Ծնվել է 1946 թվականին Թեհրանում: Սովորել է Թեհրանի համալսարանի Սոցոլոգիայի բաժնում, այնուհետև չինարեն և չինական մշակույթ է ուսումնասիրել Սորբոնի համալսարանում:
Երկրի սոցիալ-քաղաքական կյանքի ակտիվ մասնակիցը լինելուց բացի նա նաև իրանական ֆեմինիստական գրականության առաջամարտիկներից է: Իր հայացքների համար դատապարտվել է ազատազրկման, մի քանի տարի անցկացրել բանտում և ի վերջո լքելով հայրենիքը՝ բնակություն հաստատել ԱՄՆ-ում:
Հեղինակ է բազմաթիվ ստեղծագործությունների: «Կանայք առանց տղամարդկանց» գիրքը, որն արգելված է Իրանում, միմյանց շաղկապված պատմվածքների ժողովածու է:
«Մահդոխթ»-ը գրքի առաջին պատմվածքն է:
Սարին թիկն տված կավածեփ պարսպով կանա՜չ-կանա՜չ այգին գետեզրին էր. այդ մասում ցանկապատ չկար. սահմանը գետն էր: Պարտեզում, որ բալի ու կեռասի այգի էր, կար մի կիսագեղջկական-կիսաքաղաքային տուն՝ երեք սենյականոց, դիմացը՝ ջրավազան՝ լի ջրիմուռներով ու գորտերով: Ավազանի շուրջբոլորը ծածկված էր մանր ավազով, և մի քանի ուռենի կար: Ուռենիների ցոլքն ընկնում էր ջրի մակերևույթին, և հետկեսօրին ջրավազանի մուգ կանաչը լուռ վիճում էր ծառերի բաց կանաչավուն երանգի հետ. հենց այդ պատճառով էլ Մահդոխթը սրտնեղում էր: Ոչ մի տեսակ թշնամանք չէր հանդուրժում: Պարզ էր: Ուզում էր, որ միմյանց սիրով վերաբերվեն ամենքը՝ նույնիսկ աշխարհի կանաչագույնի բոլոր երանգները:
-Իրոք, շատ խաղաղ գույն է, բայց դե…
Թախտը ծառերից մեկի տակ էր, երկու ոտքը՝ փոքր ջրավազանի մեջ, և շատ հավանական էր, որ ցանկացած պահի կսահի տիղմի մեջ ու ամբողջությամբ կընկնի ջուրը: Մահդոխթը նստում էր հենց այդ թախտին և հետևում ջրի ու ծառերի վեճին: Երկնի կապույտը, հատկապես հետկեսօրին, ներթափանցում էր կանաչի ու կանաչավունի մեջ, ու Մահդոխթին թվում էր՝ այն Բարձրյալի դատավորն էր:
Եթե ձմռանը Մահդոխթը շյուղերով էր հյուսում, եթե մտածում էր գնա, Ֆրանսիայում ուսում առնի կամ աշխարհը ոտքի տակ տա, այն պատճառով էր, որ ձմռանը՝ ցրտին, մարդը մաքուր օդ է շնչում, թե չէ ամռանն ամեն ինչի վերջը գալիս է: Ամառը լի է մարդկանց ու մեքենաների ծխով ու փոշով, աղտ ու կեղտով և պատուհանների մեծ ապակիների ցավով, որոնք չեն կարողանում դիմակայել արևի ջերմությանը:
-Լա՛վ, էս անիծվածներն ինչո՞ւ չեն հասկանում, որ էսպիսի պատուհանները հարմար չեն էս երկրին:
Մտորում էր, տխրում և ստիպված ընդունում էր մեծ եղբոր՝ Հուշանգ խանի առաջարկը: Ամառանոց էր գալիս և հանդուրժում էր աղմուկ-աղաղակը երեխաների, որոնք ողջ օրը գոռում էին, կեռաս խժռում, փորլուծ ընկնում ու մածուն ուտում:
– Հրաշք է գյուղի մածունը:
-Հա՛, հրաշք է:
Երեխաները միշտ դողում էին, դժգույն էին, որոշներն իրենց քաշից ավելի էին ուտում. ինչպես մայրերն էին ասում՝ զխկտվում էին:
Սկզբում, երբ ուսուցչուհի էր, Էհթեշամին ասում էր.
-Օրիո՛րդ Փարհամի, խնդրո՛ւմ եմ, այս տետրն այնտեղ դրեք… Օրիո՛րդ Փարհամի, զանգը տվեք… Օրիո՛րդ Փարհամի, մի բան ասեք էդ Սաղրային, ես նրա լեզուն չեմ հասկանում:
Էհթեշամին սիրում էր կարգադրություններ անել, և ինքն էլ վատ ղեկավար չէր: Հա՛: Բայց մի օր ասաց. «Օրիո՛րդ Փարհամի, այսօր միասին կինո գնա՞նք: Լավ ֆիլմ են ցուցադրում»:
Մահդոխթի գույնը թռել էր երեսից: Չէր կողմնորոշվել՝ ինչպես պատասխանի անարգանքին: Այս մարդն ի՞նչ էր մտածել: Իրեն ո՞ւմ տեղն էր դրել: Ընդհանրապես, ի՞նչ էր ուզում: Նոր էր գլխի ընկնում, թե ինչու էին ուսուցչուհիները զսպում իրենց ժպիտները, երբ պարոն Էհթեշամին խոսում էր իր հետ: Փաստորեն մտածում էին… Ղալաթ էին անում, թե մտածում էին: Նրանց ցույց կտա՝ ինքն ով է:
Մահդոխթը դպրոց չգնաց: Բայց երբ հաջորդ տարի լսեց, որ Էհթեշամին ամուսնացել է պատմության ու աշխարհագրության ուսուցչուհի Աթայիի հետ, կրծքավանդակում ճնշում զգաց: Ճնշումն այնքան ուժգին էր, որ թվաց՝ ուր որ է սիրտը դուրս կթռչի:
-Ախր հայրը շատ փող էր ներդրել:
Այդպես էր:
Գալիք ձմռանը ողջ օրը գործեց. գործում էր Հուշանգ խանի երկվորյակների համար, որ նոր-նոր էին ոտքի ելել: Տասը տարի անց հինգի համար էր հյուսում: Հասկանալի չէր՝ ինչո՞ւ էին այդքան ունենում ու ունենում: Հուշանգ խանն ասում էր. «Ինձանից կախված չի, երեխա սիրում եմ, ի՞նչ անեմ»:
-Լա՛վ, ի՞նչ անի, իրոք, ի՞նչ անի:
Վերջերս Ջուլի Անդրուսի ֆիլմերից մեկն էին ցուցադրում: Ջուլիի զուգընկերն ավստրիացի էր, յոթ երեխա ուներ, մի սուլոցով նրանց այս ու այն կողմ էր ուղարկում: Վերջն ամուսնացավ Ջուլիի հետ: Իհարկե, Ջուլին սկզբում մտածում էր՝ վերադառնա, գնա, միանձնուհի դառնա, բայց հետո որոշեց ավստրիացու կին լինել, քանի որ ինքն էլ ութերորդին էր սպասում, և դա լավագույն լուծումն էր, հատկապես, որ գերմանացիներն էլ մոտենում էին. ամեն ինչ կատարվում էր իրար հետևից:
-Ես նման եմ Ջուլիին:
Ճիշտ է: Նման էր Ջուլիին: Եթե մի մրջյունի ոտք վնասվեր, ինքը կարող էր մի փեշ արցունք թափել: Կերակրել էր նույնիսկ փողոցային սոված շներին, իր նոր վերարկուն նվիրել էր դպրոցի հավաքարարին: Երբ ուսուցչուհի էր, երեք անգամ այցելել էր մանկատուն, հասարակական կենտրոններից հանդիպման ծրագրեր ունեին, ամեն անգամ երեխաների համար մի քանի կիլոգրամ քաղցրավենիք էր տարել:
-Ի՜նչ լավ երեխաներ են:
Վատ չէր լինի, եթե նրանցից ոմանք իրենը լինեին:
Ի՜նչ մի դժվար բան է. եթե մի քանիսն իրենը լինեին, նրանց հագուստը միշտ մաքուր կլիներ, փսլինքը երբեք չէր կախվի նրանց շլինքից, զուգարանն էլ մատնանշելու համար պատշաճ բառ կօգտագործեին:
-Լա՛վ, սրանց վերջն ի՞նչ է լինելու:
Դժվար հարց էր, հատկապես որ ռադիոյով ու հեռուստատեսությամբ իշխանություններն էլ էին ժամ առ ժամ հայտարարում՝ պետք է մտածել այդ հարցի մասին: Իշխանությունն էլ, Մահդոխթն էլ անհանգստանում էին երեխաների համար: Ի՜նչ կլիներ՝ Մահդոխթը հազար ձեռք ունենար ու շաբաթական հինգ հարյուր սվիտեր գործեր: Ամեն զույգ ձեռքով՝ մեկ հատ, հազար ձեռքով՝ հինգ հարյուր հատ: Բայց հո մարդ չի՞ կարող հազար ձեռք ունենալ, այն էլ Մահդոխթը, որ սիրում է ձմեռը, և կեսօրից հետո դուրս է գալիս զբոսնելու: Եթե մարդ որոշի հազար ձեռքին ձեռնոց դնել, առնվազն հինգ ժամ կտևի:
-Չէ՛, չէ՛, հինգ հարյուր ձեռքով հինգ հարյուր ձեռքին հինգ հարյուր ձեռնոց դնելը երեք րոպեի հարց է. նույնիսկ ավելի քիչ:
Դժվար բան չէ, ի վերջո հարցը կլուծվի: Պետության աչքը խուփ, ինքը արտադրամասեր կհիմնի, սվիտերներ կգործի:
Մահդոխթը թափահարում էր ոտքը ջրավազանի մեջ: Առաջին անգամ, երբ եկավ այգի, նախ գնաց դեպի գետը, ոտքերը մտցրեց ջուրը: Պաղ սառցաջուրը դաղեց մկանները: Ստիպված ջրից դուրս եկավ: Հնարավոր է՝ հիվանդանար: Հենց հագավ կոշիկները, մոտեցավ ջերմոցին: Դուռը բաց էր, ներսի գաղջ օդն ամառվա տապից ավելի հեղձուցիչ էր, բայց տարիներ առաջ Էհթեշամին ասել էր, որ ծաղկանոցի կանգնած օդը շնչելը շատ օգտակար է, քանի որ ծաղիկները թթվածին են արտադրում: Թեև այդ ժամանակ ջերմոցում ծաղիկ չկար, բոլոր ծաղիկները տեղափոխել էին այգի:
Մահդոխթը քայլում էր ջերմոցի նեղ անցուղիներով ու նայում փոշոտ ապակիներին, և հանկարծ՝ հևոց, ինչ-որ տաք, ջերմոտ, այրվող մի բան, ու քրտնահոտ: Մահդոխթի սիրտը կանգ առավ: Սպասուհին՝ Ֆաթին՝ տասնհինգամյա պարմանուհին, անառակ կնոջ նման ջերմոցի խորքում և այգեպան Յադոլլահը՝ ճաղատ, ճպռոտ աչքերով. մարդ մեղա գալուց հետո է կարողանում նրան ոտքից գլուխ ուշադիր նայել: Էլի հևոց, հևոց, հևոց… Մահդոխթի աչքերը մթնեցին, դողէրոցքն ընկավ ոտքերը: Ձեռքն ակամայից հենեց քարե նստարանին: Բայց չկարողացավ հայացքը կտրել նրանցից: Նայեց, նայեց, մինչև նրանք նկատեցին: Տղամարդը ոռնում էր: Ուզում էր ազատվել, չէր կարողանում: Իր կամքից անկախ՝ հարվածում էր աղջկան: Աղջկա հայացքն ու ձեռքը ձգվել էին դեպի Մահդոխթը: Վերջինս վազքով հեռացավ: Չգիտեր՝ ինչ անի: Ակամայից մոտեցավ ջրավազանին: Քիչ էր մնում՝ փսխի: Ինքնաբերաբար լվաց ձեռքերն ու նստեց թախտի ծայրին:
-Ի՞նչ անեմ:
Մտածեց՝ գնա ու ամեն ինչ պատմի Հուշանգ խանին ու հարսին: Աղջկան նրանք էին տիրություն անելու:
-Ընդամենը տասնհինգ տարեկան է, ի՜նչ պահվածք է…
Հուշանգ խանը, հաստատ, լավ կքոթակի նրան: Հետո էլ կվռնդի: Ֆաթիի եղբայրները հաստատ կսպանեն նրան: «Ի՞նչ անեմ»: Մտածեց՝ ճամպրուկներն իսկույն կապի ու վերադառնա Թեհրան: Ի վերջո, ավելի լավ է, քան գլխացավանքի մեջ ընկնելը:
«Հա՛, հետո՞»:
Մնում է, որ ի՞նչ անի:
Ստիպված՝ սարսափահար վերադարձավ: Աղջիկը չադրան էր կարգի բերում: Դեմքը կաս-կարմիր էր, ճանկռոտված: Ասաց՝ խանո՜ւմ ջան, և ընկավ Մահդոխթի ոտքերը:
«Շան նման վնգստում է»:
-Գնա՛, կեղտո՛տ:
-Չէ՛, խանո՛ւմ ջան, աղաչում եմ, Աստծո՛ւ սիրույն:
-Սսկվի՛ր: Քաշվի՛ր մի կողմ:
– Աստված քո դարդն ու ցավն ինձ տա, եթե մորս ասես, ինքնասպան կլինեմ:
-Բայց ո՞վ է պատրաստվում ասել:
-Աստված վկա, ամուսնանալու ենք, հենց էգուց կգա, պարոնի հետ կխոսի:
Ստիպված էր խոստանալ միայն այն պատճառով, որ աղջիկն իրեն հանգիստ թողնի: Երբ նրա ձեռքերն իր ոտքերին դիպան, սիրտը տակնուվրա եղավ: Աղջիկը, ինչպես անձեռոցիկի ճմռթած տուփ, քաշվեց իր խուցը: Մահդոխթը հոգոց հանեց: Լաց լինել էր ուզում:
Երեք ամիս էր անցել: Ամառն ավարտվելու վրա էր: Վերադառնում էին, ոչ ոք չգիտեր, թե ինչու այգեպան Յադոլլահն անսպասելի վեր կացավ ու գնաց: Հուշանգ խանն ասում էր. «Տարօրինակ է, իր բերանով էր հարյուր անգամ ասել, որ չի գնա»: Պիտի նոր պահակ գտնեին, որ ձմռանն այգին չթալանեին: Ով ցանկանար, կարող էր չորս թախտ դնել գետափին և ուրբաթ օրերին երեսուն թումանով վարձով տալ սրան-նրան: Այդպես էր ասում Հուշանգ խանը, մնացածը հաստատում էին: Այդ պահին էր, որ այգու խորքից լսվեց աղջկա հռհռոցը: Երեխաներին տարել էր խաղալու և պարզ չէր՝ ի՞նչ խաղ է սովորեցնում նրանց: Մահդոխթը բարկացած քայլում էր սենյակում և բռունցքներով հարվածում դռանն ու պատերին: Անհանգստանում էր երեխաների համար: «Երանի՜ հղիանար, որ սպանեին»: Լավ կլիներ՝ հղիանար: Եղբայրները կթափվեին գլխին, կծեծեին, ինչպես հարկն է, ու այդ ժամանակ շունչը կփչեր նրանց ոտքերի տակ: Ի՜նչ լավ կլիներ: Երեխաներն այլևս չէին ապականվի: Հանկարծ մտքով անցավ. «Կուսությունս նման է ծառի»: Պիտի նայեր հայելու մեջ, պիտի տեսներ սեփական դեմքը: «Գուցե դա է պատճառը, որ կանաչ եմ»: Դեմքը կանաչ՝ դեղինին էր խփում: Աչքերի տակ առատ կնճիռներ էին գոյացել, ճակատին երակ կար, որ աչք էր ծակում: Պարոն Էշթեհամին ասել էր. «Ինչ սառն եք, ոնց որ սառույց լինեք»: Մտածեց. «Չէ՛, սառույց չեմ, ես ծառ եմ»: Կարող էր ինքն իրեն թաղել հողի մեջ: «Լա՛վ, բայց ես հո սե՞րմ չեմ, ծառ եմ, պիտի ինքս ինձ տնկեմ»: Այդ ամենն ինչպե՞ս բացատրեր Հուշանգ խանին: Ուզում էր ասել՝ եղբա՛յր, արի նստենք, մտերմիկ խոսենք: Գիտե՛ս, սվիտերներ գործում են արտադրամասերում: Եթե սկսեր, հազար ձեռքի մասին էլ պիտի պատմեր: Բայց դա հնարավոր չէր: Անհնար էր՝ Հուշանգ խանը դա հասկանա: Օրինակ՝ ինչպես ասեր՝ երբ հազարավոր ֆաբրիկաներ հագուստ են արտադրում, այլևս կարիք չկա, որ ինքը ձեռքով հյուսի: Ճար չկար: Մահդոխթը մտածեց՝ մնա այգում, և ձմեռնամուտին տնկի ինքն իրեն: Պետք է այգեպաններից իմանա՝ երբ է տունկ անելու լավագույն ժամանակը: Ինքը չգիտի, բայց կարևոր չէ: Կմնա ու արմատներ կձգի: Գուցե ծառ դառնա: Ուզում էր աճել գետեզրին, ունենալ ավելի կանաչ տերևներ, քան տիղմի կանաչն է, և չվիճել ջրավազանի հետ: Եթե ծառ դառնա, կփթթի: Կծածկվի բողբոջներով: Բողբոջները քամուն կհանձնի, կլինի մի լիքը այգի Մահդոխթ: Ստիպված կկտրեն բոլոր ծառերը՝ բալենին ու կեռասենին, որ մահդոխթ աճի: Մահդոխթը կաճի, հազարավոր շիվեր կտա, կտարածվի ողջ աշխարհում, և երկրագունդը կցվի մախդոխթենիներով: Մահդոխթի բազմաթիվ ծառեր կլինեն: Ամերիկացիները կգնեն տնկին ու կտանեն Կալիֆոռնիա կամ ավելի ցրտաշունչ վայրեր: Մահդոխթի անտառ: Նրանք հաստատ մահդքաթ կասեն: Այնքան կասեն, որ մի տեղ կդառնա մեդուք, մի ուրիշ տեղ՝ մադուք: Հետո՝ չորս հարյուր տարի անց, լեզվաբանները գլուխ գլխի կտան և ցցված քներակներով կհաստատեն, որ երկու բառերի հիմքում էլ նույն՝ մադիք արմատն է, և աֆրիկյան ծագում ունի: Այդժամ կենսաբանները կառարկեն, թե ցրտաշունչ երկրներում աճող ծառը չէր կարող Աֆրիկայում ծագել:
Մահդոխթը գլուխը պատին խփեց. մի քանի անգամ խփեց: Այնքան խփեց, մինչև արցունքները գլորվեցին աչքերից: Հեկեկալիս մտածեց՝ այս տարի անպայման կշրջագայի Աֆրիկայում: Կգնա, որ աճի: Ի սրտե ուզում էր լինել արևադարձային ծառ: Սիրտն էր ուզում. մարդուն միշտ էլ սրտի ուզածն է խելագարության հասցնում:
Պարսկերենից թարգմանեց Նունե Հովհաննիսյանը
