Գրական կյանքի առաջին տասնամյակում Սարոյանը գրել է մի քանի հարյուր պատմվածք, որոնց մեծ մասն ամփոփվել է տասից ավելի ժողովածուներում։ Սարոյանը հատկապես կարճ պատմվածքի, նորավեպի ժանրում ներմուծել է տեղի ու ժամանակի իրողության հետ սերտորեն կապված սոցիալական-հոգեբանական թարմ թեմատիկա, արդիական հնչեղություն ունեցող մարդասիրական բարոյական մոտիվներ, պատումի նոր ձևեր, քնարականությամբ ու հումորով լի հնչերանգներ, բնականություն և ճշմարտացիություն, պատկերների ու կերպարների գունագեղություն։ Սարոյանի գրական շատ կերպարներ ներկայացնում են հայկական միջավայրը՝ ազգային ավանդույթներով ու բարքերով։ Հայրենիքի մոտիվը, ինչպես և նրա դարավոր ավանդույթները պահպանող մարդկանց կերպարները հակադրվում են ապրելակերպի համահարթեցնող չափանիշներին։ Իրականության հետ նույնպիսի հարաբերության մեջ են «տարօրինակ» ու ձախորդ մարդկանց սարոյանական կերպարները ու հատկապես մանուկների և պատանիների տպավորիչ կերպարները։ Դրանք համաշխարհային գրականության մեջ մտել են որպես հոգու մաքրության խորհրդանշան։ Իրականության և երազանքի հակադրության, անհատի ներքին ազատության և հոգևոր գեղեցկության, սիրո և բարու հաստատման մոտիվներն են մարմնավորված Սարոյանի արձակում, որոնք հետաքրքրական լուծում են ստացել նաև նրա դրամաներում («Իմ սիրտը լեռներում է»), «Կյանքիդ ժամանակը», «Քարանձավի մարդիկ», «Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ», «Կոտորածն մանկանց», «Խաղողի այգին» պիեսները։ Ե´վ Սարոյանը, և´ Կարապենցը հաճախ ստեղծագործական դաշտում ներգրավել են ծագումով օտար կերպարների՝ «անծանոթ հոգիների»։ Նրանց հերոսներն «օտարության» տառապանքը կիսող մարդիկ են՝ անկախ ազգությունից, սակայն մի էական չափով՝ հայկական բնավորության գծերով:
Հ. Կարապենցը գնահատել է Վ. Սարոյանի վաստակը բացառիկության թելադրանքով. «Ֆրէզնոյի մեծագոյն ու անառարկելի արքան մնում էր Ուիլեամ Սարոյեանը – Գրչի Թագաւորը, որը ոչ միայն հայութեանը ճանաչում պարգեւեց ժողովուրդների այս հոծ խառնարանում, այլ նաեւ Ֆրէզնոյի անունը դրեց քարտէսի վրայ: Իսկ աւելի լայն առումով՝ Սարոյեանն էր, որ Հայաստանի մարմինն ու ոգին դրոշմեց համաշխարհային գիտակցութեան անջնջելի պաստառի վրայ»[1]:
Մեզ թույլ տանք խորանալ Կարապենց-Սարոյան այն տարբերիչ գծերի վրա, որոնք նկատվել են մերօրյա գրական խաչուղիներում։ «Կարապենցը մեր հայատառ Սարոյեանն էր, որոշ չափով, անշուշտ, որուն անձին ու գրականութեան քաջածանօթ էր ու միշտ հիացումով կը խօսէր…,- նկատում է արձակագիր Մարգար Շարաբխանյանը:- Բայց Կարապենց կեանքին մէջ արկածախնդիր չէր եղած Սարոյեանի նման։ Մեր խորաթափանց գրողն էր ան՝ առանց «տէրվիշական» ու հպանցիկ դրսեւորումներու, ինչպէս եղած էր Սարոյեան իր բովանդակ կեանքին ու ստեղծագործութեանց մէջ»[2]։ Սարոյան-Կարապենց գրական առնչությունների ծալքերը փորձում է բացել Հր. Թամրազյանը։ Բանն այն է, որ Վ. Սարոյանը Հ. Կարապենցին շարունակ հորդորում էր «բացուել» ընթերցողին անգլերեն, քանի որ հայերեն կարդացողները քիչ են։ Այս առումով արժե նկատել գրող և հրապարակագիր Մարգար Շարաբխանյանի գրական «հիշողությունը». «Կարապենց, ճիշդ է որ ամերիկեան մամուլին մէջ փորձեր կատարած էր՝ օրուան պատշաճ քրոնիկներ ու կարճ պատմուածքներ ուղարկելով անոնց։ Իսկ Համաստեղ, որուն հանդէպ (Հ. Կարապենց – Ն.Ս.) մեծ հիացում ունէր, անընդհատ ու բուռն կերպով կը թելադրէր, Կարապենց շուտով անդրադարձաւ, թէ ինք հայ գրող էր, եւ թէ ամերիկեան գրականութիւնն իրեն պէտք չունէր, եւ ոչ ալ ինք ամերիկեան գրականութեան»[3]։
Երկու գրողներին ստեղծագործական դաշտում մերձեցնում է մարդկայինի տեղը ճշտորոշելու անդուլ պայքարը, ուր պատրաստի պատասխաններ չկան։
«Մարդկայինի տեղը ճշտորոշելու անդուլ գերխնդիրը», իբրև գեղարվեստական հանձնառություն, փոխում է Հ. Կարապենցի քննության ազգային անկյունագիծը դեպի մարդն առհասարակ, և նա էլ Վիլյամ Սարոյանի նման դառնում է իր գրականության հավաքական հերոսը՝ լինի ամերիկացի թե հայ, արաբ թե թուրք, ինչը որևէ նոր բան չի փոխելու հարցադրումների ուղղության մեջ: Այդտեղ ազգային գերակայություն կամ գնահատության զեղչում չեք գտնի։
Ամերիկյան, արդեն կրկնակի օտարության մեջ է ապրում ու տառապում Կարապենցի «Որևէ տեղից մինչև այստեղ» պատմվածքի հերոս Արտավը, ով իր ողբերգականությամբ ու մահով շատ նման է Վիլյամ Սարոյանի «Հե՜յ, ով կա այդտեղ» մեկ գործողությամբ դրամայի հերոսներին: Արտավը ծնունդով Էջմիածնից է, ապրել է Երևանում, կնոջ և զավակի հետ աքսորվել Սիբիր, ապա բռնել պանդխտության նոր ճամփան՝ դեպի Ամերիկա: Եկել է, բայց դա իր վերջնական հանգրվանը չէ։ Մենության խորհուրդընրան մերձեցնում է Վիլյամ Սարոյանի «Հե՜յ, ով կա այդտեղ» դրամայի հերոսներին, ինչի հուշարար բանալին կարծես երկուսի խորագրերի նմանությունն է։
Ասես Վ. Սարոյանի աշխարհից «իջած» Արտավը հստակ լսում է հողի տնքոցը և իր հետ զրույցի բռնված գրողին հարցնում, թե արդյոք վերջինս զգո՞ւմ է այդ տնքոցը: «Մի՞թե հոգիների տնքոցը բավական չէ», («Անծանօթ հոգիներ», էջ 61),- հետևում է «սարոյանական» պատասխանը: Հարցադրումը մեզ ակամա տանում է դեպի Համաստեղի «Միջոն», որի հերոսը նույնպես ապշում էր հողի ներսից եկող և իրեն հասանելի ձայների արձագանքից:
Արթնության ոգին ընդհանուր ելակետ է Հակոբ Կարապենցի «Վերջին կայարանը» և Վիլյամ Սարոյանի «Գեղեցիկ, սպիտակ ձիու ամառը» պատմվածքներում։
«Վերջին կայարանը» պատմվածքում Կարապենցը գրեթե չարենցյան տիպի «ազգային երազ»-երազանքի հաճախանքն ապրում է պատանի Վաչիկ Արամյանի շնորհիվ: Վաչիկի համար Երևանը հրապույր է, ձգողական կույր ներուժ, արյան հեռակա թվացող վազք։ Ժամանակին ծնողների գորովագութ պատմությունները Հայաստանի, Արարատ-Մասիսի ու Արաքսի մասին այնքան էին բորբոքել տասնամյա պատանու երևակայությունը, որ նա համոզում է սևամորթ ընկերոջը, որի անունը շարունակվող երազի հանդուգն ու հեգնական տրամաբանությամբ Ջորջ Վաշինգտոն էր, թռցնել «մինչև վերջին կայարան» նշումով երկու տոմս, անցնել կամուրջներ ու ծովեր, հասնել հեքիաթի Երևան: Բայց գնացքը պատանիներին հասցնում է ընդամենը «վերջին կայարան», ոչ ավելին: Երազն ավարտվում է ամերիկյան տիրական ռեալությամբ, բայց առանց ցնցումի, առանց փիլիսոփայական գունավորումի։ Նրանք հասել են Ջեֆերսոն,- ըստ Հ. Կարապենցի՝ «Հայկական Ամերիկայի» գեղարվեստական միջնաբերդը,- այստեղից զանգահարել են հայ պատանու մորը, որ գա զավակի ետևից. արկածն ավարտված է, տառապանքը՝ հաղթահարված։ Սակայն Երևանը մնում է այդպես էլ «չնվաճված»։
Թախիծը հազարավոր մղոններ կտրելու տարածական պատրանք է ձևավորել, բայց այն ավելի է թանձրանում, երբ չենք հաղթահարում միջքաղաքային տարածքներ բաժանող սրտերի հանգրվանները։ Դա բխում է Հ․ Կարապենցի առաջին ժողովածուի՝ ընդհանուր առմամբ հայրենական կարոտի կսկիծը խորքերում թաքցնող հերոսների ընդհանրական դարձած վարքագծից, որոնք որոնում են իրենց այսքան բարդ Նոր Աշխարհում ու այդպես էլ չեն գտնում, քանի որ թաքցնում են իրենց անհանգրվան ներաշխարհը, երբ փորձում են ամերիկյան գրամշակութային աշխարհի հետ համընթաց քայլել։ Ուղղակի Հ. Կարապենցը հայ ընթերցողի վախվորած ականջին փորձում է հասցնել նրանց անկարեկիր հառաչանքի չերևացող նստվածքների ծանրությունը։
Ամերիկյան այս գողտրիկ նյութը հաճելիորեն հիշեցնում է Վիլյամ Սարոյանի՝ անհամեմատ վաղ գրված նշանավոր «Գեղեցիկ, սպիտակ ձիու ամառը» պատմվածքը՝ «Իմ անունն Արամ է» ժողովածուից, ուր պատանեկան խանդավառության նույն ազգային խորքն է՝ հպանցիկ, բայց հետք ձգած սյուժետային կառուցումով։ Վ. Սարոյանի պատանիներին հաջողվում է գրաստ դարձած ձիու առավոտներին տենչ հաղորդել, այն, ինչ ենթագիտակցորեն իրենց ռունգերում է, իրենց հայկականության խորքերում։ Ենթագիտակցական է նաև Հ. Կարապենցի պատանու հայկականության հաստատման նույնքան բորբոք քայլը, բնազդներն են առաջնորդում նրան, նախորդ սերնդից մնացած կոչնակները, որոնց ակամա արձագանքում է որդին՝ վաղը զտարյուն ամերիկացի դառնալու ճանապարհին։
Գրականագետ Դ. Գասպարյանը բարձր գնահատելով Կարապենցի «Վերջին կայարանը» պատմվածքը, առաջարկում է այն զետեղել Հայաստանի հանրակրթական հիմնական դպրոցի գրականության դասագրքերում` «…դրանով իսկ Հակոբ Կարապենցի համար էջ բացելով գրականության ուսուցման մեր ծրագրերի մեջ»[4]: Պահանջը, թվում է, տեղին է, միայն պիտի նկատի ունենալ ամերիկյան միջավայրի երկու խոշոր արձակագիրներ Վ. Սարոյանի և Հ. Կարապենցի գրական նյութի մատուցման միասնական եղանակը. եթե խոսքն աշակերտների մեջ ազգային հպարտության ձևավորման պահանջն է, ապա ավելի նախընտրելի է համադրական քննության մեկ պատուհանը, որով հնարավոր է դառնում հայրենիքի տեսլականը ներկայացնել անմիջական շնչով։
Հուշագրության պատմավավերական հպանցիկ, բայց տպավորիչ կնիք ունեցող «Ո՞ւր մնացին սասունցիները» պատմվածքում Կարապենցը ներկայացնում է Անդրանիկի երբեմնի զինվոր, Սասունի ապստամբության մասնակից Սարգսի ամերիկյան «անշուք» օրերը։ Նրա աչքի առաջ թուրքերը խոշտանգել են կնոջը, սրախողխող արել երկու մանկահասակ տղաներին: Նա առաջին ալիքի տարագիրների շարքը լրացնում է իբրև «Ֆըրսթ Նաշընըլ» դրամատան դռնապան, բայց շարունակում է մնալ Մշո դաշտում՝ հողագործի իր աշխատանքի պատրանքին: Դրամատունն օվկիանոսից այն կողմ միայնակ, բայց երբեք չխեղճացող սասունցուն նվիրել էր տնամերձ տարածք, որն ինքը տարիների ընթացքում շենացրել է՝ գրքերի, քարտեզների շնորհիվ վերակերտելով Հայաստանի պատկերը՝ զույգ Արարատներով, Զվարթնոցով, Սուրբ Էջմիածնով, Արաքսով, Անիի մայր տաճարով, Օշականով, Մաշտոցի կիսանդրիով, Աղթամարով, Երերույքով ու, անտարակո՛ւյս, Երևանով, նրա շենշող լույսերով:
«Սասունցի Սարգիսը կառուցում էր, որպէսզի աշխարհը շէն մնայ, որպէսզի մարդն այլեւս մարդուն վատութիւն չանի: Թէեւ նա ամբողջութիւնը չէր կռահում, սակայն գիտէր, զգում էր, որ մի տեղ մի բան խարխլել է, որ ինքն ու իր ցեղը ինչ-որ անասելի անդոհանքից են անցել» («Նոր աշխարհի հին սերմնացանները», էջ 119-120)։ Որքա՜ն համահունչ է «մի տեղ մի բան խարխլել է» տողը սարոյանական նշանավոր՝ «Ես ոչ մեկի անունը չեմ տալիս, պա՛, բայց ինչ-որ տեղ մի բան սխալ է…»[5] արտահայտությանը «Իմ սիրտը լեռներում է» աշխարհահռչակ դրամայից: Նույնակարգ դատողության մենք հանդիպում ենք Կարապենցի «Արևոտ առավոտների կարոտը» թավրիզցի հայերի ջեֆերսոնյան կյանքի մասին պատմվածքից, որի հերոսը՝ մեծահարուստ Նիկողոս Մուրադխանյանը, չէր հաշտվում, որ իր հիշողության մեջ թարմ ու մնայուն են «…թաւրիզեան սպիտակ օրերը…, երբ կեանքն այնքան լի էր երազներով ու խոստումներով։ Մի՞թէ աւելի լաւ չէր լինի Թաւրիզում չոր հաց ուտել եւ հայ մնալ, քան գալ այստեղ ոսկիների վրայ նստել ու մի պատառ հայութեան կարօտը քաշել։ Չէ՛, մի տեղ հիմքում մի բան խարխլել է»,- եզրակացնում է յոթանասունին մոտեցող ծերունին («Նոր աշխարհի հին սերմնացանները», էջ 221)։ Այս վերջին օրինակը ցույց է տալիս, թե Վ. Սարոյանը որքան խորն է նստած Հ. Կարապենցի ստեղծագործական ներքին շերտերում։
[1]Կարապենց Յ.,Երկուաշխարհ…։- Տե՛ս՝գրողի «Սարոյեանը՝մասամբներհայեցողութեամբ» ծրագրայինփորձագրությունը։- Էջ 159-160:
[2]«Հորիզոն» / գրական, Մայիս, Մոնրէալ, 2017, էջ 9-10։
[3]«Հորիզոն» / գրական, Մոնրէալ, 2017, թիւ 5 (393), Մայիս, ԼԳ. տարի, էջ 10։
[4]Գասպարյան Դ.,Հայգրականություն, գիրքերկրորդ, էջ 259:
[5]Սարոյան Վ., Ընտիրերկեր` չորսհատորով, հ. 2-րդ / պիեսներ, պատմվածքներ, Եր., «Սովետականգրող», 1987, տե՛ս՝էջ 39 ևէջ 42։
