Ի սկզբանե խոսքն էր և խոսքը Աստծո մոտ էր և խոսքը Աստված էր: Ամեն ինչ նրանով եղավ, և առանց նրա չեղավ ոչինչ, որ եղել է: Կյանքը նրանով էր, և այդ կյանքը մարդկանց համար լույս էր:
Աստված ստեղծեց մարդուն իր պատկերով ու նմանությամբ և բնակեցրեց Եդեմի այգում, որտեղ աճում էին «տեսքով հաճելի և քաղցրահամ պտուղներով բոլոր ծառերը»։Աստված, պատվիրեց Ադամին՝ ասելով. «Դրախտում եղած ամեն մի ծառից կարող ես ուտել, բայց բարու և չարի գիտության ծառից մի՛ կերեք, որովհետև այն օրը, երբ ուտեք դրանից, անպայման կմեռնեք» ։
Օձից գայթակղվելով` Ադամն ու Եվան ճաշակեցին իմացության ծառի պտուղը:Անհնազանդության համար Աստված վտարեց նրանց Եդեմից և բնակեցրեց Եդեմի դեմ հանդիման, որպեսզի դրախտն ամեն օր տեսնելով` ստիպված լինեն վերստին զգալ դրախտի բարիքների կորուստը: Եվ մեկ մարդով մեղքը աշխարհ մտավ և մեղքով էլ՝ մահը :
361թ. Հռոմում գահ բարձրացավ Ֆլավիուս Կլավդիուս Հուլիանուսը: Հուլիանուսը փորձեց վերականգնել հռոմեական ավանույթները և հին աստվածների պաշտամունքը, ինչի համար էլ քրիստոնեական եկեղեցին նրան «Ուրացող» անվանեց: «Ընդդեմ քրիստոնյաների» քննախոսությունում Հուլիանուսը գրում է. «Աստված արգելում է իր իսկ ստեղծած մարդուն ճանաչել բարին ու չարը։ Կարո՞ղ է ավելի անխոհեմ բան լինել, քան այն մարդը, ով անկարող է տարբերել բարին ու չարը։ Ակնհայտ է, որ նման մարդը չի խուսափի չարիքից և չի ձգտի բարության։Բայց առավել կարևոր է այն, որ Աստված մարդուն չի տվել իմացության վայելքը, մինչդեռ մարդու համար ոչինչ ավելի թանկ չէ» ։
Ադամը պառկեց իր կնոջ՝ Եվայի հետ, և նա հղիացավ, ծնեց Կայենին։ Եվ ասաց. «Մարդ ստացա Տիրոջով»։ Հետո դարձյալ ծնեց. նրա եղբայր Աբելին։ Աբելը խաշնարած էր, իսկ Կայենը՝ հողագործ։ Որոշ ժամանակ անց Կայենը հողի բարիքներից ընծա մատուցեց Աստծուն, իսկ Աբելը իր հոտի անդրանիկներից և պարարտներից։ Աստված ընդունեց Աբելին ու նրա ընծաները, իսկ Կայենին ու նրա ընծային չնայեց։ Կայենը շատ տրտմեց, և նրա դեմքը մռայլվեց։ Տերը Կայենին ասաց. «Ինչո՞ւ տրտմեցիր, քո դեմքն ինչո՞ւ մռայլվեց։ Չէ՞ որ, եթե բարին անես, երեսդ կբարձրանա, բայց եթե բարին չանես, մեղքը դռանդ մոտ պառկած է, և նա քեզ է ցանկանում. բայց դու իշխի՛ր նրա վրա»։
Կայենն ասաց իր եղբայր Աբելին. «Արի գնանք դաշտ»։ Երբ նրանք դաշտ հասան, Կայենը հարձակվեց իր եղբայր Աբելի վրա և սպանեց նրան։ Տերն ասաց Կայենին. «Ո՞ւր է քո եղբայր Աբելը»։ Նա պատասխանեց. «Չգիտեմ. մի՞թե ես եղբորս պահակն եմ»։ Տերն ասաց. «Ի՞նչ ես արել. քո եղբոր արյան ձայնը երկրից բողոքում է ինձ։ Արդ, անիծյալ լինես երկրի վրա, որը բացեց իր բերանը՝ ընդունելու քո ձեռքով թափված եղբորդ արյունը։ Երբ մշակես հողը, նա այլևս իր արդյունքը չի տա քեզ. երկրի վրա աստանդական ու թափառական լինես» :
Ընդվզումը ծնվում է սեփական վիճակի անարդարության գիտակցությունից: Մարդը միակ արարածն է, որ հրաժարվում է լինել այն, ինչ որ է : Այս խոսքերով կարելի է բնորոշել Բայրոնի Կայենին: Կայենի համար Աստծո ամենազորությունը և բարությունը անհամատեղելի են: Թեև անքննելի են Աստծո գործերը, Կայենին անիմանալի է, թե ինչու է գիտության տենչը մեղք համարվում.
Օձը չի ստել. ծառն իմացության
Եվ կենաց ծառն է. կյանքը բարիք է,
Եվ գիտությունն է ուրեմն բարիք.
Ինչպե՞ս կարող է չար լինել բարին :
Սկզբից ևեթ Աստված դիտվում է որպես միահեծան տեր: Նա ստեղծել է բնությունը, մարդկանց և դժգոհության դեպքում կարող է ոչնչացնել այն, ինչ արարել է ( և Տերը զղջաց, որ մարդ է ստեղծել երկրի վրա, և իր սրտի մեջ տրտմեց ): Այնուհադերձ, Աստծո բացարձակ իշխանությունը հավասարակշռված է այն գաղափարով, որ մարդը Աստծո մրցակիցն է: Մարդը կարող է աստվածանալ, եթե ճաշակի բարու և չարի իմացության ծառից և կենաց ծառից: Բարու և չարի իմացության ծառի պտուղը շնորհում է աստվածային իմաստություն, իսկ կենաց ծառը` անմահություն: Երբ օձից գայթակղվելով` Ադամն ու Եվան ճաշակում են իմացության ծառի պտուղը, Աստված զգում է, որ իր իշխանությունը վտանգված է.
«Ահա Ադամը դարձավ իբրև մեկը մեզանից՝ բարին ու չարը իմացող. այժմ միգուցե իր ձեռքը մեկնի, կենաց ծառից առնի և ուտի ու հավիտյան ապրի» ։
Հին Կտակարանում Աստծո կոնցեպցիան էվոլյուցիա է ապրել հրեական հասարակության զարգացման փուլերին համընթաց։ Էվոլյուցիայի առաջին ընթացաշրջանում Աստված ընկալվում էր որպես բարձրագույն գոյություն։ Ժամանակի հետ Աստծո և մարդու միջև հարկադրական (իմպերատիվ) հարաբերությունները փոխվում են: Մարդը մարտահրավեր է նետում Աստծո բարձրագույն իշխանությանը: Մարդու առաջին քայլը ըմբոստությունն էր և Աստված պատժում է նրան, որովհետև կամենում է պահպանել իր գերակայությունը: Եդեմից աքսորված` մարդը սկսում է իր անկախ գոյությունը: Անհնազանդության քայլը պատմության սկիզբն է, քանզի այն մարդկության ազատության սկիզբն է:
Էրիխ Ֆրոմի արտահայտությամբ` մարդակերպ (անտրոպոմորֆ) Աստված փոխակերպվում է անանուն Աստծո, իսկ մարդը հնազանդ ծառայից վերածվում է ազատ մարդու, ով իր սեփական պատմությունն է կերտում :
Ջեյմս Ֆրեյզերը պատվիրազանցությունը համարում է մարդու մակհանացու բնությունը բացատրելու փորձ։ Սուրբ գրքում նշված չէ, որ մարդը անմահ է արարվել և զրկվել անմահությունից անհնազանդության պատճառով, բայց վկայություն չկա նաև մարդու մահկանացու բնության մասին։ «Ծննդոց գրքի» տողերից հետևում է, որ մարդուն ընտրության հնարավորություն էր տրված։ Մարդը կարող էր ընտրել մահվան և անմահության միջև։ Մարդուն անհասանելի չէր անմահությունը, քանի որ Ադամը կարող էր ձեռքը մեկնել և ճաշակել կենաց ծառի պտուղները։
Արդարև, Աստված չի արգելել Ադամին ճաշակել կենաց ծառի պտուղը, սակայն իմացության պտուղը ճաշակելուց հետո «Աստված հրամայեց քերովբեներին ու բոցեղեն սրին շուրջանակի հսկել դեպի կենաց ծառը տանող ճանապարհները» :
Ֆրեյզերը ենթադրում է, որ «օձը համոզեց Ադամին ու Եվային ճաշակել իմացության ծառից, իսկ ինքը ճաշակեց կենաց ծառից» ։ Այն, որ օձը խորամանկությամբ խլել է մարդուց անմահությունը, հանդիպում ենք նաև Գիլգամեշի մասին էպոսում, որը գրի է առվել Հին Կտակարանից ավելի վաղ։ Գիլգամեշը ևս մարտահրավեր է նետում աստվածներին` մերժելով Իշտար աստվածուհու սերը։ Ուտնապիշտիմը Գիլգամեշին հայտնում է անմահության ծաղկի գոյության մասին, որն վերադարձնում էր կորսված երիտասարդությունը, սակայն օձը հափշտակում է կենարար ծաղիկը և կաշին փոխելով՝ երիտասարդանում.
«Գիլգամեշը մի ջրավազան տեսավ, սառն էին ջրերը նրա,
Նրա մեջ մտավ, սուզվեց ջրի մեջ:
Օձը հոտն առավ ծաղկի,
Բարձրացավ որջից, փախցրեց ծաղիկը,
Ետ վերադառնալով, դեն նետեց կաշին»:
Ի տարբերություն քրիստոնեական ավանդույթի, հուդայականությունը Ադամի անհնազանդությունը համարում է ոչ թե սկզբնական մեղք, (որ ժառանգել են սերունդները) այլ միայն առաջին մեղք:
«Լինել, թե՞ ունենալ» աշխատությունում Էրիխ Ֆրոմը գրում է. «Պետությունը կարիք ուներ կրոնի, որպես գաղափարախոսության, որը նույնականացնում էր անհնազանդությունը մեղքի հետ: Եկեղեցին կարիք ուներ հավատացյալների, որոնց պետությունը դաստիարակում էր հնազանդության ոգով» :
Միայն վախը քաղաքական իշխանությունից քիչ էր, անհրաժեշտ էր անհնազանդությանը կրոնական ու բարոյական որակում հաղորդել` անվնելով մեղք։ Մարդիկ հետևում են օրենքներին ոչ միայն այն պատճառով, որ վախենում են, այլ նաև այն պատճառով, որ անհնազանդությունը նրանց մեջ մեղքի զգացում է առաջացնում: Այս զգացումից կարելի է ազատվել՝ ներում ստանալով, որը կարող է բխել միայն իշխանությունից։
410 թ. օգոստոսի 24-ին վեստգոթերը նվաճեցին Հռոմը և երկու օր քաղաքը մատնվեց ավարառության։ Վեստգոթերի արշավանքից հետո Օգոստինոսը հղանում է «Աստծո քաղաքի մասին» փիլիսոփայական երկը` անկործանելի քաղաքի պատկերը հակադրելով կայսերական Հռոմի հիշողությանը, որ վերածվել էր ծխացող ավերակների։
Օգոստինոսի խոսքերով՝ մարդկության նախահայրերից առաջինը ծնվել է Կայենը` երկրային քաղաքի բնակիչը, իսկ հետո Աբելը` Աստծո քաղաքի բնակիչը։ Երկրային քաղաքի բնակիչներն ծնվում են մեղքով ապականված բնությունից, իսկ Աստծո քաղաքի բնակիչները ծնվում են շնորհից, որ ազատում է բնությունը մեղքից (Բայց նախ հոգևորը չեղավ, այլ շնչավորը, հետո՝ հոգևորը։ Առաջին մարդը երկրից է՝ հողեղեն, իսկ երկրորդ մարդը՝ Տերը՝ երկնքից) Երկրային քաղաքի առաջին հիմնադիրը եղել է եղբայրասպանը, որ նախանձից սպանել է իր եղբորը` հավերժական քաղաքի բնակչին ։ «Կայենը հեռացավ Տիրոջ առաջից և գնաց բնակվեց Նայիդ երկրում՝ Եդեմի արևելքում։ Կայենը պառկեց իր կնոջ հետ. նա հղիացավ և ծնեց Ենոքին։ Կայենը մի քաղաք կառուցեց և այդ քաղաքը կոչեց Ենոք՝ իր որդու անունով» ։
Ադամից հետո հաջորդ մարտահրավերը Աստծուն նետում է Կայենը՝ բացելով մահվան դարպասները:
Կամյուի համոզմամբ՝ ընդվզումն ուղղված է միայն բացառապես դաժան և քմահաճ աստվածությանը, որը, առանց համոզիչ դրդապատճառի, նախընտրում է Աբելի զոհաբերումը Կայենի զոհաբերմանը, և դրանով իսկ վերջինիս հրահրելով առաջին սպանությանը : Պողոս առաքյալի մեկնությամբ Աստծո ընտրությունը կանխորոշված էր զոհաբերողի հոգեվիճակով. «Հավատո՛վ Աբելը Աստծուն ավելի լավ զոհ մատուցեց, քան Կայենը, որով էլ վկայություն ստացավ, որ արդար է. քանի որ նրա մատուցած զոհերի՛ համար նրան վկայություն տրվեց Աստծուց։ Նա, թեպետև հավատով մեռավ, սակայն խոսում է դեռ» ։Հովհան Ոսկեբերանի նկատառմամբ՝ Սուրբ Գիրքը ցույց տալիս մեզ Աբելի աստվածասեր մտադրությունը և այն, որ նա բերեց ոչ թե սովորական ոչխարներից, այլ «առաջնեկներից»: Կայենի վերաբերյալ Աստվածաշունչը միայն վկայում է, որ նա «երկրի բարիքներից է ընծա բերել» :
Ռոբերտ Գրեյվսը և Ռաֆայել Պատայը «Հրեական առասպելներ» աշխատությունում հղում են անում հրեական սկզբնաղբյուրներին՝
ա) Աբելի զոհաբերությունը Տիրոջը ավելի հաճելի էր, քանի որ նա նախապատվություն էր տալիս այն ամենին, ինչ առաջացել էր ինքնակա` բնությանը համանման, քան նրան, ինչը հողից ստացել են հարկադրաբար :
բ) Աստված մերժեց Կայենի զոհաբերությունը մի պարզ պատճառով. Աբելը ընտրեց լավագույն Գառը, իսկ Կայենը զոհասեղանին դրեց ընդամենը մի քանի հասկ ։
գ) Ավելին, նա ի պատասխան Աստծո որոշման բարձրաձայնեց. «Ո՛չ օրենք կա, ո՛չ դատավոր»։
Շուտով, հանդիպելով Աբելին դաշտում՝ նա ասաց. «Արդարների համար ոչ տեղ կա, ոչ պարգև, ոչ էլ պատիժ մեղսավորների համար: Այս աշխարհը բարությամբ չի ստեղծվել և չի կառավարվում բարեգթությամբ։ Այլապես, ինչո՞ւ քո զոհաբերությունն ընդունվեց, իսկ իմը՝ մերժվեց»։ Աբելը պատասխանեց. «Իմ զոհաբերությունն ընդունվեց, որովհետև ես սիրում եմ Աստծուն, իսկ քոնը մերժվեց, որովհետև դու ատում ես նրան»։ Հետո Կայենը հարվածեց Աբելին և սպանեց նրան :
Եդեմից հետո մարդկության պատմությունը սկսվում է Աբել-հովվի սպանությամբ: Հետազոտողներից ոմանք, ովքեր այս առասպելը մեկնաբանում են որպես քոչվորների և նստակյաց հողագործների միջև հին պաղեստինյան հակամարտությունների արձանագրում, չեն կարող բացատրել, թե ինչու է Կայենը հողագործ և այլ ոչ թե քոչվոր, եթե նա հակված է թալանելու և սպանելու խաղաղ հողագործներին. մինչդեռ Աբելը հովիվ է։ Այս առասպելի հիմքում ընկած պատմական իրադարձությունները կարող են վերապատմվել հետևյալ կերպ: Երաշտի ժամանակ քաղցած քոչվորները ներխուժել են նստակյաց հողագործների տարածք։ Որոշ ժամանակ անց քոչվորները պահանջել են կիսել իշխանությունը։Նրանք զոհ մատուցեցին աստծուն և աստված նախընտրեց քոչվոր-առաջնորդի զոհաբերությունը, որից հետո հողագործ-առաջնորդը իր մերձավորների օգնությամբ սպանեց նրան։ Արդյունքում, հողագործները վտարվում են իրենց հողից և հաստատվում այլ վայրերում։
Ադամն ու Եվան Եդեմում որսորդ-հավաքիչների կենսակերպ էին վարում: Եդեմից դուրս նրանք անցնում են նստայաց կենսակերպի` սկզբնավորելով հողագործական և անասնապահական քաղաքակրթությունները: Կայենը հողագործ էր, իսկ Աբելը` անասնապահ: Աբելը կրտսեր եղբայր էր, ինչը նշանակում է, որ երկրագործությունը նախորդել է անասնապահությանը:
Վաչկատունական քաղաքակրթությունը համեմատելով երկրագործական քաղաքակրթության հետ, Թոյնբին այն կարծիքին է, որ քոչվորը որոշակի առավելություններ ունի և կենդանիներին ընտելացնելն ավելի բարձր արվեստ է, քան բույսերի ընտանեացումը: Հողագործն աճեցնում է հացահատիկ, որն ինքն էլ սպառում է: Քոչվորն օգտագործում է բնական արոտները, որի սուղ և կոշտ բուսականությունը պիտանի չէ մարդու համար, բայց պիտանի է կենդանիների համար: Իսկ մարդն էլ ստանում է կենդանիների կաթն ու միսը, հագուստի համար օգտագործում նրանց կաշին :
Մովսեսի հնգամատյանի՝ Տորայի մեկնաբանություններում այլ կարծիքի ենք հանդիպում. «Երկրագործ ժողովուրդներն առաջինն էին, որ կորցրին Աստծո գիտակցությունը։ Հենց նրանց միջավայրում առաջացավ ստրկությունն ու կռապաշտությունը: Հովվի կյանքն ունի իր առավելությունները. հովվի աշխատանքը չի պահանջում այնպիսի ֆիզիկական ջանք, ինչպիսին հողագրծինն է, և չի պահանջում մտքի ամբողջական կենտրոնացում։ Հովիվը ժամանակ ունի «աստվածայինի» համար: Մեր նախահայրերը՝ և՛ Մովսեսը, և՛ Դավիթը, հովիվ էին» ։
Հողագործի ծանր աշխատանքի մասին գրել է նաև Վերգիլիուսը`
Արտորայքում — ցանքսը կորչում, և փշերն են վրա տալիս, Կռոթուկ է աճում, տատաշ, և մշակված դաշտերի մեջ Գերիշխում են ստերջ որոմը ու եղեգը անպտղաբեր: Եթե խոտը քո բրիչով դու անդադար չքաղհանես, Աղմկելով չվախեցնես թռչուններին և մանգաղով Դաշտից ստվերը չվերացնես, աղոթք չանես, որ անձրև գա, Ավա՜ղ, իզուր նայելու ես դու ուրիշի մեծ բարիքին, Անտառներում ամոքելով սովդ՝ կաղնի թափահարես :
1963թ. լույս է տեսնում ավստրիացի հայտնի էթոլոգ, փիլիսոփա Կոնրադ Լորենցի «Ագրեսիա կամ այսպես կոչված չարը» գիրքը։ Կոնրադ Լորենցի գիրքը նվիրված է ագրեսիային` ներտեսակային գոյության պայքարի բնազդին, որը բնորոշ է և՛ կենդանիներին, և՛ մարդկանց։
«Ագրեսիան, որի դրսևորումը հաճախ նույնացվում է մահվան բնազդի հետ, նույնպիսի բնազդ է, ինչպիսին մյուս բնազդները և բնական պայմաններում ծառայում է կյանքի և տեսակի պահպանմանը»,-գրում է Լորենցը:
Երբ մարդիկ շնորհիվ զենքի, հագուստի և սոցիալական կառույցի կարողացել են ազատվել սրտաքին սպառնալիքներց` ցրտից, քաղցից և վայրի գազանների հարձակումներից, և այդ սպառնալիքները դադարել են էական դեր խաղալ համակեցական միջավայրում, երևան է եկել ներտեսակային կործանարար ընտրասերումը (սելեկցիա): Այսուհետ ընտրության շարժիչ գործոնը պատերազմն էր, որ մղում էին հաևան ցեղերը։ Համաձայն Լորենցի տեսության՝
ա) ագրեսիան ինքնաբուխ է։ Եվ այնքան էլ սարսափելի չէր լինի, եթե այն լիներ միայն հակազդում (ռեակցիա)` արտաքին որոշակի պայմաններին։ Եթե ցիխլիդները (ձկների տեսակ) զրկվեն սովորական հակառակորդից, այսինքն՝ նույն տեսակի արուներից, որոնց հետ մրցակցում են որոշակի տարածք վերահսկելու համար, անպայմանորեն իրենց ագրեսիվ հակումները ուղղում են ընտանիքի դեմ և, ի վերջո, ոչնչացնում այն։
բ) անհնար է ագրեսիան հաղթահարել կամ զսպել բարոյական արգելքներով։ Սակայն, հնարավոր է ագրեսիան լիցքաթափել` ուղղելով այն փոխարինող առարկային։ Ագրեսիայի վերահասցեագրումը ամենապարզ միջոցն է այն վնասազերծելու։ Արդեն հին հույները ծանոթ էին կատարսիսի (մաքրագործող լիծքաթափման) հասկացությանը ։
Լորենցի հղացքները ֆրանսիացի մշակութաբան և փիլիսոփա Ռենե Ժիրարի «բռնության տեսության» մեկնակետն են: «Սակրալը և բռնությունը» աշխատությունում Ժիրարը վկայաբերում է զոհաբերության սրբազան բնույթը: Զոհին սպանելը հանցալի է, քանզի այն սուրբ է, բայց զոհը չի սրբանա, եթե չսպանվի: Բռնությունը և սրբազնականը անբաժան են: Սրբազան է այն, ինչ գերակայում է մարդու նկատմամբ: Խոսքը նախ և առաջ մարդկային բռնության մասին է, որը մարդկայինի սահմաններից անդին է:
Ժիրարը կրոնածիսական զոհաբերությունը բանաձևում է որպես «մաքրագործող» բռնություն: Ծիսականացված բռնությունը՝ ինքնաբուխ ագրեսիան ճնշելու միջոց է: Համակեցական կյանքում զոհաբերությունը պաշտպանում է համայնքը ներհանրույթային բռնությունից:
Պլուտարքոսի վկայությամբ. «մենք ամենից հաճախ հարձակվում ենք մեր մերձավորների ու բարեկամների վրա։ Չէ՞ որ մեր մեջ սեր, ատելություն, սարսափ հարուցում են ոչ բոլոր մարդիկ, իսկ զայրույթի համար չկա ոչ մի անձեռնմխելի և անմատչելի բան. մենք զայրանում ենք և՛ թշնամիների, և՛ բարեկամների, և երեխաների, և ծնողների վրա և Զևսը վկա աստվածների վրա և կենդանիների և անշունչ առարկաների վրա»: Զուր չէ, որ լակեդեմոնացիները մարտիկների ցասումը հանդարտեցնում են ֆլեյտաների հնչյուններով և ճակատամարտից առաջ զոհ են մատուցում Մուսաներին՝ աղոթելով բանականության անսխալակականության համար :
Ժոզեֆ դե Մեստրը «Մտորումներ զոհաբերության մասին» գրքում նշում է, որ զոհական կենդանիների մեջ ինչ-որ մարդկային բան կա, կարծես խոսքը բռնությանը հնարավորինս լավ մոլորեցնելու մասին է: Կենդանիներից միշտ ընտրվել են իրենց օգտակարությամբ ամենաարժեքավորներն, ամենախոնարհները, ամենաանմեղները, որոնք մարդու հետ սերտ կապի մեջ են և՛ իրենց բնազդներով, և՛ իրենց սովորություններով։ Զոհաբերության համար կենդանիներից մշտապես ընտրվել են ամենամարդկայինները, եթե կարելի է այդպես արտահայտվել։
Անհագ բռնությունը փնտրում և, ի վերջո, միշտ գտնում է փոխարինող զոհի: Ցասում կամ զայրույթ առաջացրած արարածը հանկարծ փոխարինվում է մեկ այլով, որը ոչնչով չի արժանացել բռնացողի հարվածներին, բացի իր խոցելիությունից և հասանելիությունից ։
Կայեն և Աբելի առասպելը ևս քննվում է Ռենե Ժիրարի տեսության ծիրում. Ժիրարը փորձում է պատասխանել այն հարցին, թե ինչու հենց Կայենը սպանեց իր եղբրը և ոչ հակառակը. «Ասել, որ Աստված ընդունեց Աբելի զոհաբերությունը և մերժեց Կայենի ընծան, նշանակում է մեկ այլ` կրոնական լեզվով վերապատմել, որ Կայենը սպանեց իր եղբորը, իսկ Աբելը՝ ոչ»: Եղբայրներից մեկը սպանում է մյուսին, և բռնանում է հենց նա է, ով իր տրամադրության տակ չունի բռնության դեմ այն հնարքը, ինչպիսին կենդանու զոհաբերությունն է: Բռնության քաղցը հնարավոր է հագեցնել՝ ուղղելով այն մի երրորդ զոհի՝ զոկական կենդանու դեմ:
Ըստ իսլամական ավանդույթի, հենց այն գառը, որին Աբելը մորթեց, Աստված ուղարկեց Աբրահամին, որպեսզի զոհաբերի իր որդու` Իսահակի փոխարեն։ Ժակ Դերիդայի խոսքերով՝ զոհաբերությունում միշտ առկա է փոխարինում: Մեկ այլ աստվածաշնչյան պատմություն ևս հաստատում է, որ զոհաբերության փոխարինման նպատակը բռնությանը մոլորեցնելն է։
Իսահակ ծեր է։ Հասկանալով, որ շուտով կմահանա, նա ցանկանում է օրհնել ավագ որդուն՝ Եսավին. «Ես ծերացել եմ և չգիտեմ, թե ե՛րբ պիտի մեռնեմ։ Արդ, վերցրո՛ւ քո զենքը՝ աղեղն ու կապարճը, գնա՛ դաշտ և ինձ համար ո՛րս արա, պատրաստի՛ր իմ սիրած խորտիկները և մատուցի՛ր ինձ, որ ուտեմ և մինչև իմ մեռնելն օրհնեմ քեզ»։ Ռեբեկան լսում է Իսահակի և Եսավի զրույցը և հայտնում Հակոբին։ Նա վերցնում է հոտից երկու ուլ և պատրաստում է «նրա սիրած խորտիկները», որը Հակոբը մատուցում է հորը` Եսավի փոխարեն։ Իսահակը կույր է: Այդուհանդերձ, Հակոբը վախենում է, որ հայրը կճանաչի նրան, քանզի ավագ եղբոր ձեռքերը և պարանոցը թավամազ են։ Եվ Ռեբեկան «ուլի մորթին փաթաթեց նրա թևերին ու մերկ պարանոցին և իր պատրաստած խորտիկներն ու հացը տվեց նրա ձեռքը»։ Իսահակը շոշափում է Եսավի ձեռքերն ու պարանոցը և չճանաչելով կրտսեր որդուն` օրհնում է նրան ։ Ուլերը վանում են սպառնացող բռնությունը։ Հակոբը քողարկվում է զոհաբերված կենդանու մորթով։ Կենդանին միշտ տեղակայվուն է հոր և որդու միջև` խանգարելով անմիջական հաղորդակցմանը, որը կարող է հանգեցնել բռնության։
Սոփոկլսի ողբերգությունում՝ ցնորված Այաքսը հարձակվում է ցուլերի նախիրի վրա, կարծելով թե հույն ռազմիկներին է սպանում։ Կոտորածը տեղի է ունեն զեհաբերության ծեսի սահմաններից դուրս և Այաքսը խելագար է ընկալվում։ Այաքսի առասպելը դժվար է զոհաբերության առասպել անվանել, բայց այն որոշակի առնչությունուն ունի զոհաբերության հետ։
Եվրիպիդեսի «Մեդեայում» մի մարդու փոխարինումը մյուսով դրսևորվում է ամենաբարբարոսական ձևով։ Դայակը վախենալով Մեդեայի ցասումից (որին հենց նոր լքել է Յասոնը) դիմում է դաստիարակին.
Տուն գնացեք, երեխաներ — լավ կլինի:
Իսկ դու մանկանց ամեն գնով հեռու պահիր,
Թող զայրացած իրենց մորը չմոտենան:
Քանզի տեսա՝ ցլի պես էր նայում նրանց՝
Ասես մտքին մի բան ուներ — հաստատ գիտեմ՝
Ոխ կպահի` մինչև մեկին վնաս չտա,
Բայց թող լինի նա թշնամի, ոչ բարեկամ :
Իր ատելության իրական առարկան, որը անհասանելի է, Մեդեան փոխարինում է սեփական երեխաներով։ Մեդեան, ինչպեսև Այաքսը, մեզ վերադարձնում է բռնության ակներև ճշմարտությանը. եթե այն անհագ է, ապա այն շարունակում է կուտակվել, մինչև որ դրսևորվի ամենասրսափելի հետևանքներով:
Զոհաբերությունը պաշտպանում է համայնքը իր իսկ բռնությունից: Զոհաբերությունը փորձում է վերացնել տարաձայնությունները, մրցակցությունը, նախանձը, համայնակիցների վեճերը, ընկերյին միջավայրում վերականգնում է ներդաշնակությունը և ուժեղացնում սոցիալական միասնությունը: Իֆիգենիայի զոհաբերությունը արդարացված կլիներ, եթե իրագործվեր հանուն հույների փրկության։ Այսպիսով, Կլիտեմնեստրայի խոսքերով Եվրիպիդեսը մեզ մեկնում է զոհաբերության «բնականոն» գործառույթը.
Հայրդ նրան Տնից հանեց, տարավ Ավլիս նավահանգիստ
Դրեց բագնին և սպիտակ վիզը կտրեց*:
Եթե կանխեր գրավումը մեր քաղաքի
Կամ իր տանը օգուտ բերեր, մեկի հաշվին
Փրկեր մյուս զավակներին՝ կներեի:
Բայց Հեղինեն ցանկասեր էր, և չգիտեր
Այրը նրա` ինչպես պատժել դավաճանին,
Դրա համար նա խողխողեց դստերը իմ :
Այսպիսով զոհաբերությունը դեստրուկտիվ ցանկություններից և ագրեսիայից ազատվելու միջոց է։ Զոհաբերությունը ազատում է համայնքը իր ներքին բռնությունից՝ ապահովելով ընկերային համակեցության կենսունակությունը:
Հին առածն ասում է, որ ագռավը ագռավի աչքը չի հանի։ Երբ էվոլյուցիոն զարգացման ընթացքում կենդանիները ձեռք են բերում մահացու զենք, որի օգնությամբ տեսակը կարող է մի հարվածով սպանել իր նմանին։ Տեսակի պահպանման նպատակով միաժամանակ նրանց մեջ զարգանում են հատուկ զսպիչ մեխանիզմներ, որոնք արգելակում են այդպիսի զենքի կիրառումը :
Կենդանի արարածներից միայն մեկն է, որի մարմնի բաղկացուցիչ մասը չի հանդիսանում զենքը, և, հետևաբար, բնազդը չի սահմանափակում դրա օգտագործումը: Եվ այդ արարածը մարդն է:Մենք բնությունից չենք ստացել մեր զենքը, այլ ինքներս ենք ստեղծել: Ինչ-որ մի քանի տասնամյակի ընթացքում մարդկային զենքը վեր է ածվել հրեշավոր մահաբեր մի ուժի, որը շարունակում է անընդհատ աճել:
Իմացությունը մարդուն շնորհեց առաջին զենքը` քարե հատիչը: Ի՞նչ կարող էր տեղի ունենալ, երբ մարդն առաջին անգամ ձեռքն առավ քարը: Ամենայն հավանականությամբ այն, ինչը կարելի է նկատել երկու կամ երեք տարեկան երեխաների մոտ. ոչ մի բարոյական կամ բնազդային արգելք չի խանգարում նրանց ամբողջ ուժով հարվածել միմյանց գլխին ծանր առարկաներով: Հավանաբար հենց այդպես էլ եղել է Կայենի և Աբելի պարագայում։
