաձայն, բայց վտանգավոր սառնությամբ ասաց․
-Լա՛վ, իսկ ի՞նչ անի տղամարդը։ Իմ տարիքի տղամարդու համար չէ այդ կյանքը, որպեսզի սեփական օջախումս միայնակ նստեմ։ Եվ եթե պատրաստվում եմ նորից ամուսնանալ, դա ինչպես շուտ, այնպես էլ ուշ կարող է լինել, ի՞նչ նշանակություն ունի որևէ մեկի համար։
Կինը չպատասխանեց, բայց շրջվեց ու տուն մտավ։ Տղամարդը մռայլված սպասում էր շարժիչավոր խցիկում, մինչ կինը վերադարձավ մի բաժակ թեյով և մի կտոր հաց ու կարագով։ Նա բարձրացավ աստիճաններով և կանգ առավ թշշացող շարժիչի մոտ։
-Հաց ու կարագ բերելու կարիք չկար, – ասաց նրա հայրը։ – Բայց թեյը, – հաճույքով մի կում արեց, – շատ հաճելի է։ – Մեկ կամ երկու րոպե կամաց-կամաց խմում էր, հետո ասաց․ – Լսել եմ, որ Ուոլթերը նորից խմում է։
-Իսկ ե՞րբ էր դադարել, – դառնորեն ասաց կինը։
-Լսեցի՝ ինչպես էր «Լորդ Նելսոն»-ում գլուխ գովում, որ պատրաստվում էր մինչև գնալը մոտը եղածն ամբողջությամբ վատնել․ կես ֆունտ կար մոտը։
-Ե՞րբ, – հարցրեց կինը։
-Շաբաթ գիշերը․ գիտեմ, որ դա ճիշտ է։
-Շատ հնարավոր է, – դառնորեն ծիծաղեց նա։ – Քսաներեք շիլլինգ է տալիս ինձ։
-Հա՛, լավ է էլի, որ մարդ իր փողերի հետ ուրիշ ոչինչ չի կարողանում անել՝ իրեն անասունի պես պահելուց բացի, – ասաց մոխրագույն այտամորուքով տղամարդը։
Կինը թեքեց գլուխը։ Նրա հայրը մինչև վերջ խմեց թեյն ու բաժակը մեկնեց նրան։
-Հա՜, – հառաչեց տղամարդը՝ սրբելով բերանը։ – Աքսորաբնակ է․․․
Նա ձեռքը լծակին դրեց։ Փոքրիկ շարժիչը ճիգով հառաչեց, և գնացքը դղրդյունով գլորվեց դեպի անցումը։ Կինը նորից նայեց ճանապարհին։ Մութն իջնում էր երկաթգծի և վագոնների վրա․ հանքափորները շարունակում էին տուն վերադառնալ՝ մոխրագույն, մռայլ խմբերով։ Լարովի շարժիչն արագ բաբախում էր՝ կարճ դադարներով։ Էլիզաբեթ Բեյթսը նայեց տղամարդկանց տրտում հոսքին, հետո տուն մտավ։ Նրա ամուսինը չվերադարձավ։
Խոհանոցը փոքր էր և բուխարու լույսով ողողված․ ծխանում հուրհրում էին կարմիր ածուխները։ Սենյակի ողջ կյանքն ասես սպիտակ, տաք բուխարու մեջ և մետաղյա ճաղավանդակի հետևում ամփոփված լիներ, որն արտացոլում էր կարմիր լույսը։ Ճաշի սեղան էր գցված․ բաժակները փայլում էին կիսախավարում։ Հետևամասում, որտեղ ամենաստորին սանդուղքը սենյակ էր տանում, նստած էր տղան՝ դանակի և մի կտոր սպիտակափայտի հետ մարտնչելով։ Գրեթե թաքնված էր ստվերում։ Չորսն անց կես էր։ Պետք է սպասեին, մինչև հայրը գար, որպեսզի սեղան նստեին։ Երբ մայրը հետևում էր որդու՝ փայտի հետ մռայլ պայքարին, ինքն իրեն էր տեսնում նրա լռության և համառության մեջ, և նրա հորն էր տեսնում որդու՝ բացի իրենից՝ բոլորի և ամեն ինչի նկատմամբ անտարբերության մեջ։ Միայն ամուսնու մասին էր մտածում։ Հավանաբար անցել էր իր տան մոտով, գաղտագողի անցել էր սեփական դռան մոտով, որպեսզի խմեր մինչև մտնելը, մինչդեռ ընթրիքն արդեն փչացել էր՝ նրան սպասելով։ Կինը նայեց ժամացույցին, հետո վերցրեց կարտոֆիլը, որպեսզի այն քամի բակում։ Առվի հետևի դաշտերը և այգին անորոշ մթության մեջ էին սուզվել։ Երբ կաթսան ձեռքին ուղղվեց՝ թիկունքում թողնելով մթություն ներխուժող գոլորշին, տեսավ դեղին լապտերները, որոնք վառվում էին մայրուղու երկայնքով, որը դեպի բլուր՝ դաշտերի և երկաթգծի սահմաններից այն կողմ էր բարձրանում։
Այնուհետև նորից նայեց, թե ինչպես էին տղամարդկանց ամբոխները տուն վերադառնում, նրանք ավելի ու ավելի էին քչանում։
Տան ներսում կրակը հանգչում էր, և սենյակը մուգ կարմիր էր։ Կինը կաթսան բուխարու ցանցին դրեց, իսկ փուդինգը մոտեցրեց կրակին։ Հետո անշարժացավ։ Թեթև, ուրախ, արագ քայլերը մոտեցան դռանը։ Ինչ-որ մեկը մի պահ կանգ առավ սողնակի մոտ, հետո փոքրիկ աղջնակ ներս մտավ և սկսեց հանել դրսի հագուստը՝ գլխարկով դեպի աչքերը քաշելով մի փունջ գանգուրներ, որոնք նոր-նոր էին ոսկեգույնից շագանակագույն դարձել։
Մայրը թեթև նախատեց աղջնակին, որն ուշ էր դպրոցից տուն վերադարձել, և ասաց, որ ձմեռային մռայլ օրերին տանն էր փակելու նրան։
-Դե՜, մայրի՛կ, դեռ այնքան էլ չի մթնել։ Լամպը միացված չէ, և հայրիկս տանը չէ։
-Ո՛չ, տանը չէ։ Բայց արդեն հինգից քսան է պակաս։ Չե՞ս տեսել նրան։
Երեխան լրջացավ։ Մեծ, մտածկոտ, երկնագույն աչքերով նայեց իր մայրիկին։
-Ո՛չ, մայրի՛կ։ Չեմ տեսել։ Ինչո՞ւ։ Բարձրացել անցել է տան մոտով և «Օլդ Բրի՞նսլի» է գնացել։ Հնարավոր չէ։ Ես կտեսնեի նրան։
-Նա չէր նայի դրան, – դառնությամբ ասաց մայրիկը, – ամեն ինչ կաներ, որպեսզի չտեսնեիր նրան։ Բայց կարող ես համոզված լինել, որ «Ուելսի արքայազն»-ում է նստած։ Չի կարող այսքան ուշ ավարտել։
Աղջիկը կարեկցաբար նայեց մորը։
-Եկե՛ք ընթրենք, մայրի՛կ, – ասաց նա։
Մայրը ճաշելու կանչեց Ջոնին։ Նորից բացեց դուռն ու մթության միջով նայեց երկաթուղային գծերին։ Ամեն բան ամայի էր․ շարժիչների աղմուկը չէր լսվում։
-Միգուցե, – ասաց նա ինքն իրեն, – նա իրոք ուշանում է։
Նստեցին ճաշելու։ Ջոնը, որը նստել էր սեղանի գլխին՝ դռան մոտ, գրեթե անհետացել էր մթության մեջ։ Նրանց դեմքերը թաքնված էին միմյանցից։ Բուխարու ճաղավանդակի առաջ պպզելով՝ աղջիկը հացի հաստ կտորը դանդաղ մոտեցնում էր կրակին։ Տղան, որի դեմքն ասես մուգ բիծ լիներ մթության մեջ, նստած հետևում էր քրոջը, որը կերպարանափոխվել էր կարմիր ցոլքում։
-Կրակին նայելը հիանալի բան է, – ասաց երեխան։
-Իրո՞ք, – հարցրեց մայրը։ – Ինչո՞ւ։
-Այն այնքան կարմիր է, այն լի է բազմաթիվ փոքրիկ քարանձավներով, շոշափելիս այն շատ հաճելի է, և կարողանում ես զգալ դրա հոտը։
-Պետք է ածուխ ավելացնենք, – պատասխանեց նրա մայրը, – այլապես հայրիկդ կգա ու կասի, որ տանը երբեք կրակ չի լինում, երբ մարդ քրտնած տուն է վերադառնում փոսից։ Պանդոկում երևի միշտ տաք է։
Լռություն տիրեց, մինչև որ տղան բողոքելով չասաց․
-Արագացրո՛ւ, Էննի՛։
-Անում եմ։ Ես չեմ կարող կրակին ստիպել ավելի արագ եփել, այնպես չէ՞։
-Նա միտումնավոր անընդհատ այս ու այն կողմ է անում, որ թուլացնի այն, – փնթփնթաց տղան։
-Պետք չէ նման վատ բաներ երևակայել, որդի՛ս, – պատասխանեց մայրը։
Շուտով սենյակի մթությունը խրթխրթոցով ողողվեց։ Մայրը շատ քիչ էր ուտում։ Վճռականորեն խմեց իր թեյն ու մտքերով ընկավ։ Երբ վեր կացավ, գլխի խիստ թեքվածք դիրքից զգացվում էր, որ զայրացած էր։ Նայեց բուխարու ցանցին դրված փուդինգին և կատաղեց․
-Զայրացնող բան է, երբ տղամարդը նույնիսկ ճաշելու համար չի կարող գալ տուն։ Թող մոխիր դառնա, չեմ հասկանում, թե ինչու պետք է ես անհանգստանամ։ Իր տան դռան մոտով անցնում է, որպեսզի պանդոկ գնա, իսկ ես ճաշով նստած սպասում եմ նրան․․․
Նա դուրս եկավ։ Քանի դեռ հատ առ հատ ածուխներ էր նետում կարմիր կրակի մեջ, ստվերներ էին ընկնում պատերին, մինչև որ սենյակը գրեթե ամբողջությամբ չընկղմվեց մթության մեջ։
-Չեմ տեսնում, – փնփնթաց անտեսանելի Ջոնը։ Անկախ իրենից՝ մայրը սկսեց ծիծաղել։
-Բերանիդ տեղը գիտես, – ասաց նա։ Գոգաթիակը դրեց դռան հետևում։ Երբ նորից հայտնվեց, ինչպես ստվերը բուխարու վրա, տղան կրկնեց՝ մռայլորեն բողոքելով․
-Չեմ տեսնում։
– Ողորմա՛ծ Տեր, – նյարդայնացած բղավեց մայրը, – հորդ նման վատն ես դառնում, երբ մի փոքր մթնում է։
Սակայն բուխարու դարակի վրա դրված կապոցից թղթի մի թերթիկ վերցրեց և վառեց լամպը, որը սենյակի մեջտեղում կախված էր առաստաղից։ Երբ վերև ձգվեց, երևաց նրա՝ մայրությունից կլորացած կազմվածքը։
-Ա՜խ, մայրի՜կ, – բացականչեց աղջիկը։
-Ի՞նչ, – հարցրեց մայրը՝ կանգ առնելով այն պահին, երբ լամպի ապակե կափարիչը կրակին էր մոտեցնում։ Պղնձե անդրադարձիչը գեղեցիկ շողքեր էր գցում նրա վրա, երբ բարձրացրած ձեռքով կանգնել էր՝ դեմքը դեպի դուստրը շրջած։
-Գոգնոցիդ մեջ ծաղիկներ են, – այդ արտասովոր առիթով փոքր-ինչ հիացած՝ ասած երեխան։
-Աստվա՜ծ իմ, – թեթևությամբ բացականչեց կինը։ – Ես էլ կարծեցի տունն է վառվում։
Ապակե կափարիչը դրեց տեղը և մի ակնթարթ սպասեց մինչև պատրույգը պտտելը։ Հատակին գունատ ստվեր էր աղոտ կերպով երևում։
-Թո՛ւյլ տուր հոտ քաշեմ, – դեռևս հիացած՝ ասաց աղջնակը՝ մոտ գալով և դեմքը հենելով մոր գոտկատեղին։
-Բա՛ց թող, հիմարի՜կ, – ասաց մայրը՝ միացնելով լամպը։ Լույսը բացահայտեց նրա լարվածությունը, և կնոջը գրեթե անտանելի թվաց այդ ամենը։ Էննին դեռ կանգնած էր՝ դեպի նրա գոտկատեղը թեքված։ Մայրը նյարդայնացած դուրս հանեց ծաղիկները իր գոգնոցի միջից։
-Օ՜, մայրի՜կ, մի՛ հանիր դրանք, – բացականչեց Էննին՝ բռնելով նրա ձեռքից և փորձելով հետ դնել դրանք։
-Հիմարությո՜ւն, – ասաց մայրը շրջվելով։ Աղջնակը գունատ քրիզանթեմները մոտեցրեց շրթունքներին և փնթփթաց
-Ի՜նչ անուշ բույր ունեն։
Նրա մայրը կցկտուր ծիծաղեց։
-Ո՛չ,- ասաց նա։- Ոչ ինձ համար։ Քրիզանթեմներ էին, երբ ամուսնացա նրա հետ, քրիզանթեմներ էին, երբ դու ծնվեցիր, և առաջին անգամ, երբ նրան հարբած տուն բերեցին, նրա կոճականցքի մեջ շագանակագույն քրիզանթեմներ էին։
Նա նայեց երեխաներին։ Նրանց աչքերն ու կիսաբաց շրթունքները զարմանք էին արտահայտում։ Մայրը որոշ ժամանակ նստել էր՝ լուռ օրորվելով։ Հետո նայեց ժամացույցին։
-Վեցից քսան է պակաս, – դառը անհոգությամբ շարունակեց նա։ – Ա՜խ, նա չի գա հիմա, մինչև որ չբերեն նրան։ Այնտեղ է լռվել մնացել։ Ամբողջ օրը թավալվում է կեղտոտ փոսերում, չեմ լվանալու նրան։ Թող գետնին պառկի։ Ա՜խ, ի՜նչ հիմար էի ես, ի՜նչ հիմար։ Եվ սա այն է, ինչի համար եկել եմ այստեղ՝ առնետներով և մնացյալ ամեն ինչով այս կեղտոտ ծակը, որպեսզի գաղտագողի անցնի իր սեփական տան դռան մոտով։ Անցյալ շաբաթ երկու անգամ, իսկ հիմա նորից է սկսել․․․
Ինքն իրեն ստիպեց լռել ու վեր կացավ, որպեսզի հավաքեր սեղանը։
Մինչ մեկ ժամ կամ ավելի երեխաները լուռ խաղում էին՝ հարուստ երևակայություններով ու մոր զայրույթի և հոր՝ տուն վերադարձի սարսափի վախով միավորված, տիկին Բեյթսը նստել էր իր ճոճաթոռին և բաճկոնակ էր կարում կրեմագույն ֆլանելից, որից խուլ ձայն էր գալիս, երբ պոկում էր մոխրագույն եզրակտորը։ Եռանդագին կարում էր՝ ականջ դնելով երեխաներին, և նրա զայրույթն ինքնին ուժասպառ եղավ, պառկեց հանգստանալու՝ ժամանակ առ ժամանակ բացելով աչքերը և ուշադիր նայելով, ականջները լարելով, որպեսզի լսեր։ Երբեմն նույնիսկ նրա զայրույթն էր լռում ու կծկվում, և մայրը դադարեցնում էր կարն ու ականջ էր դնում քայլերին, որոնց խուլ ձայնը գալիս էր դրսի փայտակոճերի վրայով անցնելիս․ նա կտրուկ բարձրացնում էր գլուխը, որպեսզի երեխաներին հրամայեր լռել, բայց ժամանակին սթափվում էր, և քայլերը հեռանում էին դարպասի մոտով, իսկ երեխաները դուրս չէին բերվում իրենց խաղային աշխարհից։
Բայց վերջիվերջո Էննին հոգոց հանեց և հանձնվեց։ Նա հայացք գցեց իր հողաթափերով վագոններին ու սկսեց ատել այդ խաղը։ Տխուր շրջվեց դեպի իր մայրիկը։
-Մայրի՛կ, – բայց նա պարզ չէր խոսում։
Ջոնը գորտի նման դուրս սողաց բազմոցի տակից։ Նրա մայրը բարձրացրեց հայացքը։
-Այո՛, – ասաց նա, – ապա թևքերի՛դ նայիր։
Տղան լուռ պարզեց դրանք, որպեսզի տեսներ։ Այնուհետև գծերի վերջում խռպոտ ձայն լսվեց, և լարված սպասում տիրեց սենյակում, մինչև որ երկու մարդ զրուցելով չանցնան փողոցով։
-Քնելու ժամանակն է, – ասաց մայրը։
-Հայրիկը չեկավ, – ողբաձայն բողոքում էր Էննին։ Բայց նրա մայրը քաջությամբ լի էր։
-Ուշադրություն մի՛ դարձրու։ Կբերեն նրան, երբ գա գերանի պես է լինելու, – նկատի ուներ, որ ոչ մի կռիվ չէր լինելու։ – Եվ թող գետնին քնի, մինչև որ ինքնուրույն չարթնանա։ Գիտեմ, որ դրանից հետո վաղն աշխատանքի չի գնալու։
Խոնավ սրբիչով սրբեց երեխաների դեմքերն ու ձեռքերը։ Նրանք շատ լռակյաց էին։ Գիշերազգեստները հագնելով՝ իրենց աղոթքները կարդացին, տղան ինչ-որ բան էր մրմնջում։
Մայրը վերևից ներքև նայեց նրանց․ դստեր ծոծրակի խճճված գանգուրների շագանակագույն փափուկ փնջին, որդու փոքրիկ, սև գլխին, և նրա սիրտը պայթեց նրանց հոր վրա զայրույթից, որը նրանց երեքին այդքան տառապանք էր պատճառում։ Երեխաներն իրենց դեմքերը նրա կիսաշրջազգեստի մեջ էին թաքցնում, որպեսզի մխիթարվեին։
Երբ տիկին Բեյթսը ներքև իջավ, սենյակը տարօրինակորեն դատարկ էր, այնտեղ տիրում էր անհանգիստ սպասումը։ Նորից վերադարձավ կարին և որոշ ժամանակ կար էր անում՝ առանց գլուխը բարձրացնելու։ Միևնույն ժամանակ նրա զայրույթին միախառնվում էր վախը։
II
Երբ ժամացույցը ժամը ութը զարկեց, նա հանկարծակի ոտքի ելավ՝ կարը աթոռին գցելով։ Մոտեցավ դեպի սանդուղքը տանող դռանը և ականջ դնելով՝ բացեց այն։ Հետո դուրս եկավ՝ կողպելով դուռը։
Ինչ-որ բան խշխշաց բակում, և նա ցնցվեց, թեև գիտեր, որ առնետներն էին, որոնցով լեփ-լեցուն էր այդ վայրը։ Շատ մութ գիշեր էր։ Վագոններով լցված երկաթգծերի այդ հսկայական խորշում լույսի նշույլ անգամ չկար, հեռվում երևում էին միայն հորերի գագաթների մի քանի դեղին լապտերներն ու գիշերով վառվող հանքի կարմիր բիծը։ Նա շտապով քայլեց երկաթգծի երկայնքով, հետո համակենտրոն գծերը հատելով՝ մոտեցավ սպիտակ դարպասների մոտի նրբանցքին, որտեղից էլ փողոց դուրս եկավ։ Այնուհետև վախը, որն առաջ էր մղում նրան, պակասեց։ Մարդիկ քայլում էին դեպի «Նյու Բրինսլի»․ նա տեսնում էր տներում վառված լույսերը, իսկ քսան յարդ այն կողմ երևում էին «Ուելսի արքայազն»-ի լայն պատուհանները՝ շատ տաք ու պայծառ, և հստակ լսվում էին տղամարդկանց բարձր ձայները։ Ի՜նչ հիմարն էր, որ կարծում էր, թե ինչ-որ բան էր պատահել նրան։ Նա ուղղակի հարբում էր այնտեղ՝ «Ուելսի արքայազն»-ում։ Կանգ առավ։ Դեռ ոչ մի անգամ չէր եկել նրա հետևից և չէր էլ գնալու։ Դրա համար էլ շարունակեց իր ճանապարհը դեպի տների երկար, անկանոն շարքը, որոնք դատարկ կանգնած էին մայրուղու վրա։ Հետո տների միջև գտնվող նրբափողոց դուրս եկավ։
– Պարոն Ռիգլի՞ն։ Այո՛։ Նրա՞ն էիք հարցնում։ Ո՛չ, այս պահին նա տանը չէ։
Նիհար, ոսկրոտ կինը կախվել էր խոհանոցի պատուհանից և հայացքը հառել էր մյուս կնոջը, որի վրա աղոտ լույս էր ընկնում խոհանոցի պատուհանի ժալյուզիից։
-Տիկին Բե՞յթս, այդ Դո՞ւք եք, – հարցրեց նա այնպիսի տոնայնությամբ, որում հարգանք էր զգացվում։
-Այո՛։ Ուզում էի իմանալ, Ձեր ամուսինը տա՞նն է։ Իմը դեռ չի եկել։
-Ո՞նց թե։ Օ՜, Ջեքը տանն էր, հետո ընթրեց և ինչ-որ տեղ գնաց։ Մինչև քնելը կես ժամ նստելու գնաց։ «Ուելսի արքայազն» մտե՞լ եք։
-Ո՛չ, ես․․․
-Ո՛չ, չուզեցիք։ Այնքան էլ գեղեցիկ բան չէր ստացվի,- բարյացակամորեն ասաց կինը։ Անհարմար լռություն տիրեց։- Ջեքը երբեք ոչինչ չի պատմել Ձեր․․․ Ձեր ամուսնու մասին։
-Ո՛չ։ Կարծում եմ, որ նա այնտեղ է լռվել մնացել։
Էլիզաբեթ Բեյթսը դառնությամբ և անշրջահայեցաբար ասաց դա։ Գիտեր, որ տիկին Ռիգլիի հարևանուհին կանգնած էր իր դռան մոտ և ականջ էր դնում նրանց, բայց թքած ուներ։ Երբ նա շրջվեց, տիկին Ռիգլին ասաց․
-Մեկ րոպե սպասե՛ք։ Հիմա կգնամ ու կհարցնեմ Ջեքին, գուցե մի բան իմանա։
-Օ՜, ո՛չ, չէի ցանկանա, որ․․․
-Այո՛, հենց այդպես էլ կանեմ, միայն թե նե՛րս եկեք և հետևե՛ք, որպեսզի երեխաները ներքև չիջնեն և հրդեհ չձգեն։
Առարկություններ մռթմռթալով՝ Էլիզաբեթ Բեյթսը ներս մտավ։ Մյուս կինը ներողություն խնդրեց սենյակի վիճակի համար։ Խոհանոցի համար ներողություն խնդրելու կարիք իրոք կար։ Բազմոցին և դռան վրա շրջազգեստներ, վարտիքներ և մանկական ներքնազգեստներ էին նետված, և ամենուրեք խաղալիքներ էին թափված։ Սեղանի ամերիկյան սև սփռոցի վրա հացի և տորթի կտորներ էին դրված, փշրանքներ, թերմացք և սառը թեյով թրմելու թեյնիկ։
-Է՜հ, նույնն էլ մեզ մոտ է, – ասաց Էլիզաբեթ Բեյթսը՝ նայելով կնոջը, այլ ոչ թե տանը։ Տիկին Ռիգլին շալ գցեց գլխին և դուրս շտապեց՝ ասելով․
– Հիմա կվերադառնամ։
Մյուսը նստեց՝ թեթև չմահավանությամբ ուշադրություն դարձնելով սենյակի ընդհանուր թափթփվածությանը։ Հետո սկսեց հաշվել հատակին թափթփված տարբեր չափսի կոշիկները։ Դրանք տասներկուսն էին։ Նա հոգոց հանեց և աղբի վրա հայացք գցելով՝ ինքն իրեն ասաց․ «Զարմանալի չէ»։ Երկու զույգ ոտքերի թփթփոց լսվեց դրսում, և Ռիգլիները ներս մտան։ Էլիզաբեթ Բեյթսը ոտքի կանգնեց։ Պարոն Ռիգլին շատ լայն ոսկորներով հաղթանդամ տղամարդ էր։ Հատկապես նրա գլուխը շատ ոսկրոտ էր։ Նրա քունքի վրա կապույտ սպի կար, որը փոսի մեջ ստացած վերքից էր մնացել, վերքից, որում ածխափոշի էր մնացել, որն ասես կապույտ դաջվածք լիներ։
-Մի՞թե դեռ չի եկել,- հարցրեց տղամարդը՝ առանց ողջունելու, բայց հարգանքով և կարեկցանքով։- Չեմ կարող ասել, թե որտեղ է նա։ Բայց այնտեղ չէ, – նա գլխով նշան արեց դեպի «Ուելսի արքայազնը»։
-Երևի «Կարմրածառ»-ում է, – ասաց տիկին Ռիգլին։
Նորից լռություն տիրեց։ Ակնհայտորեն ինչ-որ բան հուզում էր Ռիգլիին։
-Երբ ես գնում էի, նա ավարտում էր, – ասաց նա։ – Սուլոցից տաս րոպե անց սկսեցինք հավաքվել, ես նրան բղավեցի «գալի՞ս ես, Ուոլթ», իսկ նա ասաց, որ գնանք, նա մի փոքր անց կմիանա մեզ։ Ես ու Բաուերսը գնացինք դեպի վերելակը՝ կարծելով, թե նա գալիս էր մեր հետևից։
Նա շփոթված կանգնած էր, ասես արդարանում էր, որ միայնակ էր թողել ընկերոջը։ Էլիզաբեթ Բեյթսը, նորից համոզվելով, որ ինչ-որ դժբախտություն էր կատարվել, շտապեց հանգստացնել նրան․
-Կարծում եմ, որ «Կարմրածառ» է գնացել, ինչպես որ ասացիք։ Առաջին անգամ չէ։ Առաջ էլ է պատահել, որ այսպես սաստիկ հուզվել եմ։ Տուն կվերադառնա, երբ կբերեն նրան։
-Դա ի՜նչ փորձանք է, – ափսոսանքով ասաց մյուս կինը։
-Հիմա կգնամ Դիքի մոտ ու կտեսնեմ այնտեղ է, թե ոչ, – ասաց տղամարդը՝ վախենալով անհանգստացած թվալ և անպարկեշտություններ թույլ տալ։
-Օ՜, մտքովս անգամ չէր անցնում Ձեզ նման անհանգտություն պատճառել,- եռանդագին ասաց Էլիզաբեթ Բեյթսը, բայց պարոն Ռիգլին գիտեր, որ ուրախ էր իր առաջարկի համար։
Երբ նրանք սայթաքելով բարձրանում էին աստիճաններով, Էլիզաբեթ Բեյթսը լսեց, թե ինչպես Ռիգլիի կինը վազեց բակով և բացեց հարևանի դուռը։ Այդ պահին ասես հանկարծակի մարմնի ողջ արյունը ողջ ուժով հետ հոսեց նրա սրտից։
-Զգո՜ւյշ, – նախազգուշացրեց Ռիգլին։ -Բազմիցս ասել եմ, որ պետք է լցնել այս ջրափոսերը, ինչ-որ մեկը մի օր ոտքը կոտրելու է այստեղ։
Էլիզաբեթը հավաքեց իրեն և արագ-արագ քայլեց հանքափորի կողքով։
-Երեխաները քնած են, և տանը ոչ ոք չկա, չէի ցանկանա նրանց մենակ թողնել, – ասաց նա։
-Իհա՛րկե, – քաղաքավարի պատասխանեց պարոն Ռիգլին։ Շատ չանցած տան դարպասի մոտ հայտնվեցին։ – Իսկույն կվերադառնամ։ Մի՛ անհանգստացեք, ամեն բան լավ կլինի, – ասաց ընկերը։
-Անչափ շնորհակալ եմ, պարո՛ն Ռիգլի, – պատասխանեց նա։
-Խնդրեմ, – մի կողմ գնալով՝ քթի տակ ասաց նա։ – Իսկույն կվերադառնամ։
Տանը լռություն էր տիրում։ Էլիզաբեթ Բեյթսը հանեց շալն ու գլխարկը և բաց արեց գորգը։ Երբ ավարտեց, նստեց դրա վրա։ Տասն անց էր։ Խիստ զարմացած էր հորի մեջ գտնվող լարովի շարժիչի արագ դժժոցից և իջնող ճոպանի արգելակների կտրուկ դռռոցից։ Ու կրկին ցավագին արյունալցում զգաց և ձեռքը կողին հպելով՝ բարձրաձայն ասաց՝ ինքն իրեն նախատելով․
– Ողորմա՛ծ Աստված, ժամը իննի վերահսկիչն է ընդամենը ներքև իջնում։
Անշարժ նստած էր՝ ականջ դնելով։ Կես ժամ այդպես նստելուց հետո հոգնեց։
-Ինչո՞ւ եմ ինքս ինձ բաներ հնարում,- աղեկտուր ասաց ինքն իրեն։- Միայն ինձ եմ վնասում։
Նորից սկսեց կար անել։ Տասից քսան պակաս ոտնաձայներ լսվեցին։ Մի հոգի էր։ Սպասում էր, թե երբ էր դուռը բացվելու։ Սև գլխարկով և բրդյա սև շալով տարեց կին էր՝ ամուսնու մայրը։ Վաթսունի մոտ, գունատ և երկնագույն աչքերով կին էր, որի դեմքն ամբողջությամբ կնճիռներով էր պատված և տխուր էր։ Նա փակեց դուռն ու փնթփնթալով դեպի հարսը պտտվեց։
-Ա՜խ, Լի՛զի, ի՜նչ ենք անելու, ի՜նչ ենք անելու,- բղավեց նա։
Էլիզաբեթը մի փոքր կտրուկ մի կողմ քաշվեց և ասաց․
-Ի՞նչ է պատահել, մայրի՛կ։
Տարեց կինը բազմոցին նստեց։
-Չգիտեմ, զավա՛կս, չեմ կարող ասել քեզ, – դանդաղ տարուբերեց գլուխը։ Էլիզաբեթը նստել էր՝ անհանգստացած և սրտնեղած հետևելով նրան։- Չգիտեմ,- պատախանեց տատիկը՝ խորը հոգոց հանելով։ – Դժբախտություններիս վերջ չկա, ո՛չ։ Այն ամենը, ինչի միջով անցել եմ, հաստատ բավական է, – լացում էր նա՝ չսրբելով աչքերը, արցունքները հորդում էին։
-Բայց մայրի՛կ, – ընդհատեց Էլիզաբեթը,- ի՞նչ նկատի ունես։ Ի՞նչ է այս ամենը նշանակում։
Տատիկը դանդաղ սրբեց արցունքները։ Էլիզաբեթի ուղղամտությունը կանգնեցրեց նրա արցունքների անսպառ հոսքը։ Նա դանդաղ սրբեց արցունքները։
-Խե՜ղճ երեխա։ Խե՜ղճ, – հառաչեց նա։ – Չգիտեմ, թե ինչ ենք անելու, չգիտեմ։ Դու էլ այդպիսի կարգավիճակում ես, ա՜խ, խե՜ղճ երեխա։
Էլիզաբեթը սպասեց։
-Նա մահացե՞լ է,- հարցրեց նա, և այդ բառերն արտաբերելիս նրա սիրտը սկսեց արագ բաբախել, չնայած որ թեթև ամոթ զգաց այդպիսի ծայրահեղ ուղիղ հարցի համար։ Նրա խոսքերը բավականին վախեցրին ծեր տիկնոջը և գրեթե ուշքի բերեցին նրան։
-Այդպես մի՛ ասա, Էլիզաբե՛թ։ Հուսանք ամեն ինչ այդքան էլ վատ չէ․ ո՛չ, թող Աստված ազատի մեզ նման բանից։ Ջեք Ռիգլին հենց այն պահին եկավ, երբ ուզում էի մի բաժակ բան խմել քնելուց առաջ, և ասաց․ «Ձեր հարսի մոտ գնացե՛ք, տիկի՛ն Բեյթս։ Ուոլթի հետ դժբախտ պատահար է եղել։ Գնացե՛ք նրա տուն, մինչև կարողանանք բերել նրան»։ Որևէ բան հարցնելու ժամանակ չեղավ, նա միանգամից հեռացավ։ Միանգամից գլխարկս հագա և ներքև իջա, Լի՛զի։ Ինքս ինձ մտածեցի․ «Խե՜ղճ օրհնյալ զավակս, եթե հանկարծ ինչ-որ մեկը գա և ասի նրան, հայտնի չէ, թե ինչ կլինի նրա հետ»։ Չպետք է սրտնեղես այդ պատճառով, Լի՛զի, այլապես գիտես, թե ինչ կարող է լինել։ Քանի՞ ամսական է, հի՞նգ, թե՞ արդեն վեց, Լի՛զի։ Ա՜խ,- տարեց կինը տարուբերեց գլուխը, – ժամանակը թռչում է, թռչում։ Ա՜խ։
Էլիզաբեթի միտքն ուրիշ բանով էր զբաղված։ Եթե նա մահացած լիներ, կկարողանա՞ր արդյոք ապրել չնչին նպաստով և ի՞նչ կկարողանար վաստակել․ նա արագ հաշվարկեց։ Եթե վիրավոր լիներ, հիվանդանոց չէին տանի նրան․ որքա՜ն ձանձրալի կլիներ նրա մասին հոգ տանելը․ բայց միգուցե կարողանար շեղել նրան խմիչքից և մյուս վատ սովորություններից։ Կաներ դա, քանի դեռ նա հիվանդ էր։ Այդ ամենը պատկերացնելիս՝ նրա աչքերն արցունքոտվեցին։ Բայց այդ ի՞նչ սրտակեղեք շռայլություն էր։ Նա սկսեց երեխաների մասին մտածել։ Ամեն դեպքում նրանք, անշուշտ, իր կարիքն ունեին։ Էլիզաբեթի միակ մտահոգությունը նրանք էին։
-Ա՜խ,- կրկնեց տարեց կինը,- թվում է, թե մեկ կամ երկու շաբաթ է անցել նրանից, որ իր առաջին աշխատավարձը բերեց ինձ։ Ա՜խ, լավ տղա էր, Էլիզաբե՛թ, յուրովի էր լավը։ Գաղափար չունեմ, թե ինչու շեղվեց ճիշտ ուղուց։ Չգիտեմ։ Տանը խանդավառությամբ լի, ուրախ տղա էր։ Բայց հետո ստիպված եղանք նման վիշտ ճաշակել։ Հույս ունեմ, որ Աստված կգթա նրան, որպեսզի ուղղվի։ Հույս ունեմ, հույս ունեմ։ Էլիզաբե՛թ, դու էլ ես տանջվել նրա հետ։ Բայց ինձ հետ միշտ այնքան քնքուշ էր, հավատացնում եմ քեզ։ Չգիտեմ, թե ինչպես եղավ որ․․․
Տարեց կինը շարունակում էր բարձրաձայն մտորել (միահունչ, նյարդայնացնող ձայն), մինչդեռ Էլիզաբեթը կենտրոնացած մտածում էր՝ մի անգամ ցնցվելով, երբ լսեց լարովի շարժիչի արագ հևոցը և արգելակների վնգոցը։ Հետո լսեց, թե որքան դանդաղ էր աշխատում շարժիչը, իսկ արգելակները լուռ էին։ Տարեց կինը չնկատեց դա։ Էլիզաբեթը լարված սպասում էր։ Սկեսուրը շարունակում էր խոսել՝ ժամանակ առ ժամանակ լռելով։
-Բայց նա քո որդին չէր, Լի՛զի, և դա նշանակություն ունի։ Ինչ էլ որ անի, իմ աչքերում նա մանուկ է, և ես սովորել եմ հասկանալ և ներել նրան։ Դո՛ւ էլ պետք է ներես․․․
Տասն անց կես էր, և տարեց կինն ասում էր «բայց ոտքից գլուխ փորձանք է, երբեք չափից ավելի ծեր չես լինում փորձանքի համար, երբեք չափից ավելի ծեր չես լինում դրա համար», երբ դղրդյունով բացվեց դարպասը, և ծանր ոտնաձայներ լսվեցին։
-Ես գնամ, Լի՛զի, թո՜ղ գնամ,- բացականչեց տարեց կինը՝ ոտքի կանգնելով։ Բայց Էլիզաբեթն արդեն դռան մոտ էր։ Հանքահորի աշխատանքային շորերով տղամարդ էր։
-Բերում են նրան, Տիկի՛ն, – ասաց տղամարդը։ Էլիզաբեթի սիրտը մի պահ նվաղեց։ Հետո սկսեց ուժեղ բաբախել՝ գրեթե խեղդելով նրան։
-Նա․․․լա՞վ է, – հարցրեց Էլիզաբեթը։
Տղամարդը շրջվեց՝ հայացքը հառելով մթությանը․
-Բժիշկն ասաց, որ մի քանի ժամ է, ինչ մահացած է։ Լամպերի տնակում է զննել նրան։
Տարեց կինը, որն Էլիզաբեթի անմիջապես հետևում էր կանգնած, ընկավ աթոռին և ձեռքերն ուժեղ դեպի հետ ծռելով՝ լաց եղավ․
-Ո՜հ, տղա՜ս, տղա՜ս։
-Սո՛ւս, – կտրուկ խոժոռվելով՝ ասաց Էլիզաբեթը։ – Հանգստացի՛ր, մայրի՛կ, երեխաներին կարթնացնես, հիմա նրանք այստեղ անելիք չունեն։
Տարեց կինը օրորվելով կամացուկ հևոց հանեց։ Էլիզաբեթը մի քայլ առաջ եկավ և հարցրեց․
-Ինչպե՞ս է պատահել։
-Դե՜, հստակ չեմ կարող ասել, – պատասխանեց տղամարդը՝ շատ անհարմար զգալով իրեն։ – Ամբողջ հերթափոխը գնացել է, իսկ նա մնացել է՝ ավարտին հասցնելու չափաքանակը, և փլվածք է եղել։
-Ու ճխլե՞լ է նրան, – բացականչեց այրին ցնցվելով։
-Ո՛չ, – ասաց տղամարդը։ – Հանքաշերտը նրա հետևում է փլվել։ Նա հանքախորշի գագաթին է եղել, նրան ոչինչ չի կպել։ Ելքն է փակվել։ Եվ նա շնչահեղձ է եղել։
Էլիզաբեթը հետ գնաց՝ լսելով, թե ինչպես է տարեց կինը նրա հետևում լացում։
-Ի՞նչ։ Ի՞նչ ասաց։
Հանքափորն ավելի բարձր կրկնեց․
-Շնչահեղձ է եղել։
Տարեց կինը սկսեց բարձր ողբալ, և դա սթափեցրեց Էլիզաբեթին։
-Ա՜խ, մայրի՜կ,- ասաց նա՝ ձեռքը դնելով տարեց կնոջ ուսին։- Մի՛ արթնացրեք երեխաներին, մի՛ արթնացրեք։
Մի փոքր լաց եղավ՝ ինքն էլ չնկատելով դա, մինչդեռ տարեց մայրն օրորվում ու հառաչում էր։ Էլիզաբեթը հիշեց, որ նրան տուն են բերում, և ինքը պետք է պատրաստ լիներ։ «Հյուրասենյակում կդնեն նրան,- ինքն իրեն ասաց Էլիզաբեթը՝ մի պահ գունատ և մոլորված կանգնելով»։
Այնուհետև մոմ վառեց և փոքրիկ սենյակը մտավ։ Օդը սառն ու խոնավ էր, բայց չէր կարող կրակ վառել, բուխարի չկար։ Մոմը դրեց ու շուրջը նայեց։ Մոմի լույսը փայլփլում էր մուգ կարմրափայտի, բյուրեղապակյա գավաթների և երկու ծաղկամանների վրա, որոնց մեջ մի քանի վարդագույն քրիզանթեմներ էին դրված։ Սենյակում քրիզանթեմների սառը, անկենդան բույրն էր զգացվում։ Էլիզաբեթը կանգնած նայում էր ծաղիկներին։ Շրջվեց ու սկսեց հաշվարկել, թե արդյոք տարածքը կբավականացներ, որպեսզի նրան պառկեցնեն գետնին՝ բազմոցի և կոմոդի միջև։ Աթոռները մի կողմ քաշեց։ Այդտեղ բավականին տեղ կար, որպեսզի պառկեցնեին նրան և կարողանային պտտվել նրա շուրջը։ Հետո հին կարմիր սփռոց և ինչ-որ ուրիշ լաթ բերեց ու փռեց, որպեսզի գորգը չկեղտոտվեր։ Հյուրասենյակից դուրս գալիս Էլիզաբեթը դողում էր ցրտից, դրա համար էլ կոմոդի դարակից սպիտակ վերնաշապիկ հանեց ու կախիչից կախեց, որպեսզի օդափոխվեր։ Այդ ամբողջ ժամանակ նրա սկեսուրն աթոռին նստած օրորվում էր ու տնքում։
-Պետք է վեր կենաս այդտեղից, մայրի՛կ,- ասաց Էլիզաբեթը։- Ներս են բերելու նրան։ Ճոճաթոռի՛ն նստիր։
Ծեր մայրը մեքենաբար վեր կացավ և կրակի մոտ նստեց՝ շարունակելով ողբալ։ Էլիզաբեթը մթերանոց գնաց՝ ևս մեկ մոմ բերելու, և այնտեղ՝ այդ նեղ խցիկում, լսեց, թե ինչպես էին մոտենում։ Անշարժ կանգնել էր մթերանոցի դռան մոտ՝ ականջ դնելով։ Լսեց, թե ինչպես հասան տանը, անշնորհք կերպով իջան երեք աստիճաններով․ քստքստացնող ոտնաձայների և մռթմռթացող ձայների խառնաշփոթ։ Տարեց կինը լուռ էր։ Տղամարդիկ բակում էին։
Էլիզաբեթը լսեց, թե ինչպես էր Մեթյուզը՝ հանքահորի կառավարիչն ասում․ «Դու առաջի՛նը մտիր, Ջի՛մ։ Զգո՛ւյշ»։
Դուռը բացվեց, և երկու կանայք տեսան, թե ինչպես է հետ-հետ գնալով՝ ներս մտնում ածխագործը՝ պատգարակի մի ծայրից բռնած, որի վրա երևում էին ննջեցյալի՝ գամված ներբաններով աշխատանքային կոշիկները։ Երկու բեռնակիրները կանգ առան, առջևինը գլուխը խոնարհեց, որպեսզի չդիպչեր վերնասեմին։
-Որտե՞ղ դնենք նրան, – հարցրեց կառավարիչը՝ կարճահասակ, ճերմակամորուս տղամարդը։ Էլիզաբեթը սթափվեց, վառած մոմը ձեռքին դուրս եկավ մթերանոցից և ասաց․
-Հյուրասենյակում։
-Այնտե՛ղ, Ջի՛մ, – ցույց տվեց կառավարիչը, և բեռնակիրները գնացին դեպի փոքրիկ սենյակը։ Բաճկոնը, որով ծածկել էին նրա մարմինը, ընկավ, երբ անճոռնի կերպով պտտվեցին երկու որմնանցքների միջով, և կանայք տեսան իրենց տղամարդուն՝ մինչև գոտկատեղը մերկ, ինչպես որ աշխատել էր։ Տարեց կինը սարսափից սկսեց կամացուկ ախուվախ անել։
-Իջեցրե՛ք պատգարակը, – հրամայեց կառավարիչը, – լաթերի վրա դրե՛ք նրան։ Հիմա զգո՛ւյշ, զգո՛ւյշ։ Նայե՛ք, թե․․․
Տղամարդկանցից մեկը հատակին գցեց քրիզանթեմներով ծաղկամանը։ Նա անշնորհք կերպով չռեց աչքերը, հետո իջեցրին պատգարակը։ Էլիզաբեթը չէր նայում ամուսնուն։ Հենց որ կարողացավ սենյակ մտնել, գնաց և հավաքեց կոտրված ծաղկամանն ու ծաղիկները։
-Մի րոպե սպասե՛ք, – ասաց նա։
Երեք տղամարդիկ լուռ սպասում էին, մինչև նա լաթով չորացնում էր հատակը։
-Է՜հ, այսպիսի բաներ, սարսափելի բաներ, – խոսեց կառավարիչը՝ շփոթվելով և մերթ-մերթ շփելով ճակատը։ – Երբեք նման բան չէր եղել։ Չպետք է մենակ մնար այնտեղ։ Կյանքում նման բան չէի տեսել։ Հենց նրա մեջքի հետևում էր փլվել և ներսում փակել նրան։ Չորս ոտնաչափ կամ գուցե ավելի քիչ տարածք էր մնացել, բայց նա չէր վնասվել։
Նայեց ներքև՝ ննջեցյալին՝ երեսնիվայր պառկած, կիսամերկ, ամբողջությամբ ածխափոշով պատված։
-Շնչահեղձություն, – ասել էր բժիշկը։ – Իմացածս ամենասարսափելի աշխատանքն է։ Ասես դիտավորություն լինի։ Հենց նրա մեջքի հետևում փլվել ու «կողպել» է նրան, մկան թակարդի նման։
Կառավարիչը ձեռքերի կտրուկ և ցած իջնող շարժում արեց։ Կողքին կանգնած ածխագործները տարուբերեցին գլուխները՝ որպես համաձայնության նշան։ Սարսափը կաշկանդել էր նրանց բոլորին։ Հետո մորը կանչող աղջնակի զիլ ձայնը լսվեց վերևից․
-Մայրի՜կ, այդ ո՞վ է։ Այդ ո՞վ է, մայրի՛կ։
Էլիզաբեթը շտապեց դեպի սանդուղքը և բացեց դուռը․
-Գնա՛ քնելու, – կտրուկ հրամայեց նա։ Ի՞նչ ես բղավում։ Հենց հիմա պառկի՛ր։ Ոչինչ էլ չկա։
Հետո սկսեց սանդուղքով վերև բարձրանալ, և լսվում էր, թե ինչպես էր Էլիզաբեթը փայտե աստիճանների ու փոքրիկ ննջասենյակի սվաղված հատակի վրայով քայլում։ Հստակ լսում էին նրա ամեն բառը։
-Ի՞նչ է պատահել, հիմարի՛կս, – խիստ հուզված և անասելի քնքուշ ձայնով հարցրեց նա։
-Կարծեցի, թե ինչ-որ տղամարդիկ են եկել,- սրտաշարժ ձայնով ասաց երեխան։ – Եկա՞վ։
-Այո՛, բերեցին նրան։ Աղմուկ բարձրացնելու կարիք չկա։ Իսկ հիմա խելոք բալիկի նման քնի՛ր։
Ներքևում լսվում էր նրա ձայնը, և սպասում էին, թե երբ էր երեխաներին ծածկոցով ծածկելու։
-Հարբա՞ծ է։
-Ո՛չ, ո՛չ։ Հարբած չէ։ Քնած է։
-Ներքևո՞ւմ է քնել։
-Այո՛, մի՛ աղմկիր։
Մի պահ լռություն տիրեց, հետո տղամարդիկ նորից լսեցին վախեցած երեխայի ձայնը․
-Այդ ի՞նչ աղմուկ է։
-Ասացի չէ՞, որ վախենալու բան չկա, ինչո՞ւ ես անհանգստանում։
Տատիկի հառանչանքն էր։ Նա ոչնչի ուշադրություն չէր դարձնում՝ իր աթոռին նստած օրորվելով և հառաչելով։ Կառավարիչը ձեռքը դրեց նրա ուսին և ասաց․ «Շը՜շշ»։
Տարեց կինը բացեց աչքերն ու նայեց նրան։ Շփոթված էր, որ ընդհատել էին իրեն, և զարմացած էր թվում։
-Ժամը քանի՞սն է, – երեխան տվեց այդ վերջին հարցը՝ սրտաշարժ, բարակ ձայնով ու տխրությամբ նորից քնի մեջ ընկղմվելով։
-Տասն է, – ասաց մայրն ավելի մեղմ ձայնով։ Հետո հավանաբար կռացավ և համբուրեց երեխաներին։
Մեթյուզը հեռանալու նշան արեց տղամարդկանց։ Նրանք հագան գլխարկները և բարձրացրին պատգարակը։ Մարմնի վրայով անցնելով՝ ոտների մատների ծայրերի վրա դուրս եկան տանից։ Նրանցից ոչ ոք մի բառ անգամ չասաց, մինչև որ բավականաչափ չհեռացան արթուն երեխաներից։
Երբ Էլիզաբեթը ցած իջավ, տեսավ, որ սկսեսուրը ծնկի էր իջել հյուրասենյակի հատակին՝ կռանալով ննջեցյալի վրա, իսկ արցունքները կաթում էին վերջինիս վրա։
-Պետք է կարգի բերենք նրան,- ասաց կինը։ Նա օջախին դրեց թեյնիկը, վերադարձավ և ոտքի մոտ ծնկի իջնելով՝ սկսեց քանդել կապկպված կաշվե կոշկաթելերը։ Սենյակում խոնավ և մութ էր, միայն մի մոմ էր վառվում, դրա համար ստիպված էր գրեթե մինչև հատակ կռանալ։ Վերջապես հանեց ծանր կոշիկներն ու մի կողմ դրեց դրանք։ -Այժմ պետք է օգնես ինձ, – շշնջաց տարեց կնոջը։ Միասին մերկացրին տղամարդուն։
Երբ ոտքի կանգնեցին և տեսան, որ մահվան անմեղ արժանապատվությամբ է պառկած, կանայք վախից և հարգանքից քարացան։ Մի քանի րոպե անշարժ կանգնած էին՝ ներքև նայելով, տարեց մայրը թնկթնկում էր։ Էլիզաբեթն այնպիսի զգացում ուներ, ասես խազ էին քաշել նրա վրա։ Նայում էր նրան, ու տեսնում, թե ինչպես էր միանգամայն անձեռնմխելի պառկել։ Ոչինչ չէր կապում նրան ամուսնու հետ։ Չէր կարող համակերպվել դրա հետ։ Կռանալով ձեռքը դրեց նրա վրա, ասես ինչ-որ բան էր պահանջում։ Դեռ տաք էր, որովհետև հանքահորում, որտեղ մահացել էր, շոգ էր։ Նրա մայրը ձեռքերի մեջ էր առել նրա դեմքն ու ինչ-որ կցկտուր բաներ էր ասում քթի տակ։ Ծերունական արցունքները մեկը մյուսի հետևից կաթում էին, ինչպես կաթիլները՝ թաց տերևների վրայից․ մայրը չէր լացում, արցունքներն ուղղակի հորդում էին։ Էլիզաբեթը գրկեց ամուսնու մարմինը՝ այտով և շուրթերով հպվելով դրան։ Թվում էր, թե ականջ էր դնում, հարցեր էր տալիս, ինչ-որ կապ էր ուզում գտնել։ Բայց չէր կարողանում։ Ամուսինը վանում էր նրան։ Նա անառիկ էր։
Էլիզաբեթը վեր կացավ, գնաց խոհանոց, որտեղ տաք ջուրը լցրեց թասի մեջ, օճառ, ֆլանել և փափուկ սրբիչ վերցրեց։
-Պետք է լվանամ նրան, – ասաց նա։
Տարեց մայրը վեր կացավ ու սկսեց նայել, թե ինչպես էր Էլիզաբեթը խնամքով լվանում նրա դեմքը՝ շրթունքների վրայից ֆլանելով զգուշությամբ մի կողմ տանելով փարթամ շեկ բեղերը։ Էլիզաբեթի վախն անսահման էր, դրա համար էլ ծառայում էր նրան։
-Թո՛ղ ես չորացնեմ նրան,- խանդելով ասաց տարեց կինն ու ծնկի իջավ մյուս կողմից՝ դանդաղ չորացնելով, մինչ Էլիզաբեթը լվանում էր՝ ժամանակ առ ժամանակ սև գլխարկով դիպչելով դստեր սևուկ գլխին։ Երկար ժամանակ լռության մեջ չարչարվում էին։ Մի վայրկյան անգամ չէին մոռանում, որ մահը նրանց առջև է, և յուրաքանյուր հպումը տղամարդու մեռած մարմնին տարօրինակ ու տարբեր զգացումներ էր առաջացնում կանանցից յուրաքանչյուրի մոտ․ անսահման սարասափն էր տիրել երկուսին էլ, մորը թվում էր, թե նրա գիրկը խաբված է, իսկ ինքը մերժված, կինը մտածում էր մարդկային հոգու անսահման միայնության մասին, իսկ կրծքի տակի երեխան անտանելի բեռ էր թվում։
Վերջապես ավարտեցին։ Բարեկազմ տղամարդ էր, իսկ դեմքին հարբեցողության ոչ մի նշույլ անգամ չկար։ Նա շիկահեր էր, մկանուտ և երկար վերջույթներով։ Բայց մահացած էր։
-Աստված օրհնի՛ քեզ, – շշնջաց մայրը իր սարսափի խորքից՝ աչքը չկտրելով որդու դեմքից։ – Աստվա՛ծ իմ, օրհնի՛ր հարազատ որդյակիս,- ասաց նա՝ վախի և մայրական սիրո տկար ինքնամոռացության մեջ։
Էլիզաբեթը նորից հատակին նստեց, դեմքը հենեց նրա վզին և ամբողջ մարմնով դողաց։ Բայց նորից պետք է հետ քաշվեր։ Նա մեռած էր, և Էլիզաբեթի կենդանի մարմինը տեղ չուներ նրա կողքին։ Սաստիկ սարսափն ու հոգնածությունը տիրեցին նրան, նա այնքան անպետք էր։ Այսպես նրա կյանքը ավարտվեց։
-Նա կաթի նման սպիտակ է, տասներկուամսական երեխայի պես մաքուր, Աստվա՛ծ իմ, օրհնի՛ր թանկագինիս, – մայրը փնթփնթում էր քթի տակ։ – Ոչ մի հետք անգամ չկա նրա վրա, պարզ ու մաքուր և սպիտակ ու վայելչակազմ է, ինչպիսին երբեք չի ծնվում ոչ մի երեխա,- հպարտությամբ փնթփնթաց նա։ Էլիզաբեթը թաքցնում էր իր դեմքը։- Խաղաղությամբ անցավ հավիտենության գիրկը, Լի՛զի, ասես հանգիստ քնած լինի։ Մի՞թե գեղեցիկ չէ այս գառնուկը։ Այո՛, հավանաբար նա խոստովանել է մեղքերը, Լի՛զի։ Եթե չխոստովաներ, այսպիսի տեսք չէր ունենա։ Խոստովանել է, Լի՛զի, երբ մենակ է մնացել։ Հասցրել է։ Գառնո՜ւկս, իմ սիրելի՜ գառնուկ։ Ի՜նչ անկեղծ ծիծաղ ուներ։ Սիրում էի լսել այն։ Ամենաանկեղծ ծիծաղն ուներ, Լի՛զի, երբ փոքրիկ տղա էր․․․
Էլիզաբեթը բարձրացրեց հայացքը։ Տղամարդու բերանը հետ էր կախված, բեղերի տակից թեթևակի կիսաբացված էր։ Կիսափակ աչքերն ապակենման չէին թվում մթության մեջ։ Կյանքն իր ծխացող կրակով գնաց նրանից՝ նրանց բաժանելով միմյանցից և Էլիզաբեթի համար օտար դարձնելով նրան։ Նա հասկացավ, թե որքան օտար էր ամուսինը իր համար։ Եվ նրա կրծքի տակ վախը սառույցի էր վերածվել այդ հեռացած անծանոթի պատճառով, որի հետ այդքան տարի որպես մի մարմին և մի հոգի էր ապրել։ Ահա թե ինչում է ճշմարտությունը․ ծայրահեղ, անթափանց միայնության մեջ, որն ունակ չենք տեսնելու կյանքի եռուզեռի մեջ։ Սարսափելով դեմքը մի կողմ թեքեց։ Այդ փաստը չափից ավելի անտանելի էր։ Ոչինչ չկար նրանց միջև, բայց այնուամենայնիվ՝ նրանք միասին էին՝ բազմիցս մերկ պառկելով միմյանց կողքին։ Բայց որքան էլ որ սերտորեն միահյուսվում էին, նրանք միշտ շարունակում էին տարբեր ու հեռու լինել, ինչպես հիմա։ Եվ նա դրանում պակաս մեղավոր չէր, քան Էլիզաբեթը։ Երեխան ասես սառույց լիներ նրան արգանդում։ Հենց որ նայում էր հանգուցյալին, նրա բանականությունը սառնությամբ, խորթությամբ և հստակ ասում էր․ «Ո՞վ եմ ես։ Ի՞նչ եմ արել այսքան ժամանակ։ Պայքարել եմ ամուսնու դեմ, որն ամենևին էլ գոյություն չի ունեցել։ Նա միշտ էլ գոյություն է ունեցել։ Ի՞նչն եմ սխալ արել։ Ո՞ւմ հետ եմ ապրել։ Ահա թե որտեղ է իրականությունը․ այս մարդն է»։ Եվ ներսում վախից քարացավ նրա հոգին․ գիտեր, որ այլևս երբեք չէր տեսնելու նրան, մթության մեջ հանդիպել էին, մթության մեջ էլ պայքարում էին՝ չիմանալով, թե ինչի համար էին հանդիպել և ում դեմ էին պայքարում։ Իսկ այդ պահին նա տեսավ և տեսնելով լռեց։ Ինչքա՜ն էր սխալվել։ Ասում էր, որ նա մեկն էր, ինչպիսին որ չէր հանդիսանում․ Էլիզաբեթը նրան հարազատ մարդ էր համարում։ Մինչդեռ նա ամենասկզբից էլ օտար էր, նրանից անկախ կյանքով ու զգացմունքներով էր ապրում։
Վախով և ամոթով նայում էր մերկ մարմնին, որը սխալ կերպով էր ճանաչել։ Եվ այդ տղամարդը նրա երեխաների հայրն էր։ Թվում էր, թե Էլիզաբեթի հոգին դուրս էր պրծել մարմնից և առանձնացել նրանից։ Նայեց մերկ մարմնին և ամոթ զգաց, ասես դավաճանել էր դրան։ Այն ինքն իրենով գոյություն ուներ։ Դա սարսափեցնում էր նրան։ Նայեց ամուսնու դեմքին և դեպի պատը շրջվեց։ Նրա հայացքը օտար էր Էլիզաբեթի համար, օտար էր նաև նրա ուղին․ այդ պահին նա հասկացավ դա։ Նրա նման նա մերժել էր ինքն իրեն։ Կար Էլիզաբեթի կյանքը, և կար նրա կյանքը։ Նա շնորհակալ էր մահին, որ ճշմարտությունը վերականգնվեց։ Եվ Էլիզաբեթը զգաց, որ ինքը ողջ էր։
Այս ողջ ընթացքում նրա սիրտը պայթում էր ցավից և խղճահարությունից, որ տածում էր ամուսնու հանդեպ։ Ինչի՞ միջով է անցել։ Ի՜նչ սարսափ է ապրել այդ անօգնական մարդը։ Ցավից քարացավ։ Չէր կարողացել օգնել նրան։ Դաժանորեն վիրավորել էին նրան՝ այդ մերկ տղամարդուն, այդ ուրիշ արարածին, իսկ նա չէր կարողացել պաշտպանել նրան։ Երեխաները կային, բայց նրանք կյանքին էին պատկանում։ Այդ ննջեցյալը ոչ մի կապ չուներ նրանց հետ։ Էլիզաբեթը և նրա ամուսինն ուղղակի խողովակներ էին, որոնց միջով կյանքը հորդել էր երեխաների մեջ։ Նա մայր էր, բայց այժմ գիտեր, թե որքան սարսափելի էր կին լինելը։ Եվ նա, որն այժմ մահացած էր, հավանաբար սարսափելի էր զգում իրեն՝ ամուսին լինելով։ Էլիզաբեթը զգում էր, որ այն աշխարհում նա օտար էր լինելու իր համար։ Եթե հանդիպեին անդրշիրիմյան աշխարհում, ամոթ էին ապրելու նախկինում կատարվածի համար։ Ինչ-որ առեղծվածային պատճառով նրանց երկուսից երեխաներ էին լույս աշխարհ եկել։ Բայց երեխաները չէին միավորել նրանց։ Այժմ, երբ նա մահացած էր, Էլիզաբեթը գիտեր, թե մշտապես որքան հեռու էր ամուսինը նրանից, որքան երկար ժամանակ նրանք ոչ մի ընդհանուր բան չունեին։ Էլիզաբեթի կյանքի այդ էջը փակված էր։ Ողջ կյանքի ընթացքում նրանք ուրացել էին միմյանց։ Այժմ նա հեռացել էր։ Թախիծը համակեց Էլիզաբեթին։ Ամեն բան շատ ավելի վաղուց էր ավարտվել․ նրանց հարաբերությունները մինչև նրա մահանալն էին անհույս դարձել։ Այնուամենայնիվ՝ նա շարունակում էր նրա ամուսինը լինել։ Բայց որքա՜ն քիչ․․․
-Նրա վերնաշապիկը պատրաստե՞լ ես, Էլիզաբե՛թ։
Էլիզաբեթը շրջվեց՝ առանց պատասխանելու, թեև փորձում էր լաց լինել և այնպես պահել իրեն, ինչպես սկեսուրն էր ակնկալում։ Բայց չէր կարողանում, լռում էր։ Նա խոհանոց գնաց և բերեց հագուստը։
-Օդափոխվել է, – ասաց նա՝ շոշափելով բամբակե վերնաշապիկը։ Գրեթե ամաչում էր նրան դիպչելիս․ ինչ իրավունք ուներ նա կամ որևէ մեկը նրան դիպչելու։ Բայց Էլիզաբեթը համեստորեն էր դիպչում նրա մարմնին։ Նրան հագցնելը հեշտ չէր։ Նա խիստ ծանր ու անշարժ էր։ Այդ ողջ ընթացքում սարսափելի վախ էր համակել Էլիզաբեթին այն պատճառով, որ ամուսինը կարող էր այդքան ծանր, անշարժ, անզգայուն և մեկուսի լինել։ Հեռավորությունը նրանց միջև նրա ուժերից վեր էր․ նրանց միջև անծայրածիր անդունդ էր։
Վերջապես ավարտեցին։ Սավանով փակեցին նրան և այդպես պառկած թողեցին։ Էլիզաբեթը կողպեց փոքրիկ հյուրասենյակի դուռը, որպեսզի երեխաները չտեսնեին, թե ինչ էր այնտեղ դրված։ Այնուհետև հանգստության ծանր զգացմամբ սրտում՝ սկսեց մաքրություն անել խոհանոցում։ Էլիզաբեթը գիտեր, որ ենթարկվում էր կյանքին, որը նրա անմիջական տերն ու տիրականն էր։ Բայց իր լիիրավ տիրակալի մահի պատճառով ցնցվում էր ամոթից և վախից։

Թարգմանությունը անգլերենից`Էլիզա Ստեփանյանի