Գոլի Թարաղի | Շամիրանի* ավտոբուսը

            Մինչ կհասնեինք «70» համարի ավտոբուսին, այն արդեն շարժվեց: Փոքրիկ աղջնակս մի փոքր վազեց հետևից, բայց չհասնելով՝ հույսը կտրած կանգնեց: Կսպասենք հաջորդ ավտոբուսին:
Անսպասելի ձյուն էր սկսվել: Օդը լցված է թaափանցիկ փոշեհատիկներով, և ամենօրյա աղմուկ-աղաղակի փոխարեն քաղաքի գլխին մի ուրիշ լռություն է պատել: Ամենուր խաղաղ է ու անբիծ: Մտքի ստվերների նման անցորդներն անհետ կորչում են դեպի մշուշը, իսկ շրջակայքի տներից ու ծառերից միայն անհետացող ուրվագծեր են երևում:
Ութ տարի է՝ ինչ Փարիզում ենք ապրում, բայց առաջին անգամն է, որ էսպիսի ձյուն ենք տեսնում: Ականջներումս տատիս ձայնն է զնգում. «Հրեշտակները մաքրություն են անում. ամպերի կեղտն ու փոշին են թափ տալիս և ավլում երկնային գորգերը»:
Մտածում եմ Թեհրանի ձմեռների, ճերմակ ու բարձր լեռների, Ֆիրուզքուհի[2] երկնային լեռան՝ Ալբորզի[3], մեր այգու մերկ ծառերի մասին, որ քնով են անցել՝ խորասուզված չվող թռչունների վերադարձի երազներում:
Մանկության օրեր. երբ սկսում էր ձյուն գալ, վերջ չուներ. կիրակի, երկուշաբթի…. օրերն էի հաշվում: Երեքշաբթի, չորեքշաբթի, հինգշաբթի ձյուն էր գալիս… 10 սմ, 20 սմ, կես մետր, մինչև այնքան, որ սառում էին դռները, և դպրոցում մեկ շաբաթ դաս չէր լինում:
Ի՜նչ ուրախություն, ինչպիսի՜ անմեկնելի երջանկություն: Մեկ շաբաթ առավոտները մնալ անկողնում, մեկ շաբաթ խաղալ փողոցում հազար ու մի հորաքրոջ աղջիկների ու քեռու տղաների հետ, ուղիղ մեկ շաբաթ՝ առանց այն վախի, որ կտեսնես դպրոցի խիստ ուսմասվարին կամ թե կհանդիպես մաթեմատիկայի մռայլադեմ ուսուցչին, չկարդալ այն հոգնեցնող գրքերը ու չգրել ոչ մի վարժություն, մեկ շաբաթ՝ առանց այն անիմաստ ու երկարաշունչ բանաստեղծությունները հիշելու և առանց գծագրական վարժությունների՝ սև թանաքով ու հատուկ գրիչներով… փրկություն դպրոցի ու դասերի ճանկերից, յոթ օր խաղ ու ազատություն:
Ինչպիսի երանություն էր, երբ հյուրեր էինք ունենում, ձյունը փակում էր ճանապարհը, և երկու–երեք գիշեր մեր տանն էին մնում: Մեր մշտական հյուրերն էին՝
բարի ու նիհար տատիկս, ով օր ու գիշեր նամազ էր անում և մեզ համար Աստծուց երջանկություն, առողջություն, փող ու երկար կյանք խնդրում:
Բիբիջանը՝ մայրիկի ծեր մորաքույրը, ով չէր լսում, և ճանաչողությունն էլ էր վատացել: Ինձ խառնում էր եղբորս հետ, եղբորս՝ քեռուս տղաներից մեկի հետ, նրան՝ հարևանի հետ, վերջինիս էլ՝ ինձ հետ:
Նրբագեղ Ազար մորաքույրս՝ իր փոքրիկ ու չարաճճի երեխաների հետ, որոնք տան միջանցքում մեկնված, խաղում էին, ծառ պատ ու դուռ մագլցում և ինչպես վայրի կապիկներ՝ աղմկելով սահում աստիճանավանդակի վրայով:
Քեռի Ահմադ Խանը, ով աշխարհիս ամենաբարի ատամբնաբույժն էր, և բարությունը թույլ չէր տալիս հանել երևէ մեկի ատամները: Ամեն անգամ, երբ մեզանից որևէ մեկը լալիս էր, նրա աչքերում էլ էր արցունք նկատվում:
Մեծ քեռիս՝ հրետանու սպա, ով, սակայն, վախենում էր ձիուց, ատում զենքն ու հրացանը: Եվ հենց առաջին աշխատանքային օրը սպայի համազգեստը դեն նետեց, դրա փոխարեն կանացի գոգնոց կապելով, մնաց տանը: Նա համեղ մուրաբաներ էր եփում, բրդյա գունավոր բլուզներ գործում:
Եվ վերջավես ծույլ ու գեր Թոուբա խանումը, ով տարօրինակ և արտասովոր պատմություններ գիտեր, ինչպես նաև կապի մեջ էր հոգիների ու ջիների հետ: Տիրապետում էր կախարդական հնարքների և մեզ համար աճպարարություններ անում:
Մինչև ձյան հալվելը այս բոլոր մարդիկ մեր տանն էին մնում: Ես խելքահան էի լինում լի սենյակներից, գորգերի վրա փռված վերմակներից և սեղանից, որ ծփում էր պես-պես ուտեստներով. օշարակի սրվակներ, նռով լցված ափսեներ, շոլեզարդով[4], սպահանյան գյազով[5] ու մայրիկի թխած մեղրաբույր փախլավայով բեռնված ափսեներից: Ինչ հիասքանչ էր, երբ հազարավոր գլխապտույտ բույրեր բարձրանում էին այս ու այն կողմից, պտտվում միջանցքում. տատիկի նարգիլեի հոտը, Բիբիջանի բոցկլտացող բուխարին, տաք բրնձից ալիքվող զաֆրանի բույրը՝ միահյուսվելով տապակած սոխի, վարդաջրի, զիրայի[6], դարչնի և թեժ ածուխի վրայի կիսավառված խորովածի բույրին:
Ինչքան էի սիրում հարևան սենյակներից լսվող մեծերի փսփսոցի ու զսպող ծիծաղի ձայների տակ քնել: Լսում էի կրտսեր քեռուս թառի մեղմ ձայնը, Ազար մորաքրոջ՝ ականջ շոյող մրմունջը, մայրիկի հողաթափերի քստքստոցն աստիճանների վրա և քնով անցնում: Գիշերվա կեսին արթնանում էի ձայներից: Տեսնում՝ մեծերը դեռ արթուն են, լույսերը՝ վառված, իսկ խոհանոցում էլ՝ լիքը անցուդարձ ու կաթսաների ձայներ, և նորից քունս տանում էր. քուն՝ ավելի թեթև, քան աշխույժ օդապարուկը:
Այս երեկո էլ, մանկության օրերի պես ձյուն տեսնելով, հիացա ու երջանկացա: Աղջիկս էլ է հրճվել: Պտտվում է իր շուրջը, պար գալիս ու փոքրիկ ձեռքերով ձնագնդիներ սարքում, նետում դես ու դեն: Անընդհատ վազում էր փողոցում և անհանգիստ սպասում «70» համարի ավտոբուսին: Նրա անհանգիստ շարժումներից հիշում եմ փոքրիկ սրտիս թփթփոցները, երբ ամեն օր՝ դպրոցից հետո, աչքս տխուր հառում էի փողոցի անսահմանությանը և հուսալով տեսնել Ազիզ Աղային՝ ընկերոջս՝ րոպեներն էի հաշվում:
Դեմքս վերև եմ բարձրացնում, բերանս բացում, որ ձյան փաթիները լեզվիս վրա նստեն: Ինչքան ախորժելի ու համեղ են: Ասես հազարավոր ծաղկաթերթեր են թափվում երկնային այգիներից: Զգում եմ՝ ոտքերս պոկվել են գետնից, և լողում եմ օդեղեն տարածության մեջ: Կարծես փրփուրե պղպջակներ լինեմ՝ սրվակի մեջ, և մի գաղտնի շունչ, երբ փչում է, ինձ անցյալ է տանում:
Նայում եմ: Տասը տարեկան եմ: Դպրոցին կից խաչմերուկում սպասում եմ Շամիրանի ավտոբուսին: Մեր նոր տունն աշխարհի ծայրում է: Բլուրների հետևում՝ դատարկ հողերի մեջ ենք ապրում: Մեր շուրջբոլորը ոչ մի տուն չկա: Երբեմն գիշերները շնագայլի ձայն է լսվում, և մայրս վախենում է: Մեր խոհարարը՝ Հասան Աղան էլ է վախենում՝ անկողինը գցելով հայրիկի սենյակի մոտի միջանցքում: Ես սիրում եմ ավերակների միջի տունը, չեմ վախենում մեծ ջրամբարից ու ջրավազանից, որոնք լի են գորտերով, ծառերի մութ ստվերներով՝ նման չար մարդկանց: Եվ այգու ծայրին՝ տոսախների հետևում, մի հին սավանից ինձ համար փոքրիկ սենյակ եմ սարքել: Ոչ ոք չի կարող ինձ գտնել: Ուտելիքներս դնում եմ աղյուսների տակ և այն վախից, թե մայրիկը կբարկանա, որ չարություն եմ արել, հողի տակ փոս եմ փորում: Թավրիզյան ծառերն իմ խաղընկերներն են: Նրանցից յուրաքանչյուրն անուն ունի, և երկարավունները տղաներն են: Երբ դպրոցից տուն եմ հասնում, պայուսակս գցում եմ ու վազքով գնում եմ նրանց մոտ: Նրանց եմ պատմում իմ ողջ օրը, ցույց եմ տալիս նկարներս և պարսկերենի գրքից նրանց համար բաներ կարդում: Որոշները հոգնում են ու հորանջում, մի քանիսը՝ չարաճճիություն անում ու չեն լսում: Ովքեր ընկերներն են, նրանց համբուրում եմ ու ծամածս մաստակները կպցնում նրանց տերևներին: Իմ հետևից չարախոսածներին էլ մտրակում եմ և պարանով իրար եմ կապում ճյուղերը:
Եթե մինչև Ֆիրուզքուհի դպրոց ավտոբուսով գնանք, մեկ ժամից ավել պիտի ճանապարհ գնանք: Եղբայրս ավելի մեծ է և կարող է միայնակ գնալ-գալ: Բայց ես պիտի բռնեմ Հասան Աղայի ձեռքը և առանց նրա թույլտվության մի քայլ անգամ չանեմ. սա հայրիկի հրամանն է: Բայց ես ամեն ինչ իմ ուզածով եմ անում, և եթե Հասան Աղան մի բառ ասի մայրիկին, նրա կաշին տիկ կանեմ, քանի որ գիտեմ՝ վերևի մառանի բանալին, որն իբրև թե կորել էր, նրա կոստյումի աստառի մեջ է, և երբ մայրիկը տանը չէ, բուռ-բուռ ոսպ, լոբի ու բրինձ է գողանում և բոլորը թաքցնում այգու այգու մոտի արտաքնոցի հետևի արկղում, իսկ իր ազատ օրերին՝ հետը տանում: Հենց այս պատճառով է, որ իրար հետ գործ չունենք, և մեր ուժերն էլ հավասար են:
Ժամը չորսին, երբ դասերն ավարտվում են, Հասան Աղան գալիս է իմ հետևից, և խաչմերուկում սպասում ենք Շամիրանի ավտոբուսին: Այսօր ձյուն է գալիս: Մեծ-մեծ փաթիլներ՝ մի բռունցքաչափ: Ամենուր ճեփ-ճերմակ է, իսկ Հասան Աղան անհետացող ուրվագծի նման կանգնած է: Դեմքը՝ ինչպես մի ամպի կտոր, թափանցիկ է. այն ամպերի նման, որ երեկոները տեսնում եմ երկնքում և գիտեմ, որ հազար տարի առաջվա մարդիկ են: Որոշները երկար մորուք ու թագ ունեն, և այնտեղ իր ձիով արագ մի հեծյալ է անցնում: Եթե մարդ երկնքին լավ նայի, կտեսնի ոտքերն իրար կպցրած – նստած մի երեխայի, որն իր գլուխը դրել է ծնկներին ու լալիս է, և ես այն ինչքան էլ ցույց եմ տալիս անխելք եղբորս, նա չի տեսնում: Մայրիկը վախենում է տասնչորսերորդ գիշերվա լուսնից և ինձ ասում է, որ աստղերին էդպես չնայեմ: Երբեմն երկնքի մանուշակագույն խորքից մի մեծ վիշապ է դուրս գալիս ու փակում արևի ճամփան: Երբ ասում եմ Հասան Աղային, գլխապատառ ճչում է: Վերմակը գլխին է քաշում ու բարձրաձայն աղոթում:
Շամիրանի ավտոբուսից լուր չկա: Ուրախ եմ ու ճանապարհի մեջտեղում սահում եմ: Ոտքով խփում եմ ծառի բնին, մինչ ձյունը թափվի գլխիս: Հասան Աղան, իմ պայուսակն ու նախաճաշիկիս տուփը թևի տակ դրած, դողում է: Բերանից անկենդան շունչ է հազիվ դուրս գալիս: Հայրիկի հին կոշիկներն է հագել. ոտքին մի քանի համար մեծ է: Ոտքի կոճը կոշիկի մեջ դատարկ է մնացել, և ձյունը ճիշտ այդ անցքն է սողոսկում: Ձեռքերն էլ են փոքր, և մայրիկի ձեռնոցներն է դրել, թարս ու շիտակ ձեռնոցներ՝ մեկը՝ մուգ կարմիր կաշվից, մյուսը՝ սև ու ասեղնագործ: Հայրիկն ամեն նոր տարուն հրամայում է, որ բոլորի համար նոր կոստյում, վերնաշապիկ, գուլպա ու կոշիկ գնեն: Հասան Աղան իր նոր հագուստները չի հագնում: Դրանք դնում է իր ճամպրուկում, որ ամռան վերջին, երբ գյուղ գնա, հետը տանի: Կամ էլ դրանք վաճառում է և փողն իր սենյակի բուխարու ծխնելույզի մեջ պահում: Ես միակ մարդն եմ, որ գիտեմ նրա փողերի տեղը, բայց դրանց ձեռք չեմ տա. երդվում եմ:
Ավտոբուսի շարժիչի ձայնն է լսվում հեռվից: Հասան Աղան տեղից վեր է թռչում: Ես ու ուրախ ու սպասումով նայում եմ այդ ճերմակած խրճիթին, որ սահելով մոտենում է: Մտածում եմ. «Եթե լույսը թարթեց, կնստեմ: Հակառակ դեպքում կսպասեմ հաջորդ ավտոբուսին, եթե նույնիսկ Հասան Աղան ցրտից քարանա, մայրիկը սպասումից խելագարվի, և ես էլ՝ սովից ու ծարավից մեռնեմ»: Սա գաղտնիք է, որ ոչ ոք չգիտի, ոչ ոք: Իմ ու Ազիզ Աղայի գաղտնիքն է: Նույնիսկ Հասան Աղան է դրանից անտեղյակ և չգիտի՝ ինչու երբեմն չեմ նստում Շամիրանի ավտոբուս (եթե ավտոբուսի լույսը չթարթեց, ուրեմն Ազիզ Աղայի ավտոբուսը չէ) և փախչում եմ, գոռում-գոչում ու բողոքում: Հասան Աղան մի քանի անգամ սպառնացել է, որ մայրիկին կասի, և ես էլ ցույց ե տվել նրա կոստյումի աստառի միջի բանալին: Հենց այս պատճառով հետս գործ չունի և ինձնից ձեռ է քաշել: Եթե ավտոբուսը հեռվից երեք անգամ լուսարձակի, Ազիզ Աղայինն է: Ես ամեն գիշեր՝ քնելուց առաջ, մայրիկի սովորեցրած աղոթքի փոխարեն երեք անգամ կրկնում եմ. «Ես բացի Ազիզ Աղայի ավտոբուսից, ոչ մի ուրիշ ավտոբուս չեմ նստի»: Սա երդում էր, որ մենք էինք իրար հետ կապել, երդում՝ մինչև Դատաստանի օրը:
Ավտոբուսի՝ հեռվից աչք կուրացնող լույսերը հանգում են, և իմ սիրտը հոլի նման պտտվում է ինքն իր շուրջը: Նայում է: Բարձրանում ենք: Հասան Աղան ինձանից ավելի առաջ է գնում: Ազիզ Աղան ինձ է նայում և կարմիր ու կլորացրած աչքերով պատասխանում բարևիս: Մազերը գանգուր են ու յուղոտ: Հասան Աղան ասում է, որ նա վեց ամսական է ծնվել: Հոնքերը սև են, իսկ հաստ բեղերը ընդգրկում են բերանի ողջ երկայնքը: Ես նստում եմ նրա հետևի աթոռին: Հասան Աղան գնում է ավտոբուսի վերջը, ուր ավելի տաք է, և նստելով քնում է: Ուղևորները մի քանի հոգուց ավել չեն, և բոլորը խոսում են: Դպրոցից տուն տանող մեկ ճամփա կա, և երբ ձյուն է գալիս, և մեքենաներն առանց անվաշղթայի սահում են ճանապարհին, այդ ճամփան փակվում է: Երբեմն Հասան Աղան հոգնած է լինում. բարձր հորանջում է, և բերանից ավելի ուժեղ հոտ է գալիս, քան այն յոդից, որով մայրիկը ծնկներիս վերքերն է մշակում: Գլուխս պտտվում է, և աղիներս ՝ գալարվում: Հայելու միջից ինձ է նայում ու ծամածռություններ անում: Ես ձեռքերով բռնում եմ բերանս, որ ուղևորները ծիծաղիս ձայնը չլսեն: Ներքուստ հրճվում եմ: Իմ ընկերը սատանայի տեսք ունի, և երեխաները նրանից վախենում են: Ձեռքերի վրա, կրծքավանդակի վերնամասում դաջվածք ունի: Ականջի մոտից մինչև պարանոց մի մանուշակագույն հաստ սպի է: Ասես որևէ մեկը ցանկացել է պարանոցը կտրել: Մայրիկը երբեք ավտոբուս չի նստում: Սեփական մեքենան ու վարորդն ունի, աբյց գիտի, որ Ազիզ Աղայի նման խենթեր էլ կան աշխարհիս երեսին, և ինձ համար շատ է մտահոգվում: Սրտով չի, որ ավտոբուսով եմ դպրոց գնում, բայց դա հայրիկի հրամանն է, և չի կարելի այն շրջանցել:
Հասան Աղան՝ ավտոբուսի վերջում կծկծված, քնել է: Մի ծակող սառնություն է փչում պատուհանի կոտրված ապակուց, և ուղևորները մրսում են: Ազիզ Աղան հանում է իր կոստյումը, գցում ոտքերիս: Կոստյումից գարշահոտ է փչում: Ուզում եմ՝ ուղևորներն ինձ նայեն, և ձեռքս հպարտությամբ հպում եմ նրա կոստյումի յուղոտ օձիքին: Տարօրինակ հոտ է մնում մատներիս վրա. հոտ, որ մեր տանը չկա, քեռուս ու հորաքույրներիս տանն էլ չկա: Շան, կատվի, կովի ու ոչխարի հոտ էլ չէ: Հոտ է, որ գալիս է աշխարհի անճանաչելի անկյուններից: Բոլոր վատ, արգելված ու էն տեսակ բաների հոտ, որ առայժմ չպիտի իմանալ:
Մայրիկի բույրը տարբերվում է բոլոր բույրերից: Մի բույր է, որ գալիս է եվրոպական դիմափոշիներից ու օծանելիքներից, կինոյի դերասանուհիներից, նորաձևության ամսագրերից, կակաչանոցի փողոցներից և քաղաքային սրճարանների պարահրապարակներից: Մայրիկը գալիք օրերի բույրով է օծված, վաղվա ու այն ողջ գեղեցկությունների բույրով, որին ես հավատով սպասում եմ:
Ոտքերիս փռած այս կոստյումով լրիվ ուրիշ մարդ եմ դառնում. մի մարդ, ով պարտավոր չէ մաքուր, քաղաքակիրթ, սովորող, գերազանցիկ աշակերտ լինի, մազերը գանգրանցնի, բոլորին բարևի ու մեծարի, ամեն մի անծանոթի համար դպրոցում սովորած, բայց և լավ չիմացած բանաստեղծություններից արտասանի, նվագի իր դաշնամուրի առաջին դասը, որը միայն «դո», «ռե», «մի», «ֆա», «սոլ», «լյա», «սի» – ի կրկնությունն է և վերջապես, մասնակցի «Ամենագեղեցիկ երեխա» մրցույթին ու հաղթի:
Ազիզ Աղայի կոստյումը ոտքերիս՝ նրա նման եմ դառնում: Թվում է, թե ողջ մարմինս դաջվածքով է պատված, իսկ ատամներիս կեսը ոսկուց է: Ինձ եմ տեսնում. մեն-մենակ շրջում եմ փողոցներում և լվացք անող Ֆաթեմեի աղջիկների պես ինչ ուզում՝ անում եմ:
Ջրվեժին հարակից կանգառ հասնելուն պես Ազիզ Աղան արգելակում է: Շատ ուղևորներ իջնում են, որ ճանապարհային սրճարանում թեյեն: Ես ու Հասան Աղան մեր տեղերից չենք շարժվում: Ազիզ Աղան նախքան իջնելը մեքենայի պահոցիկից փոքրիկ տոպրակ է հանում, դնում ոտքերիս վրա: Հայելու միջից ինձ է նայում և աչքով անում: Նրա ողջ հայացքը լի է բարությամբ, փափկությամբ՝ ինչպես կտորից տիկնիկ: Իմ ընկերն աշխարհի ամենալավ դևն է, և նրա ձեռքերից, ոտքերից, բերանի տարօրինակ հոտից, կարմրած աչքերից, հին ու կեղտոտ կոստյումից ինչ-որ մի բան է դուրս ելնում՝ նման թափանցիկ գոլորշու, որը մեր շորրջբոլորն է տարածվում, և ես այդ կախարդական գոլորշու մեջ՝ հանց ձյան փաթիլ, հալվում եմ, և այնքան հոգեպարար զգացում է, որ ուզում եմ բյուր դարեր քարե արձանի նման հենց այստեղ ու հենց այսպես մնալ՝ առանց մեծանալու, առանց շարժվելու:
Այսօր Ազիզ Աղան ինձ համար բալի չիր է գնել: Հասան Աղան ավտոբուսի խորքից ինձ ձայն է տալիս ու հարցնում, թե ինչ եմ անում: Նրան չեմ պատասխանում և արագորեն բալերն եմ հաշվում: Ուղևորները կանգնած թեյում են: Ազիզ Աղան օղու շշից մի կում գլուխն է քաշում: Ապա գնում ծառերի հետևը՝ միզելու: Ես չեմ նայում, գլուխս ներքև եմ կախում և արագ-արագ բալերը՝ ծամում, բայց գլխումս նրան եմ տեսնում, և ականջներս շիկնում են:
Ճանապարհ ենք ընկնում, ինչպես մրջյուններ՝ հանգիստ գնում: Երբեմն հետ ենք շրջվում: Այլ մեքենաներ սահում են և ուղիղ ճանապարհի մեջտեղում՝ մեր դիմաց, կանգնում: Մթնել է, և ամբողջ աշխարհը ճերմակ է: Հասան Աղան վախենում է ու ավտոբուսի խորքից անընդհատ ինձ նայում: Գիտեմ՝ մի քանի րոպեից արդեն նրա արցունքները կհորդեն: Լացն ի վերուստ է նրան տրված, և օրը երկու – երեք անգամ լալիս է անտեղի: Մայրիկը վստահ է, որ Հասան Աղայի արցունքները նման թռչունների ծվծվոցին և առանձնապես պատճառ չունեն: Հայրիկն ասում է, որ Հասան Աղան էշի մեկն է, և Հասան Աղան ծիծաղում է, նրան դուր է գալիս «էշ լինելը»: Ուրախությամբ ափսեներն է հավաքում և նայում հայրիկի բերանին, ով գոհունակությամբ խորովածի կտորն է ծամում՝ գոհ նրա պատրաստածից:
Իմ կողքի պատուհանի ապակին կոտրվել է, և մի սառը քամի է դեմքիս փչում: Պարանոցս փայտացել է, մեջքս՝ ցրտից սառել: Ազիզի Աղան մեքենայի հայելու միջից տրտմորեն ինձ է հետևում: Արգելակում է ավտոբուսը: Մի կտոր թերթ ու փոքրիկ, հնամաշ կտորով փակում է պատուհանի անցքը ու կրկին նստում իր ղեկի դիմաց: Ես հասկանում եմ նրա լռության լեզուն: Գիտեմ՝ սիրտը ցավում է, և ի սրտե ցանկանում է, որ տեղափոխվեմ: Ասես աչքերով ինձ ասի. «Վե՛ր կաց, փոքրի՛կ կամակոր աղջիկ. կհիվանդանաս: Գնա, ավտոբուսի խորքը. էնտեղ տաք է: Վախենամ՝ հիվանդանաս»: Ես էլ հայացքով նրան պատասխանում եմ. «Չէ՛, ես տեղիցս իրար չեմ գա: Սա հենց իմ աթոռն է, և ես այն չեմ լքի»:
Սիրում եմ Ազիզ Աղայի անհանգստությունը: Նրա մայրական սերն ինձ ցույց է տալիս ընկերության աստիճանը: Փակում եմ աչքերս և երևակայորեն ճամփորդում մի հեռավուր ժամանակաշրջան՝ մեծ թագավորությունների դարաշրջան: Մի դարաշրջան, երբ նվիրյալ փահլևանները[7], որպեսզի արքային ապացուցեն իրենց նվիրվածությունն ու արդարությունը, քայլում էին թեժ քարածխի վրայով, պատերազմում յոթգլխանի դևերի դեմ:
Ավտոբուսն այլևս չի շարժվում. ճանապարհը փակ է: Ամենուր սառած է ու քարացած: Գլուխս՝ ինչպես լեռ քարացել է. ասես այն փչած լինեն, և մեծանում ու մեծանում է: Սառել եմ և կիսաբաց կոպերիս միջից ստվերներ եմ նկատում, որոնք պար են գալիս ձյան հոսանքում: Քթերիցս թափվում է, աչքերս ծակծկում են: Մի պահ լալիս եմ, տաքանում, հետո նորից դողում եմ, և ատամներս կափկափում են ցրտից: Արցունքներս արագորեն թափվում են. ի՞նչ անեմ: Ազիզ Աղան իր կոշտ մատներով շփում է այտերս և բերանը բաց՝ ծիծաղում: Նրան ճանաչող աշակերտներն ասում են, որ բոլոր ատամները ոսկուց են: Չեմ հավատում: Հարցնում եմ մայրիկից. նա էլ չգիտի և Ազիզ Աղային չի ճանաչում: Սակայն նրա տղան ինձ չի սիրում ու սպառնում, որ եթե ավտոբուսի վարորդներին էլի նայեմ կամ նրանց հետ խոսեմ, կաշիս կքերթի: Մայրիկն ասում է, որ միայն աղքատ ու վատ ունեն ոսկյա ատամներ, և նրանք բոլորը գող են ու մարդասպան, հազարավոր փոքրիկ աղջիկների են սպանում… ես դե հո չեմ հավատում, բայց սիրտս ցավում է, երբ տեսնում եմ՝ մայրիկը երբեմն ստախոս ու խարդախ է դառնում և ասում, թե մորաքույր Ազարը գեր է ու տգեղ (սա ասում եմ, որ տեսնեք՝ մայրիկի շատ արարքներ սրտովս չեն), կամ թե ասում է, թե գիտի շատ երկրների մայրաքաղաքները, բայց մաթեմատիկայի պարզունակ խնդիրները՝ ոչ: Այս ամենով հանդերձ, կարծում եմ, որ նա աշխարհի ամենագեղեցիկ ու լավ մայրիկն է, և գիշերները՝ քնելուց առաջ, ուզում եմ, որ նստի մահճակալիս մոտ, և խոստովանեմ, թե իր մասին ինչ մտքեր են պտտվում գլխումս, բայց մայրիկը միշտ զբաղված է, շտապում է, չի լսում իմ խոսքերը ու, եթե իմանա, որ դռան հետևից իր ու հայրիկի խոսքերին ականջ եմ դրել, ինձ խիստ կպատժի:
Ազիզ Աղան գլուխը կորցրել է փակ ճանապարհից ու ձնաբքից: Ինչքան փորձում եմ ինձ ներշնչել, որ ավտոբուսը գոնե մի քանի սանտիմետր առաջ է գնում, չի ստացվում, ասես մեր ճանապարհը կորցրած լինենք մի սպիտակ անապատում: Հեռվից լսում է Հասան Աղայի ձայնը: Ողբում է և վախից բարձրաձայն թնկթնկում: Ես էլ եմ տարօրինակ դրության մեջ: Զգում եմ՝ ինչպես եմ հիվանդանում: Որովայնս լի է բալերով, ուզում եմ փսխել: Փաթաթվել եմ Ազիզ Աղայի կոստյումի մեջ, երկու ձեռքով պինդ բռնել այն: Գլուխս պտտվում է: Ուզում եմ կանգնել, բայց ոտքերիս մեջ ուժ չկա: Բացում եմ բերանս, սակայն ձայնս դուրս չի գալիս: Ամենուր ձյան հաստ շերտ է, ողջ ավտոբուսը, ամբողջ քաղան ու ես այս ձյունե պատնեշի տակ սառել ենք: Տարիներ է՝ ինչ այս կերպ սառած եմ մնացել: Միայն աչքերս են, որ երկու շիկացած հնոցի պես վառվում են, արցունքներս ագահաբար թափվում են, փայտացած ու չորացած բերանս ջուր է փնտրում. ջուր, ջուր, ջուր…
Մի պաղ ու բուրավետ ձեռք, որից դիմափոշու և անուշաբոյր քսուկի հոտ է տարածվում, շոյում է ճակատս: Ինչ-որ մեկն ականջիս տակ աղոթում է: Ծանոթ դեմքեր են կանգնած մահճակալիս շուրջը. մորաքույր Ազարի խոշոր ու քաղցր աչքերը էլեկտրական լույսի տակ փայլկտում են: Բիբիջանի թեյաբույր հոտն է գալիս: Ճանաչում եմ իմ մաքուր վերմակն ու փափուկ ծածկոցը և գիտեմ՝ իմ անկողնում եմ, և մայրիկը՝ կողքս: Սիրտս խաղաղվում է մի լիաթոք զգացումով: Քունս տանում է, և երազ եմ տեսնում, որ նստած եմ Ազիզ Աղայի ուսերին, և նա՝ ինչպես թռչող գորգ, սավառնում է ամպերի բարձունքում, որ տեսնեմ անծանոթ ու հեռու քաղաքները: Ինչքա՜ն եմ ուզում՝ բերանը բացի, ու ես տեսնեմ նրա ոսկե ատամները, բայց ափսոս, որ նրա բերանը՝ ինչպես մի բերնեբերան սնդուկ, լցված է ադամանդով:
Ծանր հիվանդ եմ: Բժիշկ Քոուսարը ամեն հինգշաբթի գալիս է ինձ տեսնելու: Ստուգում է թոքերս: Իսկ գիշերը բարձրանում է ջերմությունս: Ամեն անգամ, երբ գալիս է, փոխում է դեղերը, և իմ վիճակն ավելի է վատանում: Նիհար, դեղնած ու մեռելային եմ դարձել, և թափվում են գլխիս մազերը: Ինձ համար ուրիշ բժիշկ են բերում, ով ինձնից ավելի ուժեղ է հազում, իսկ նրա գրած դեղերն էլ չկան ոչ մի դեղատանը:
Օրերն ու շաբաթները քամու պես սլանում են: Լրիվ մոռացել եմ դպրոցն ու դասերս: Օրերով քնում եմ ու քնիս մեջ հազում: Տատիկը նստում է մահճիս մոտ և աղոթք մրմնջում: Եթե արթուն եմ լինում, ինձ համար հեքիաթ է պատմում և գդալ-գդալ ճաշ կերակրում: Ամեն օր սենյակիս պատուհանից նայում եմ արքայանարնջի՝ մերկ ու դատարկ ճյուղերով ծառին և հաշվում եմ օրերը, թե ինչքան մնաց գարնանը: Ամեն օր՝ ժամը չորսին, Շամիրանի ավտոբուսն եմ պատկերացնում, որն անցնում է դպրոցի մոտի խաչմերուկով, իսկ միայնակ ու տխուր Ազիզ Աղան իմ դատարկ նստարանին է նայում ու գնում: Գուցե ինձ էլ մոռացել է և այն ուտելիքը, որ դնում էր մեքենայի պահոցիկում, արդեն ուրիշ աղջկա է տալիս: Սիրտս վառվում է խանդից, և հազս ավելի է ուժեղանում: Մայրիկն անմիջապես տեղյակ է պահում բժիշկ Քոուսարին, և լսում եմ հայրիկի ձայնը, որ հրամայում է ինձ պատրաստել. Եվրոպա են տանելու:
Այս տարի մնալու եմ նույն դասարանում: Լալիս եմ, և մորաքույր Ազարն ասում է, որ ոչինչ ավելի կարևոր չէ, քան իմ առողջությունը: Երանի ամառը շուտ գար, և կեռասենին նոր տերև ու պտուղ տար: Ամռանը մեր տունն էլ ավելի աղմկոտ է դառնում: Մեր ընտանիքը մի մեծ տոհմ է, և ես տասը հորաքույր – մորաքույր – քեռի ու տասներկու զարմիկ -զարմուհի ունեմ: Հայրիկն այս տոհմի պետն է, և բոլորը նրա հետ հաշվի են նստում: Ուրբաթ օրերին այս տոհմը մեր տանն է ընթրում, և մայրիկը հյուրերի կեսից ավելիին մեր տանն է քնեցնում. երեխաները՝ իրար կողքի, և մեծերը՝ ավելի հեռու՝ թավրիզյան ծառերի տակ, փայտե թախտերի վրա և ասեղնագործ վրանների մեջ: Իսկ հայրիկը մեն-մենակ քնում է առանձին տաղավարում, որի երկու կողմից առվակ է հոսում. սրա քչքչոցը մինչև առավոտ լսվում է:
Տատիկը երեխաներիս հետ է քնում ու մեզ հետևում: Յուրաքանչյուրիս գլխավերևում մի սառցաջրով բաժակ կա, իսկ բարձներիս տակ՝ մի փունջ հասմիկ: Հաշվում է երեխաներին, յուրաքանչյուրին իր անունով ձայնում, որ համոզվի՝ բոլորն իրենց տեղում են:
Ես գիշերվա լռությունն եմ սիրում. ծառերի պտղավորվելու սրտխփոցն ու նորահաս երիտասարդության թեթև շունչն եմ լսում: Քնելուց առաջ աստղերն եմ հաշվում և ուշադիր նայում մարդկանց կերպարանքն առած ամպերին: Նրանցից մեկը նման է Ազիզ Աղային: Այն բարձունքից ինձ է ձայնում ու ծամածռություններ անում:
Քեռուս տղաները քչփչում են, և տատիկն իր պառկած տեղից երկար ճիպոտով խփում է նրանց ոտքերին: Կրտսեր քեռիս խռմփացնում է, իսկ փողոցային շները՝ հաչում: Բիբիիջանը խոսում է քնի մեջ ու անիծում Թոուբա խանումին: Երեխաներից մեկը տհաճ հոտ է արձակում, և բարկացած տատիկը տեղից ցատկում է՝ իմանա, թե ով էր: Բոլորը քնած են ձևանում, և ոչ մի ձայն-ծպտուն չկա:
Առկայծող աստղերի և մոծակների տզզոցի ուղեկցությամբ նիրհը ծանրանում է աչքերիս վրա: Երբեմն գիշերներն անձրևում է, և տատիկը մեծ ու երկար ծածկոցով, որ ձեռքի տակ պատրաստ դրած է, մեզ ծածկում է: Ես ու քեռուս տղան այդ կոշտ ծածկոցի տակ իրար ենք հպվում և ինչպես հողի տակի մրջյուններ՝ լսում ենք անձրևի կաթկթոցը գլխներիս վրա:
Հիվանդանալուս ժամանակից ստիպված եմ բանտախուց դարձած սենյակումս մնալ, և ամեն ինչ ինձ վախեցնում է: Վախն անտեսանելի մարդու պես ամենուր է: Երբեմն բացում է դուռը, և երեկոյան, երբ մեծերը զրուցում են, գալիս է իմ հետևից: Երբեմն լուսամուտի հետևում է կամ թաքնված է մայրիկի շրջազգեստի փեշի տակ: Այսօր առավոտյան հայելու մեջ էր և ասես ինձ ծաղրեր: Վախն է, որ ինձ ստիպում է հազալ: Մայրիկն այլևս բժիշկ Քուսարիին չի դիմում և դեն է նետել նրա նշանակած դեղերը: Բժիշկ քեռին գիշերներն իմ սենյակում է քնում: Մայրիկի հետ պայմանավորվել են, որ մի գիշեր նա է ինձ հսկելու, մի գիշեր՝ մայրիկը: Հայրիկն ասում է, որ Եվրոպայի բժիշկներն ավելի շնորհալի են և հենց առաջին զննումից կբուժեն: Մորաքույր Ազարը տխուր աչքերով նայում է ու էնպես է ինձ համբուրում, ասես էլ չի տեսնելու: Հասան Աղան սիրային երկտող ունի մի գեր ու դեղնածամ կնոջից: Ասում է՝ այս կինը փարիզուհի է՝ վատ համբավ ունեցող մի կին՝ հեռու Մուգամմեդին ու Ղուրանից: Հասան Աղան մտահոգ է մեզ համար և տատիկին խնդրում է, որ մեր փրկության համար օր ու գիշեր այդ անիծված կալվածքում աղոթք անի: Մայրիկն ուրախ-ուրախ դասավորում է ճամփորդական ճամպրուկները: Տատիկը նամազ է անում ու ինձ օրհնում: Թոուբա խանումը ամեն երեկո սև թոք է եփում ու ինձ կերակրում: Պարանոցիս և ոտքերիս շուրջբոլորը հազար տեսակ հոռութք են կախել, իսկ բարձիս տակը լցված է փոքրիկ թղթերով:
Դեռ ամեն օր՝ ժամը չորսին, մտածում եմ դպրոցից տուն վերադարձի և այն ավտոբուսի մասին, որ հեռվից է գալիս ու քանի որ մոռացել է ավելի վաղ հասնել ինձ, անհետանում է սպիտակ մշուշի մեջ:
Դեռ քնելուց առաջ սրտիս խորքում կրկնում եմ. «Ես բացի Ազիզ Աղայի ավտոբուսից, ոչ մի ուրիշ ավտոբուս չեմ նստի»: Սա երդում է, որ մենք ենք իրար հետ կապել, և մինչև Դատաստանի օրը այդ երդմանը հավատարիմ եմ մնալու: Երդվում եմ: Երդվելիս աչքերս փակում եմ: Շունչս պահում եմ, և սիրտս զարկում է՝ ինչպես մի թմբուկ: Համոզված եմ՝ Ազիզ Աղան կլսի սրտիս թփթփոցը և ինձ պատասխան կտա:
Երեք օրից գնալու ենք: Տատիկը, նստած պատուհանի մոտ, հասմիկներն է թելով անցկացնում. Ինձ համար վզնոց ու ականջօղ է պատրաստում: Ինչքան տխուր են. նույնիսկ Թոուբա խանումը, որ միշտ բարկանում էր ու գոռգոռում, այն ժամանակվա նման չէ: Աչքերը լի են արցունքներով, և թևով անընդհատ քիթն է սրբում:
Դուռն են ծեծում: Մտածում եմ՝ հաստատ մի նոր բժիշկ է կամ            հորեղբայրներիցս մեկը: Հազարավոր մարդիկ են գալիս մեր տուն, աղմուկ–աղաղակ գցում:      Հասան Աղան գալիս է սենյակ ու կանգնում դռան առաջ: Շփոթված է ու տխուր. Շիվարած մայրիկին է նայում, բայց չի համարձակվում բառ ասել: Ինչպես միշտ, վախից դողում է: Սենյակի ելքն է ցույց տալիս սրան-նրան, բայց իր ձայնը չի լսվում: Մայրիկն անտրամադիր է և ուժասպառ: Վերև է բարձրանում, Հասան Աղայի հետևից միջանցքի կողմը գնում: Լսում եմ նրա ձայնը՝ «ո՞վ»: Հասան Աղայի պատասխանը չեմ լսում: Միայն մայրիկի ձայնն է, որ ավելի ու ավելի է սաստկանում և վտանգավոր սուլոցի նման բոլորին վախեցնում:
Տատիկը բարձրանում է, փակում պատուհանը: Վերմակը բարձրացնում եմ մինչև կզակս: Մայրիկի ձայնն է կրկին ականջիս հասնում՝ «Ավտոբուսի վարո՞րդը»:
Սիրտս տեղից պոկվում է: Պառկածս տեղից ելնում եմ ու տեղում նստում: Հասան Աղայի պատասխանը նման է այն ոչխարին, որին ուզում են մորթել: Մայրիկի բղավոցը ականջս է ծակում՝ «Ո՞վ, ո՞վ: Ի՞նչ ավտոբուս»:
Հասան Աղայի լեզուն կապ է ընկել: Լսվում է մայրիկի բղավոցը, որ ուզում է հասկանալ՝ այդ ինչ վարորդ է, որ համարձակվել է գալ՝ տեսնելու իր աղջկան:            Ուղարկում է Հասան Աղային, որ նրան ասի, եթե մի անգամ էլ այս կողմերում հայտնվի, կհրամայի վերջ տալ:
Ծածկոցը մի կողմ եմ գցում: Անկողնուս միջից դուրս եմ ցատկում և ոտաբոբիկ,մ բարակ գիշերազգեստով վազում եմ միջանցքի կողմը: Թոուբա խանումը ջանում է դեմս առնել: Հրում եմ նրան ու կծում ձեռքը: Մայրիկը՝ ապշած իմ տարօրինակ արաքից, հրամայում է հնարավորինս շուտ վերադառնալ տեղերս:
Առանց ուշադրություն դարձնելու վազելով հասնում եմ հայրիկի աշխատասենյակի դռան մոտ, որը միջանքցի վերջում է: Գնում եմ այնտեղ և կողպում դուռը: Սենյակի պատուհանը փողոցի կողմն է նայում: Մի կողմ եմ քաշում վարագույրը: Կանգնում եմ աթոռի վրա ու տեսնում, որ Ազիզ Աղան նեղացած ու վիրավորված երեխայի պես կանգնել է փողոցի մեջտեղում: Ձեռքին մի փոքրիկ տոպրակ կա: Սանրել է գզգզված մազերը, իսկ վերնաշապիկի կոճակները՝ մինչև վերջ կոճկել: Չի ուզում, որ կրծքավանդակի դաջվածքը երևա: Նրան ձայն եմ տալիս: Կողքերն է նայում և ուզում՝ գնա: Ավելի բարձր եմ ձայն տալիս ու ձեռքս թափահարում: Բարձրացում է գլուխը, և աչքն ընկնում է ինձ վրա: Դեմքն էլի այն հին բարությամբ է ծածկվում: Արցունքներս ագահորեն թափվում են, և խոսքերս նույնիսկ ինձ են անհասկանալի: Ազիզ Աղան գլխի շարժվում ինձ է բարևում իր կանգնած տեղից: Այնքան երջանիկ է, որ միայն Աստված գիտի, ծիծաղում է, և հենց այս ժպիտն է, որ երբեմն նրան տարօրինակ է դարձնում: Այտերը բացվում են: Բերանը մռայլ է՝ ինչպես քարանձավ, իսկ դրա մի անկյունում՝ մի ոսկա ատամ, որ սրբազան լույսի պես շողշողում է:
Գիտեմ, որ այդ կախարդական լույսից ինչ ուզեմ, կկատարվի: Փակում եմ աչքերս և երազում, որ կրկին առողջ լինեմ: Հազս անհետանա, և վախն ինձնից հեռու փախչի:
Երբ Փարիզ հասանք, «Վագրամ» հյուրանոցում համար վերցրինք: Հաջորդ երեք օրերին ֆրանսիացի բժիշկն ինձ զննեց ու երկար-բարակ դեղատոմս գրեց: Այդ դեղերից վԳոիճակս լավացել է, և ավելի քիչ եմ հազում: Ոչ ոք տեղյակ չէ իմ ու կախարդան ոսկե լույսից, և մայրիկն իմ առողջանալը վերագրում է ֆրանսիացի բժշկին, բայց ինքս էլ գիտեմ՝ ով ու ինչն է բուժել: Ամեն գիշեր սենյակի մթության մեջ ու վերմակիս տակ ձեռքով շոյում եմ այն երևակայական սուրբ լույսը և մշտական աղոթքս՝ կրկնում:
Փարիզում մեր բնակություն հաստատելուց վեց ամիս է անցնում: Երբ Թեհրան վերադառնանք, դպրոցս կփոխեն և տնից մի քանի քայլ հեռավորության վրայի դպրոց գնալն այլևս խնդիր չի լինի: Ոտքով կգնամ – կգամ, բայց փողոցն անցնելիս դարձյալ սիրտս կթրթռա, և աչքերս Շամիրանի ավտոբուսը կորոնեն:
Տարիներն արագ-արագ անցան: Ես հարգված օրիորդ եմ դարձել: Վերացրել են հին ավտոբուսները, և դրանց փոխարեն վարձու մեքենաներ են՝ երիտասարդ վարորդներով, բայց ես, չնայած այսքան տարիներին, իմ հին երդմանն ու մեծ ընկերոջս հավատարիմ եմ մնում: Ամեն անգամ, երբ տխրում եմ, վշտանում կամ ճանապարհիս որևէ բարդություն է հայտնվում, ակամա մանկության հուշերի գրկից ցոլցլում է ընկերոջս հրաշափառ բերանը, և այն ոսկյա ատամի փայլը՝ իբրև Վեներա մոլորակ, լուսավորում է բոլոր մութ գիշերներս:
Ոլորանից երևում է «70» համարի ավտոբուսը: Մի մանկական ձայն ականջիս ասում է. «Ես բացի Ազիզ Աղայի ավտոբուսից ոչ մի ուրիշ ավտոբուս չեմ նստի»:
Աղջնակս ինձանից ավելի առաջ է գնում: Ձեռքը թափահարում է ավտոբուսի վարորդին, իսկ աչքերը լի են առեղծվածային ու կախարդական գաղափարներով: Գուցե նա էլ գաղտնիք ունի, որն ինձ չի ասում, ինչպես որ ես չասացի ոչ ոքի՝ ո՛չ մայրիկին, ո՛չ Հասան Աղային և ո՛չ էլ նույնիսկ մեր այգու թավրիզյան ծառերին: