Սկիզբն՝ Այստեղ
ԱԲՍՈՒՐԴ ՄԱՐԴԸ
«Եթե Ստավրոգինը հավատում է՝ չի հավատում, որ հավատում է: Եթե չի հավատում՝ չի հավատում, որ չի հավատում»։ «ԴԵՎԵՐ»
«Իմ գործունեության ոլորտը,— ասում է Գյոթեն,— ժամանակն է»։ Հիրավի, աբսուրդ արտահայտություն։ Վերջիվերջո, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում աբսուրդ մարդը։ Նա չնայած չի ժխտում, բայց և ոչինչ չի անում հավերժության համար։ Ոչ, հավերժության ձգտումը նրան խորթ չէ, բայց նախընտրում է բանականությունն ու ողջամտությունը։ Առաջինը նրան սովորեցնում է ապրել անտրտունջ, գոհանալ ունեցածով, երկրորդը՝ որոշակիացնում է սահմանները։ Համոզվելով, որ իր ազատությունը սահմանափակ է, ընդվզումը հեռանկար չունի, գիտելիքները՝ կատարելություն, նա իրեն տրված ժամանակամիջոցում շարունակում է կյանք կոչվող արկածները։ Ահա նրա գործունեության ասպարեզը, որը բացի իր սեփականից՝ ոչ մի դատի ենթակա չէ։ Եր ար կյանքը նրա համար այլ կյանք չի նշանակում։ Դա անազնվություն կլիներ։ էլ չեմ խոսում այն ծիծաղելի հավերժության մասին, որ կոչվում է սերունդների հիշողություն։ Հիկին Ռոլանը29 հույսը գրել էր դրա վրա և իր անխոհեմության համար պատժվեց։ Սերունդները հաճույքով են մեջբերում նրա խոսքերը, բայց իրենց վերաբերմունքն արտահայտել մոռանում են։ Սերունդներն անտարբեր են տիկին Ռոլանի նկատմամբ։
Հարկ չկա նաև դատողություններ անել բարոյականության մասին։ Ես տեսել եմ, թե ինչպես բարոյական բարձր չափանիշներ ունեցող մարդիկ վատ արարքներ են թույլ տվել ու համոզվել եմ, որ օրինավորությունը կանոնների կարիք չունի։ Աբսուրդ մարդը միայն մի բարոյականություն կարող է ընդունել, որն անբաժան է Աստծուց և թելադրվում է ի վերուստ։ Բայց չէ՞ որ նա Աստծուն չի հավատում։ Բարոյականության մյուս տեսակները (նկատի ունեմ նաև անբարոյականությունը) աբսուրդ մարդու համար լոկ ինքնարզարգացման միջոցներ են, իսկ ինքն արդարանալու ոչ մի պատճառ չունի։ Ես ելնում եմ նրա անմեղության սկզբունքից։
Այդ անմեղությունն, անշուշտ, վտանգավոր է։ «Ամեն ինչ կարելի է»,— ձայնում է Իվան Կարամազովը։ Այս միտքն էլ ինքնին աբսուրդ է, եթե, իհարկե, գռեհիկ իմաստով չընկալենք։ Նկատեցի՞ք արդյոք, որ այն ոչ թե ազատության ու երջանկության ճիչ է, այլ դառը եզրահանգում։ Կյանքին իմաստ հաղորդող Աստծո հավատն անհամեմատ հրապուրիչ է, քան չարագործության անպատժելիության համոզմունքը։ Այս երկուսի միջև ընտրություն կատարելը դժվար է։ Բայց ցավն այն է, որ ընտրություն չի կարող լինել։ Աբսուրդը ոչ թե ազատագրում, կաշկանդում է։ Նա ցանկացած քայլը չէ, որ թույլատրում է։ «Ամեն ինչ կարելի է»-ն չի նշանակում, որ ոչինչ արգելված չէ։ Աբսուրդը մատնացույց է անում միայն գործողությունների հետևանքների հավասարազորությունը։ Իհարկե, միամտություն կլիներ կարծելը, թե նա մղում է ոճրագործության, բայց բացահայտում է խղճի խայթի անօգտակարությունը։ Մանավանդ որ, եթե բոլոր փորձառությունները հավասարազոր են, պարտքի գիտակցումը նույնքան օրինաչափ է, որքան մնացածները։ Կամակորությունից դրդված էլ կարելի է առաքինի լինել։ Բոլոր բարոյականությունները հենվում են այն մտքի վրա, ցանկացած քայլ ունենում է արդարացնող կամ դատա-պարտող հետևանքներ։ Աբսուրդ մտածողությունը գտնում է, որ այդ հետևանքների մասին սառնասրտորեն պետք է դատել և պատրաստ է հատուցման։ Այլ խոսքով, ըստ նման տեսակետի, կան ոչ թե մեղավորներ, այլ՝ պատասխանատուներ։ Ավելին, աբսուրդ մարդը թույլ է տալիս, որ անցյալի փորձերը ապագա քայլերի համար հիմնավորում դառնան։ Ժամանակը այլ ժամանակ է ոգեկոչում, մի կյանքը ծառայում է մի ուրիշ կյանքի։ Բայց նման սահմանափակ ու անսահման հնարավորություններով օժտված գործունեության ասպարեզում, այն, ինչ դուրս է սեփական հստակատեսությունից, թվում է անկանխատեսելի։ Այս անտրամաբանական կացութաձևից ի՞նչ հետևություն կարելի է անել։
Միակ ճշմարտությունը, որ կարող է օգտակար թվալ, մտահայեցողական չէ, ձևավորվում ու բացահայտվում է որոշակի մարդկանց մեջ։ Ահա թե ինչու աբսուրդ մտածողությունը ձգտում է, որ իր դատողությունները պսակվեն ոչ թե բարոյական կանոններով, այլ մարդկային կյանքով շնչող կենդանի օրինակներով։ Այն մի քանի օրինակները, որոնց մենք կանդրադառնանք, հենց այդպիսին են, աբսուրդ մտածողությանը պիտի հաղորդեն որոշակիություն ու կենդանություն։
Հարկ կա՞ արդյոք նշելու, որ օրինակը միշտ չէ, որ արժանի է նմանակման (այն էլ աբսուրդ աշխարհում) և իմ շարադրանքները մոդելներ չեն։ Քավ լիցի։ Ընդհանրապես, անկախ նկատառումներից ու արդարացումներից, ծիծաղելի չէ՞, երբ Ռուսո կարդալով որոշում են չորեքթաթ քայլել, կամ Նիցշեից սովորում հարազատ մորը կոպտել։ «Ան-հրաժեշտ է,— գրում է ժամանակակից մի հեղինակ, ոչ թե հիմար լինել, այլ՝ աբսուրդ»։ Մեր արծարծելիք դրույթներն իմաստ կստանան միայն այն դեպքում, եթե չանտեսենք հակադրույթները։ Եթե նամակատան արտահաստիքային ցրիչն ու բռնակալը նույն գաղափարներն ունեն, ուրեմն հավասար են իրար։ Այս իմաստով բոլոր փորձառություններն են հավասարազոր, հարցն այն է, թե ինչ չափով են ծառայում մարդուն։ Իհարկե, եթե անձնավորությունը հայեցող է, կարող են օգտակար լինել, հակառակ դեպքում արժեք չեն ներկայացնում։ Թերությունների համար մենք դատապարտում ենք ոչ թե կյանքի պայմանները, այլ հենց մարդուն։
Ես ընտրել եմ այնպիսի անձանց, որոնք ապրում են մինչև վերջ իրենց սպառելու համար կամ ինքս հավատում եմ, որ կսպառեն։ Դրանից այն կողմ չեմ էլ անցնում։ Խոսքն առայժմ մի աշխարհի մասին է, ուր գաղափարներն ու կյանքերը զրկված են ապագայից։ Մարդուն աշխատանքի, գործունեության մղող ուժը հույսն է, ուստի խաբկանքից զերծ միտքն ամուլ է։ Աբսուրդ աշխարհում յուրաքանչյուր հասկացության ու կյանքի արժեք չափվում է իր ամլությամբ։
ԴՈՆԺՈՒԱՆՈՒԹՅՈԻՆԸ
Ինչ հեշտ կլիներ ամեն ինչ, եթե հնարավոր լիներ սիրով գոհանալ։ Բայց որքան շատ են սիրում, այնքան հաստատում են աբսուրդությունը։ Դոն Ժուանը մի կնոջից մյուսը սիրո պակասից չի նետվում։ Նույնքան ծիծաղելի կլիներ նրան կատարյալ սեր փնտրող, այդ նպատակին ձգտող մոլագար ինչ-որ մեկին պատկերացնելը։ Չէ՞ որ նա յուրաքանչյուր կնոջ սիրում է նույն կրքով, ողջ էությամբ, ամեն անգամ ստիպված է լինում արտահայտել իր խորունկ ապրումներն ու զգացումները։ Դրա համար սիրուհիներից յուրաքանչյուրին թվում է, թե նա իրեն տալիս է այն, ինչ երբեք, ոչ ոքի չի տվել։ Իհարկե, նրանք բոլորն էլ սխալվում են և կարողանում են հասնել լոկ այն բանին, որ Դոն Ժուանը նորից ու նորից զգա իրենց կարիքը։ «Ի վերջո,— բացականչում է այդ կանանցից մեկը,— ես քեզ իմ սե՛րն եմ տվել»։ Զարմանալի՞ է, որ Դոն Ժուանը ծիծաղում է։ «Ի վերջո՞, ա-ում է նա,— ո՛չ, ևս մի անգամ»։
Մի ՞թե բուռն սիրելու համար պետք է հազվադեպ սիրել։
Դոն Ժուանը թախծո՞տ է։ Դժվար է ասել։ Հարկ էլ չկա թերթելու վարքագրությունը։ Բոլորին հայտնի են, հաճելի՝ նրա ծիծաղն ու հաղթողի ինքնագոհությունը, հանդուգն ցատկերն ու թատերային կյանքի հակումը։ Յուրաքանչյուր առողջ էություն ձգտում է բազմապատկել իրեն։ Ինչպես Դոն Ժուանը։ Սովորաբար տխրում են երկու պատճառով՝ անգիտությունից կամ անհուսությունից։ Դուն Ժուանը գիտի ամեն ինչ և հույսեր չի փայփայում։ Նա հիշեցնում է այն նկարիչներին, որոնք զգում են իրենց օժտվածության սահմանն ու երբեք չեն խախտում, բայց սեփական հնարավորության շրջանակներում ընդունում են վարպետի անկաշկանդ ու ինքնավստահ կեցվածք։ Հանճարեղ լինել նշանակում է իր կարողությունները ճշգրիտ իմանալու խելամտությունն ունենալ։ Մինչև իր ֆիզիկական վախճանը Դոն Ժուանը չի թախծում։ Իսկ այն պահին, երբ հասկանում է, թե ինչ է սպասում իրեն, ծիծաղում է անկաշկանդ ծիծաղով, ներման արժանանում: Նա թախծոտ կլիներ, եթե հույսերով ապրեր։ Ահա հերթական կնոջ շուրթերից զգում է բացառիկ իմացության դառը և կենարար համը։ Դառը։ Մի քիչ։ ճիշտ այնքան, որքան անհրաժեշտ է երջանկությունը լիովին վայելելու համար։
Անհեթեթություն կլիներ կարծել, թե Դոն Ժուանը սնվել է Գիրք ժողովողի ոգով։ Նրա համար ունայնություն է լոկ հանդերձյալ կյանքի հույսը։ Դրա վկայությունն է թեկուզ այն, որ խաղի մեջ է մտնում երկնքի հետ։ Նրան խորթ է թույլ մարդկանց բնորոշ՝ հաճույքների մեջ սպառվելուց հետո մեղանչելու հատկությունը։ Մեղանչումը ավելի հատուկ է Ֆաուստին՝ նա չափազանց շատ Էր հավատում Աստծուն, որպեսզի հոգին սատանաներին ծախեր։ Դոն Ժուանի համար ամեն ինչ անհամեմատ պարզ է։ Մոլինայ «Գայթակղողը» դժոխքի սպառնալիքներին անընդհատ պատասխանում է. «Դեռ ինչքան ժամանակ ունեմ»։ Այն, ինչ տեղի է ունենալու մահվանից հետս, նրան ամենևին չի հետաքրքրում, նա ուզում է իմանալ, թե ինչքան է ձգվելու օրերի շարանը, որ ինքը վայելելու է այս կյանքում։ Ֆաուստն անընդհատ հայցում էր այս աշխարհի բարեկեցությունը՝ քիչ էր մնում մուրացկանի նման ձեռք երկարեր։ Չկարողանալ ապրել վայելքները, ինքնին նշանակում է ծախել հոգին։ Դոն Ժուանն ընդհակառակը, հղփացածության է հասնում։ Եվ եթե լքում է կնոջը, ամենևին ոչ այն բանի համար, որ այլևս նրան չի ցանկանում։ Գեղեցիկ կինը միշտ ցանկալի է։ Պարզապես, արդեն ցանկանում է ուրիշին, իսկ դա ձայնը չէ։
Նա կյանքից շատ գոհ է, ուրեմն զրկվելուց ծանր ոչինչ չի կարող լինել։ Այս խենթն ըստ էության մեծ իմաստուն է։ Բայց հույսով ապրող մարդիկ դժվարությամբ են հարմարվում մեր կյանքին, ուր բարությունն իր տեղը զիջում է մեծահոգությանը, քնքշանքը՝ առնական լռությանը, հաղորդակցությունը՝ միայնակության խիզախությանը։ Բոլորն ասում են՝ այսինչը թույլ մարդ է, իդեալիստ ու սուրբ։ Պետք է կարողանալ կուլ տալ նման վիրավորական մեծարանքը։
Որքա՜ն վրդովմունք (նաև հիացմունքը թաքցնող քմծիծաղ) են առաջացրել Դոն Ժուանի խոսքերն ու այն մի հատիկ նախադասությունը, որ կրկնում է բոլոր կանանց հետ խոսելիս։ Բայց նա, ով վազում է երջանկության քանակի հետևից, կարևորում է միայն արդյունքը։ Ինչ միտք ունի ծանրացնել այն նախադասությունը, որն առանց այդ էլ բազմիցս ցույց է տվել իր արդյունավետությունը։ Բոլորը՝ կին, տղամարդ, լսում են ոչ թե բառերը, այլ արտաբերող ձայնը։ Խոսքը լոկ ընդունված կարգի, պայմանականության, քաղաքավարության համար է։ Դրանից հետո հարկ է լինում անցնել ամենակարևորին, որին միշտ Դոն Ժուանը պատրաստ է։ Իր ինչի՜ն են պետք բարոյական չափանիշները։ Նա նզովքի չի ձգտում Միլոշի Մանյարայի նման սրբանալու համար։ Դոն Ժուանի պատկերացմամբ դժոխքը մարտահրավերի կոչ է։ Աստծո զայրույթի դեմ նա մարդկային արժանապատվությամբ լցված պատասխան ունի։ «Ես ինքնասիրություն ունեմ,— ասում է Կոմանդորին ,— և միշտ կատարում եմ խոստումս, որովհետև ասպետ եմ»։ Բայց նույնքան սխալ կլիներ կարծել, որ նա անբարոյական է։ Այս իմաստով «նման է բոլորին»՝ բարոյականությանը հիմնվում է ներքին համակրանքի ու հակակրանքի վրա։ Դոն Ժուանին կարելի է հասկանալ նկատի ունենալուց հետո միայն, որ նա մարմնավորում է սովորական գայթակղողի ու կանացի սեռի երկրպագուի։ Այո, ինքը սովորական գայթակղողԺԵ է, այն տարբերությամբ, որ գիտակցում է դա, ուստի և դառնում աբսուրդ մարդ: Բայց երբ գայթակղողը վերագտնում է մտածողության հստակությունը, չի փոխվում։ Գայթակղությունը նրա մշտական վիճակն է։ Միայն վեպերում են մարդիկ փոխվում, դառնում ավելի լավը։ Մեր դեպքում թերևս կարելի է ասել, որ ամեն ինչ նույնն է մնացել ու միաժամանակ վերափոխվել է։ Դոն Ժուանը գործում է քանակի բարոյակրթությամբ, ի հակադրություն սրբերի, որոնք ձգտում են որակի։ Աբսուրդ մարդը սովորաբար չի հավատում երևույթների ներքին խոր իմաստին։ Նա փութկոտ հայացք է նետում ջերմ ու խանդավառ դեմքերի վրա, ի մի բերում, որպեսզի հետո այրի։ Ժամանակն իր հետ է, ինքն անբաժան ժամանակից։ Դոն Ժուանը չի ձգտում կանանց «հավաքածու» կազմել։ Նա ուղղակի աշխատում է սպառել նրանց քանակը, ուստի և սպառվում են իր հնարավորությունները։ Հավաքածու կազմել՝ նշանակում է կարողանալ ապրել անցյալով։ Բայց Դոն Ժուանը ժխտում է ափսոսանքը, հույսի այդ տարատեսակը։ Նա դիմանկարներով տարվելու ժամանակ չունի։
Գուցե եսասե՞ր է։ Ինչ-որ տեղ, իհարկե։ Բայց նախ պետք է ճշտել, թե մենք ինչ իմաստ ենք գնում բառի մեջ։ Կան մարդիկ, որոնք ստեղծված են կյանքի, ուրիշները՝ սիրո համար։ Համենայնդեպս այդպես կասեր Դոն Ժուանը, և դա շատ յուրօրինակ տեսակետ կլիներ, որովհետև սերը, որի մասին այստեղ խոսվում է, պարուրված է հավերժության պատրանքով։ Բոլոր փորձ ունեցողները վկայում են, որ առանց խոչընդոտների հավերժական սեր չի կարող լինել, ոչ էլ առանց պայքարի՝ զգացմունք։ Նման սերը ավարտվում է՝ բախվելով իր վերջին խոչընդոտին՝ մահվանը։ Կամ պետք է Վերթեր լինել, կամ՝ ոչինչ։ Այս դեպքում նույնիսկ ինքնասպանության տարբեր ձևեր կան, որոնցից մեկն անմնացորդ անձնազոհումն է, սեփական անձից վերանալը։ Դոն Ժուանը բոլորի չափ գիտի, որ նման վիճակը շատ հուզիչ կարող է լինել։ Բայց նա այն եզակիներից մեկն է, ով գիտի նաև՝ էականը դա չէ, նրանք, ովքեր իրենց խորունկ սիրո շնորհիվ վերանում են սեփական անձից, թերևս հարստանում են հոգով, բայց հաստատ աղքատացնում են ընտրյալին։ Մայրերը, բուռն սիրով սիրող կանայք, սովորաբար չոր սիրտ ունեն, որովհետև վերացած են իրականությունից։ Մի զգացմունքը, մի էակը, մի դեմքը ոչնչացնում է մնացած ամեն ինչ։ Դոն Ժուանն ապրում է բոլորովին այլ սիրով, որը և նրան ազատագրում է։ Այդ սերն իր մեջ ամփոփում է աշխարհի բոլոր դեմքերը, հուզում անցավորությամբ։ Դոն Ժուանը սահմանափակության չի ձգտում։ Նրա համար կարևորը պարզ տեսնելն է։ Մեր կապվածությունը որոշ անձանց մենք սեր ենք անվանում լոկ այն պատճառով, որ գրքերն ու առասպելները մեզ սովորեցրել են այս կամ այն երևույթի մասին ընդհանրացված տեսակետ ունենալ։ Ինձ համար սերը կամ այս կամ այն էակին առնչվող ձգտման, քնքշության և փոխըմբռնողության խառնուրդ է։ Ուրիշ էակների հնարավոր է կապված լինել զգացմունքների այլ խառնուրդով։ Ես չեմ կարող նույն բառով կոչել տարբեր զգացումները, ինչպես չեմ կարող միշտ նույն զգացումներն ունենալ։ Աբսուրդ մարդը այս դեպքում մասնատում է այն, ինչը չի կարողանում միավորել։ Այդպե՛ս նա գոյության նոր ձև է հայտնագործում, որն իրեն ազատություն է տալիս նույնքան, որքան ինքն է տալիս իրեն առընչվող մարդկանց։ Մեծահոգի է այն սերը միայն, որը գիտի իր անցողիկ ու անկրկնելի լինելը։ Այս բոլոր մահերն ու հարություններն ի վերջո կազմում են Դոն Ժուանի կյանքի ծաղկեփունջը։ Այդպես է նա ապրում, կյանքի գրգիռ ստանում։ Ինքներդ դատեցեք, կարո՞ղ է այստեղ եսասիրության մասին խոսք լինել։
Այժմ ես մտածում եմ նրանց մասին, ովքեր ուզում են, որ Դոն Ժուանն անպայման պատժվի։ Ոչ միայն հանդերձյալ, այլև այս կյանքում։ Ես հիշում եմ բոլոր հեքիաթները, առասպելները, անեկդոտները, որ տարածում էին արդեն ծերացած Դոն Ժուանի մասին։ Բայց ինքը վաղուց պատրաստ էր դրան։ Հայեցող մարդու համար ծերությունն իր բոլոր հետևանքներով անակնկալ չի կարող լինել։ Համենայնդեպս նա այնքան գիտակցություն ունի, որ իրենից չթաքցնի մոտեցող սարսափը։ Աթենքում ծերությանը նվիրված տաճար կար, ուր հաճախ էին երեխաներին տանում։ Ինչ վերաբերում է Դոն Ժուանին, որքան շատ են ծիծաղում վրան, այնքան որոշակիորեն է ի հայտ գալիս նրա էությանը։ Ու հենց դրանով ժխտվում է այն ամենը, ինչ ռոմանտիկներն էին վերագրում նրան։ Նման խեղճ ու տանջված Դոն Ժուանի վրա ու՞մ ծիծաղը կգա։ Բայց եթե մարդիկ խղճում են, գուցե երկինքը մեղքերի թողությու՞ն տա։ Բանն այդ չէ։ Դոն Ժուանի հայացքի առջև բացվող տիեզերքում ծիծաղելին նույնպես հասկացությամբ է ընդունվում։ Նա պատրաստ է կրել իր պատիժը, գիտի, որ դա են պահանջում խաղի կանոնները։ Հենց մեծահոգությունն է նրան դրդում անվերապահորեն ընդունել խաղի բոլոր կանոնները։ Դոն Ժուանը համոզված է, որ ինքն իրավացի է և չի կարող պատժից խույս տալ։ ճակատագիրը դատապարտություն չէ։
Ահա սա՞ է նրա հանցանքը և զարմանալի չէ, որ հավերժության ջատագովներն ուզում են անպայման դատափետման ենթարկել։ Բայց նա հասել է պատրանքներով գունազարդված իմացության, նա ժխտում է այն ամենը, ինչ նրանք քարոզում են։ Նրա իմացության կերպը հիմնված է սիրելու և տիրելու, ձեռք բերելու և սպառելու վրա (Սուրբ Գրքում հաճախ գործածվող «իմացություն» բառը արտահայտում է նաև սեռական մերձեցման իմաստ)։
Դոն Ժուանը պատրանքների ոխերիմ թշնամի է համարվում, որովհետև արհամարհանքը չի թաքցնում։ Մի ժամանակագիր արձանագրել է, որ իբր իսկական «Գայթակղողին» սպանել են ֆրանցիսկյանները , որոնք ուզում էին վերջ տալ «իր ազնվականական ծագման պատճառով անպատիժ մնացող Դոն Ժուանի սանձարձակություններին ու անաստվածությանը»։ Ավելի ուշ հայտարարեցին, որ իբր երկինքն է շանթահարել նրան։ Ոչ ոք չի հաստատում դաժան պատժի իրողությունը, չնայած հակառակն էլ ոչ ոք չի պնդում։
Չքննելով հանդերձ նման վախճանի հավաստիությունը, նշեմ, որ այն խիստ տրամաբանական է: ուզում եմ պարզապես կանգ առնել ժամանակագրի գործածած «ծնունդ» («naissance») արտահայտության վրա և բառախաղ անել՝ կյանքը հաստատեց Դոն Ժուանի «անմեղությունը» («innocence»). այժմ արդեն առասպելական դարձած մեղավորության պիտակը նրան շնորհվեց մահից հետո։
Այլապես իրենից ի՞նչ է ներկայացնում այս պաղ արձանը՝ քարե Կոմանդորը, որին ասպարեզ են հանել, որպեսզի հնազանդեցնի մտածելու համարձակության ստացած արյունն ու արիությունը։ Այն խորհրդանշում է հավերժական Բանականության, կարգուկանոնի, համընդհանուր բարոյականության ուժը, մարդուն այդքան խորթ աստվածայինը մեծության ցասումը։ Այս ահռելի, անհոգի քարը խորհրդանշում է նաև իշխող ուժերը, որ Դոն Ժուանը միշտ ժխտեց է՝ ահա՛ Կոմանդորի առաքելության ողջ խորհուրդը: Շանթն ու ամպրոպը կարող են վերադառնալ այն մտացածին երկինքը, որտեղից նրանց կանչել էին։ Բուն ողբերգականը նրանք չեն մասնակցելու։ Ոչ, Դոն Ժուանը քարե ձեռքով չի մահանում: Ես հաճույքով հավատում եմ առասպելական հոխորտանքին՝ ողջամիտ մարդու խելագար ծիծաղին, որով նա ձեռնոց է նետում գոյության չունեցող Աստծուն։ Հավատում եմ մանավանդ, որ երբ Դոն Ժուանը սպասում էր Աննայի մոտ և Կոմանդորր չեկավ, կեսգիշերից հետո մեղսագործն զգաց նրանց ահավոր դառնությունը, ովքեր, համոզվեց՝ արդար էին։ Ավելի մեծ հավատով ես ընդունում եմ վարքագրության այն պնդումը, որ իբր Դոն Ժուանը քաշվել ու կյանքն ավարտել է վանքում։ Ո՛չ այն պատճառով, որ փաստի բարոյախոսական կողմը ճշմարտանման չի թվում՝ ինչպե՞ս կարող էր նա Աստծուց ապաստան խնդրել։ Պարզապես նման ավարտը ներկայացնում է աբսուրդով պայմանավորված այն գոյության տրամաբանական վախճանը, դաժան հանգուցալուծումը, որն ամբողջովին տրված էր այս կյանքի վայելքներին ու վաղվա օրվա մասին չէր մտածում։ Այս դեպքում հաճույքներն ավարտվում են մեղանչման հառաչանքով։ Պետք է ընդունել սակայն, որ դրանք նույն հանգուցալուծման երկու տարբեր կողմերն են։ Ավելի ահաբեկող կերպար դժվար է պատկերացնել։ Մարդը, որին դավաճանել է սեփական մարմինը, ժամանակին չմեռնելու պատճառով ստիպված է մինչև վախճանի վրա հասնելը կատակերգություն խաղալ այն Աստծո դեմդիմաց, ում չի պաշտում, բայց ծառայում է, ինչպես ժամանակին կյանքին է ծառայել։ Ահա, նա ծնկի է իջել պարապության առջև, իսկ ձեռքերը մեկնել դեպի համր երկինքը, որի խորքերում, ինքը լավ գիտի, ոչինչ չկա։
Ես տեսնում եմ Դոն Ժուանին սարերում կորած իսպանական վանքի խցերից մեկում։ Ոչ, անցած սերերի տեսիլքները չեն սահում նրա աչքի առջևով։ Վանքի՝ արևից շիկացած նեղ պատուհանից նա տեսնում է միայն Իսպանիայի լուռ դաշտերը, Իսպանիայի այն հոյակապ ու անհոգի հողը, որն իրեն, իր էությանը շատ նման է թվում։ Հենց այս թախծոտ ու պայծառ տեսարանով էլ ավարտենք։ Վերջերի վերջը, որն անխուսափելի է, բայց ոչ ցանկալի, արհամարհել է պետք։
ԹԱՏՐՈՆԸ
«Ներկայացումն է այն որոգայթը,— ասում է Համլետը,— որով կբռնեմ արքայի խիղճը»։ Բռնելը լավ է ասված, որովհետև խիղճը միշտ անսպասելի է հայտնվում կամ անհետանում: Հարկավոր է նրան ցատկի՝ այն բացառիկ պահին որսալ, երբ ինքն իր վրա մի հապճեպ հայացք է նետում։ Առօրյա մարդը չի սիրում հապաղել, միշտ վազքի մեջ է։ Բայց, իհարկե, սեփական անձից բացի նրան ոչինչ չի հետաքրքրում, մասնավորապես այն, թե ինչ է լինելու վերջը։ Այստեղից էլ նրա սերը թատրոնի, ներկայացման նկատմամբ, ուր տեսնում է բազմաթիվ ճակատագրեր, վայելում, բայց չի ապրում հերոսների տառապանքը։ Նման իրադրության մեջ պետք է հետևել անխորհուրդ մարդուն, որն շտապում է, հայտնի չէ որ հույսի ետևից։ Աբսուրդ մարդն ի հայտ է գալիս այնտեղ, որտեղ ավարտվում է հույսը, երբ միտքն այլևս չի հիանում խաղով, մտնում է խաղի մեջ։ Խաղալ հենց նշանակում է ներթափանցել բոլոր կյանքերի խորքը, ապրել ողջ բազմազանությամբ։ Ես չեմ ուզում ասել, որ դերասանները անսում են այս կոչին, որ նրանք աբսուրդ մարդիկ են, ուղղակի նրանց ճակատագիրն է աբսուրդ ի իր բազմաթիվ գայթակղություններով կարող է գրավել պարզմիտ մարդկանց։ Այս անհրաժեշտ է նշել, որպեսզի շարունակությունը հասկանալի լինի։
Դերասանը թագավորում է անցավոր աշխարհում։ Հայտնի է, որ բոլոր փառքերից նրանը թերևս ամենավաղանցիկն է։ Այդպես գոնե ասում են, չնայած ի վերջո բոլոր փառքերն են վաղանցիկ։ Շնաստղի բնակչի կարծիքով, տասը հազար տարի հետո Գյոթեի երկերը փոշու կվերածվեն, անունն էլ չի հիշվի։ Թերևս մի քանի հնագետ միայն փորձեն փնտրել մեր ժամանակի «վկայությունները»։ Այս միտքը միշտ էլ ինչ-որ ուսուցողական նպատակ ունեցել է։ Եթե մտմտանք նրա բոլոր հետևանքների մասին, մեր առօրյա հոգսերը կվերանան՝ իրենց տեղը զիջելով անտարբեր վեհանձնությանը։ Այդ անտարբերությունը միաժամանակ մեր մտահոգությունները կուղղի դեպի ամենաճիշտ ճանապարհը՝ մոտակա նպատակները։ Թերևս միայն հանապազօրյա փառքն է, որ խաբուսիկ չէ։
Դերասանն, ուրեմն, ընտրում է այն բացառիկ փառքը, որին նվիրվում է, որով ինքն իրեն հաստատում է։ «Բոլորս մի օր մեռնելու ենք» տեսությունից լավագույն եզրահանգումը կատարում է նա։ Դերասանն ունենում կամ չի ունենում հաջողություն։ Այնինչ, նույնիսկ անհայտ գրողը հույսը չի կորցնում, հավատում է, որ թողած գործերը մի օր վկայելու են իր մասին։ Դերասանից լավագույն դեպքում մնում են լուսանկարներ, իսկ թե ինչպիսին է եղել ինքը՝ շարժումներն ու լռությունը, շնչարգելությունն ու հառաչանքը սեր խոստովանելիս՝ այդ ամենից ոչինչ չի հասնում մեզ։ Չճանաչված մնալ, նշանակում է չխաղալ, այսինքն հարյուր անգամ չմեռնել այն էակների հետ, որոնց ոգեկոչել էր, կյանք տվել։
Զարմանալի՝ է, որ անցողիկ փառքը հիմնված է մարդկային ստեղծագործություններից ամենակարճատևի վրա։ Դերասանը միայն երկու ժամ ունի Յագո կամ Ալցեստ, Ֆեդրա կամ Գլոստեր լինելու համար։ Այդ կարճատև ժամանակամիջոցում հիսուն քառակուսի մետրի վրա նա ոգեկոչում է իր հերոսներին, ստիպում մեռնել։ Երբեք աբսուրդն այսքան լավ ու սպառիչ արտահայտություն չի զտել։ Այն զարմանալի կյանքերը, բացառիկ ու կատարյալ ճակատագրերը, որոնք մի քանի ժամվա ընթացքում ծավալվում ու ավարտվում են թատրոնի չորս պատերի մեջ, մի՞թե աբսուրդի ամենախոսուն արտահայտությունը չեն։ Բեմից իջնելուց հետո Սիգիզմունդը ոչինչ է։ Երկու ժամ հետո նրան քաղաքում կարելի է տեսնել ճաշելիս։ Ահա, այդ դեպքում է երևի կյանքը երազ։ Սակայն, Սիգիզմունդին հաջորդում է ուրիշ դեր՝ անվճռականությունից տառապող հերոսին փոխարինում է մոլագար վրիժառուն։ Այսպես դարից դար, կերպարից կերպար անցնելով, մարդուն ներկայացնելով այնպիսին, ինչպիսին պետք է լինի կամ է, դերասանը նմանվում է աբսուրդի մի այլ հերոսի՝ ճանապարհորդի։ ճանապարհորդի նման ավարտում է հերթական գործը, առաջ նետվում։ Դերասանը ժամանակի ճանապարհորդ է, լավագույնները՝ հոգիներ հետախուզող ճանապարհորդներ։ Քանակի բարոյականությունը եթե երբևէ հագուրդ ստանում է՝ ապա միայն ու միայն այս յուրահատուկ բեմում։ Դժվար է ասել, դերասանն ինչ օգուտ է ստանում իր խաղացած դերերից։ Դա թերևս կարևոր էլ չէ։ Կարևորն իմա-նալն է, թե ինչ չափով է ինքն իր սեփական կյանքը միախառնում այդ անկրկնելի ճակատագրերին։ Իրոք, պատահում է, որ ինքն իր մեջ կրում է դերը, որը շատ հեշտ հաղթահարում է ժամանակն ու միջավայրը, ուր ծնվել է։ Կերպարները միշտ ուղեկցում են դերասանին, որոնց մարմնավորելուց հետո, նա չի կարողանում հեշտությամբ բաժանվել։ Խմելու պահին, օրինակ, հաճախ կրկնում է Համլետի՝ բաժակը շուրթերին տանելու ձևերը։ Ոչ, իր կերտած կերպարներն իրենից մեծ անջրպետով չեն բաժանվում։ Դերասանը բազմաթիվ օրեր ու ամիսներ անընդհատ հաստատում է այն բացարձակ ճշմարտությունը, որ էական սահման չկա մարդու և այն հերոսի միջն, որ ինքն ուզում է լինել։ Անընդհատ ջանալով ավելի լավ պատկերել ուրիշներին, նա ակնբախ ցույց է տալիս, թե ինչ չափով է թվացյալը վերածվում իրականության։ Նրա արվեստի բնույթն է լիովին վերակերպավորվելը, հնարավորին չափ ամբողջովին ուրիշ կյանքերի մեջ ներթափանցելը։ Այդպես, վերջիվերջո բացահայտվում է նրա կոչումը՝ ողջ էությամբ ջանալ որոշակի որևէ մեկը չլինել, այսինքն դառնալ բազմադեմ։ Որքան սահմանափակ են այս կամ այն կերպարը մարմնավորելու հնարավորությունները, այնքան տաղանդն անհրաժեշտ է։ Երեք ժամ անց նա մեռնելու է այն հերոսի դիմակով, որն այդ օրն իր դեմքն էր դարձել։ Երեք ժամում անհրաժեշտ է վերապրել ու ներկայացնել մի բացառիկ ճակատագիր։ Սա հենց այն է, ինչ կոչվում է իրեն կորցնել՝ գտնելու համար։ Երեք ժամվա ընթացքում նա հասնելու է այն անելանելի ճանապարհի վերջը, որ դահլիճում նստած հանդիսատեսն անցնում է ողջ կյանքում։
Ներկայացնելով անցողակին, դերասանն արտաքուստ է միայն փորձ, վարպետություն ձեռք բերում։ Թատրոնի պայմանականություն այնպիսին է, որ սիրտն արտահայտվում, բացահայտվում է մարմնով ու շարժումներով կամ էլ ձայնով, որը հավասարապես պատկանում է թե՛ հոգուն, թե՛ մարմնին։ Այս արվեստի օրենքը պահանջում է ամեն ինչ խտացնել, միս ու արյուն դարձնել։ Եթե բեմում սիրեին այնպես, ինչպես կյանքում, բացատրվեին իր տեսակի մեջ բացառիկ սրտի ձայնով, նայեին՝ վայելելու նման, թատրոնի լեզուն ծածկագիր կդառնար։ Այնտեղ լռությունը պիտի լսվի, սերը ձայնի տոնայնությամբ արտահայտվի, անշարժությունն անգամ դիտարժան դառնա։ Թատրոնում տիրողը մարմինն է։ «Թատերային» արտահայտությունը, որ երբեմն սխալ է ընկալվում և վերագրվում երևույթների, որոնց հետ կապ չունի, իր մեջ ներառնում է բեմի ողջ գեղագիտությունն ու բարոյականությունը։ Կյանքի կեսը մարդն անցկացնում է ենթագիտակցաբար, ինչ-որ բանից երես թեքելով, ինչ-որ բանի համար լռելով։ Դերասանը ներխուժում է այդ հոգու գաղտնարանները, ձերբազատում կապանքները, և զգացմունքները ողողում են բեմահարթակը։ Զգացմունքներն իրենց արտահայտությունն են գտնում յուրաքանչյուր շարժման մեջ, ավելին՝ ճչում են իրենց մասին։ Այդպես է կերտում դերասանն իր հերոսին ու ի ցույց դնում հանրությանը։ Նա նկարում է կամ քանդակում՝ իրեն լցնում երևակայական կաղապարի մեջ, ուրվականներին արյուն տալիս։ Պարզ է, խոսքը իսկական՝ այն թատրոնի մասին է, ուր դերասանը հնարավորություն ունի ֆիզիկապես մարմնավորել տվյալ ճակատագիրը։ Վերցնենք Շեքսպիրին։ Անմիջական ապրումների այս թատրոնում մարմինների հախուռն շարժումներն են ի ցույց գնում, բացատրում ամեն ինչ։ Այլապես ներկայացումը փուլ կգար։ Արքա Լիրը խելացնոր ճանապարհորդությունն սկսելուց առաջ կոպիտ շարժումով վռնդում է Կորդելիային, դատապարտում էդգարին։ Այլ կերպ ասած՝ ողբերգության զարգացնող ուժ դառնում է խենթությունը։ հոգիները հանձնված են դիվային խրախճանքի։ Ներկայացման մեջ առնվազն չորս այսպիսի խելագար կա՝ մեկն իր ծաղրածուի մասնագիտությամբ, Երկրորդը՝ սեփական ցանկությամբ, վերջին երկուսն իրենց կրած տառապանքների հետևանքով։ Չորս անզուսպ մարմին, նույն ճակատագրի չորս տարբեր արտահայտությունները…
Երբեմն մարդկային մարմինն անգամ չի բավականացնում։. Դիմակն ու բեմակոշիկները, դիմաներկը, որն ընդգծում է կամ արտահայտիչ է դարձնում դիմագծերը, մարմինը մեծացնող կամ փոքրացնող հանդերձները՝ ամեն, ամեն ինչ այս աշխարհում արվում է արտաքին տեսքի, աչքի ընկալման համար։ Աբսուրդի հրաշքի շնորհիվ մարմինը ծանոթության միջոց է դառնում։ Մինչև չխաղամ, ես ինչպես հարկն է չեմ հասկանա Յագոյին։ Լսելը քիչ է, ընկալելու համար տեսնել է պետք։ Աբսուրդ կերպարից դերասանն ստեղծում է մի միօրինակ՝ օտարոտի ու ծանոթ կերպարանք, որն ի հայտ է գալիս իր բոլոր մարմնավորումներով ու համառորեն հիշեցնում իր մասին։ Թատերական ակնառու ստեղծագործությունները այս պատճառով տոնային ընդհանրության ունենժԶ։ Նաև ա՞յս պատճառով է դերասանն ինքն իրեն հակասում։ Լինելով նույնը, նա միաժամանակ խիստ տարբեր է, որովհետև շատ հոգիներ են ապրում մարմնի մեջ։ Այս անհատի՝ ամեն ինչի հասնելու ու ամեն ինչ ապրելու ցանկությունը, զուր ջանքերն ու անօգուտ համառությունը հենց ստեղծում են աբսուրդ հակասություն։ Այնուամենայնիվ, այն ամենը, որ հակասում են իրար, նրա Էության մեջ միավորվում են։ Դա այն տեղն է, ուր մարմինն ու միտքը հանդիպում են, փարվում, ար անհաջողություններից հոգնած միտքը վերադառնում է իր ամենահավատարիմ դաշնակցին։
«Օրհնյալ են նրանք,— ասում է Համլետը,— որոնց արյունն ու դատողությունն այնչափ համաչափ զուգախառնված են, որ լոկ շվի չեն բախտի մատներին, որ ինչպես ուզե վրան նվագե»։
Ինչպե՞ս եկեղեցին չի դատապարտել դերասանի նման վարքը։ Կրոնը միշտ էլ մերժել է այս արվեստը, հոգիների հերետիկոսական բազմացումը, զգացմունքների խրախճանքը, մտքի վտանգավոր հավակնոտությունը, որը հրաժարվում է մեկ ճակատագրով ապրելուց, տրվում սանձարձակության։ Դարձյալ եկեղեցին ժխտում է ներկայով ապրելն ու Պրոտեոսի հաղթանակը, որն ինքնին կրոնական քարոզների ժխտումն է։ Հավերժությունը խաղ չէ։ Միտքը, եթե այնքան բանականություն չունի, որ հավերժությունը նախընտրի թատրոնից, կորցնում է փրկության ամեն հույս։ «Ամենուր»-ի և «մշտական»-ի միջև փոխզիջում չի կարող լինել։ Ահա թե ինչու այդքան արհամարհված մասնագիտությունը հոգեկան մեծ բախումների պատճառ է դառնում։ «Կարևորը,— ասում է Նիցշեն,— հավերժական կյանքը չէ, այլ հավերժական կենսունակությունը»։ Ողջ դրաման, իրոք, այս երկուսի միջև ընտրություն կատարելն է։
Ադրիեն Լեքուվրեորը մահվան մահճում ցանկացավ խոստովանել ու հաղորդության ընդունել, բայց չհրաժարվեց իր բեմական անցյալից։ Հենց այդ պատճառով էլ մեղքերի թողություն չստացավ։ Ի՞նչ էր դա, եթե ոչ Աստծո առջև իր հոգեկան նախասիրությանն առավելություն տալու մղում։ Մահամերձ այդ կինը, որ արցունքների մեջ հրաժարվում էր ժխտել այն ամենը, ինչ իր արվեստն էր կոչում, հասել էր այնպիսի մեծության, որին երբեք, ոչ մի բեմահարթակում չէր հասել։ Դա նրա լավագույն և դժվարագույն դերն էր։ Երկնքի և անցավոր, ծիծաղելի հավատարմության միջև ընտրություն կատարելը, նախապատվությունը հավերժությանը կամ Աստծո ողորմությանը տալը դարավոր ողբերգություն է, ուր ամեն ոք պիտի գրավի իր տեղը։
Այն ժամանակվա դերասանները գիտեին, որ եկեղեցին բանադրել է իրենց։ Դերասան լինել նշանակում էր ընտրել դժոխքը։ Կրոնականները նրանց համարում էին իրենց ոխերիմ թշնամիները։ Դրական շրջանակներում նույնիսկ տարակուսում էին. «Ինչպես, Մոլիերի՜ն զրկել հոգեհանգստի ծեսից»։ Բայց նման վերաբերմունքն արդարացի էր, մանավանդ որ նա մեռել էր բեմի վրա, կյանքն ավարտել դիմահարդարված և ամբողջովին տարրալուծվել իր խաղացած կերպարների մեջ։ Մոլիերի կապակցությամբ հիշատակում են նաև նրա հանճարեղությունը, որին իբր ամեն ինչ ներվում է։ Բայց հանճարը ոչինչ չի ներում հենց այն պատճառով, որ ինքը հրաժարվում է ներում հայցելուց։
Դերասանը գիտեր նաև, որ ինքը չարչարանքի է դատապարտված։ Բայց նման անորոշ սպառնալիքներն ի՜նչ արժեք ունեին այն վերջին հատուցման հետ համեմատած, որ հենց կյանքն էր պահել իր համար։ Նա նախօրոք հաշտվել էր դրա հետ, համակերպվել։ Դերասանի՝ ինչպես ընդհանրապես աբսուրդ մարդու համար, կանխահաս մահն անուղղելի ավարտ է։ Ոչինչ չի կարող փոխհատուցել այն անթիվ դերերն ու դեմքերը, որ նա չի հասցնի մարմնավորել։ Այսպես թե այնպես մահն անխուսափելի է։ Որտեղ էլ որ խաղա դերասանը, ժամանակը գտնում է նրան, իր դրոշմը թողնում։
Չնչին երևակայությունն անգամ բավական է պատկերացնելու համար, թե ինչ է նշանակում դերասանի ճակատագիր։ Նա ստեղծում է իր կերպարներն ու տեղավորում ժամանակի մեջ։ Ժամանակի հետ էլ սովորում է տիրել նրանց։ Որքան շատ է տարբեր կյանքեր ապրում, այնքան հեշտ է առանձնացնում իր սեփական կյանքը։ Հետո գալիս է ժամանակը և հարկ է լինում մեռնել բեմի վրա ու կյանքում։ Այն, ինչ ապրել է, իր աչքի առջև է, տեսնում է պարզ։ Զգում է, թե ինչքան տանջալից ու անկրկնելի էր իր կյանքը։ Նա գիտե այդ ու պատրաստ է մեռնել։ Ծեր դերասանների համար զառամյալների տներ կան։
ՆՎԱՃՈՒՄԸ
—Ո՛չ,— ասում է նվաճողը,— մի կարծեք,— թե իմ գործերով տարված, այլևս չեմ մտածում։ Ես կարող եմ ճշգրիտ ասել, ինչին եմ հավատում։ Իմ հավատն աներեր է, տեսադաշտը պարզ ու որոշակի։ Մի՛ լսեք նրանց, ովքեր պնդում են. «Մենք այսինչ բանը շատ լավ գիտենք, դրա համար չենք կարողանում արտահայտվել»։ Եթե չեն կարողանում, ուրեմն չգիտեն, կամ ծուլությունից չեն ուզում թափանցել երևույթների խորքը։
Ես շատ համոզմունքներ չունեմ։ Կյանքի վերջում է մարդը գլխի ընկնում, որ ինքը տարիներն սպառել է մեն-մի հատիկ ճշմարտության մեջ համոզվելու համար։ Այսինքն, նույնիսկ մեկ ճշմարտությունը, եթե հավաստի է, բավական է, որ կյանքը իմաստավորվի։ Գալով ինձ, ինչ խոսք, ես իմ որոշակի համոզումներն ունեմ մարդ-անհատի մասին, որոնք պետք է արտահայտել անաչառ, եթե անհրաժեշտ է, անգամ համապատասխան արհամարհանքով։
Մարդն ավելի մարդ է իր լռությամբ, քան այն ամենով, ինչ ասում է։ Ես շատ դեպքերում եմ լռում։ Բայց հաստատ համոզված եմ, որ որևէ անհատի մասին կարծիք հայտնողները շատ ավելի քիչ փորձ ունեն, քան ես իմ այս դատողությունների ժամանակ։ Միտքը՝ նրբանկատ միտքը, ըստ երևույթին կանխազգամ է, թե ինչի վրա կարելի է ուշադրություն դարձնել։ Մեր՝ ավերածություններով ու արյունահեղությամբ աչքի ընկնող դարաշրջանը օրինակներ շատ անի։ Հնագույն ազգերը մինչև վերջերս՝ մինչև մեր մեքենայացված ժամանակները հնարավորություն ունեին հավասարակշռել հասարակության ու անհատի բարոյականությունը, ճշտել, թե որը ում պիտի ծառայի։ Դա հնարավոր էր մարդկային հոգում արմատացած այն թյուր մտայնության պատճառով, ըստ որի մարդիկ աշխարհ են գալիս ծառայելու կամ ուրիշներին իրենց ծառայեցնելու համար։ Դա հնարավոր էր նաև այն պատճառով, որ թե՛ հասարակությունը և թե՛ անհատը չէին բացահայտել իրենց բոլոր կարողությունները։
Ես տեսել եմ պարզհոգի մարդկանց, ովքեր հիացնել են ֆլամանդական արյունահեղ մարտերի ժամանակ հոլանդական նկարիչների ստեղծած գլուխգործոցներով կամ Երեսնամյա պատերազմի օրերին հուզումով են լսել սիլեգյան կրոնականների աղոթքը։ Նրանք ակնածանքով են նայել, թե ինչպես են հավերժական արժեքները դիմանում ժամանակների փորձությանը։ Բայց կյանքը շարունակվում է, ժամանակակից նկարիչները զուրկ են այդ անհուսությունից։ Արվեստագետի, ուզում եմ ասել՝ ամենաաննկուն սիրտն անգամ չի կարող ոչնչի հասնել, որովհետև այժմ բոլորը, սրբերը նույնիսկ զորակոչի են ենթարկված։ Ահա՛, ամենից խորը թերևս այս զգացողությունն է համակել ինձ։ Խրամատներում ծնունդ առած ու անավարտ մնացած յուրաքանչյուր գեղարվեստական կերտվածքի, արկի պայթյունից աղավաղված վրձնահարվածի, փոխաբերության կամ աղոթքի մեջ՝ կորած հավիտենականության մի մասնիկը կա։ Զգալով, որ չեմ կարող տարանջատվել իմ ժամանակից, ես որոշել եմ միաձուլվել նրան։ Դրա համար եմ այդքան կարևորություն տալիս անհատականությանը, որն ինձ թվում է նսեմացած ու չնչին։ Քանի որ գոյության չունեն հաղթանակած մարտեր, ես տարվում եմ կորցրած մարտերով, սրանք հոգեկան մեծ կամք են պահանջում, որը թե պարտությունների և թե վաղանցիկ հաղթանակների ժամանակ նույնն է մնամ։ Աշխարհի ճակատագրով ապրողը պետք է մտահոգվի քաղաքակրթությունների բախման պահերին։ Ես ապրում եմ այդ տագնապն ու չեմ ուզում մեկուսանալ։ Պատմության և հավերժության միջև ես ընտրել եմ պատմությունը, որովհետև սիրում եմ որոշակիություն։ Այն ինձ գոնե վստահություն է ներշնչում։ Դրանից բացի, ինչպե՞ս կարող եմ ժխտել իմ վրա բռնացող ուժը։
Միշտ էլ գալիս է ժամանակը, երբ հարկ է լինում ընտրություն կատարել հայեցողության ու գործունեության միջև: Հենց դա էլ կոչվում է առնականանալ։ Անշուշտ հոգեկան տառապանքներն ահավոր են դառնում, բայց հպարտ մարդու համար միջին ճանապարհ գոյության չունի։ Կամ Աստվածը, կամ ժամանակը, կամ խաչը, կամ սուրը։ Կամ աշխարհն ունի առօրյա եռուզեռից շատ բարձր իմաստ, կամ այո եռուզեռից բացի գոյության չունի ոչ մի ճշմարտություն։ Կամ չպետք է ապրել իր ժամանակն ու ժամանակի հետ մեռնել, կամ խուսանավել հանուն մի բարձրագույն գոյության։ Գիտեմ, հնարավոր են գործարքներ՝ կարելի է ապրել իր ժամանակն ու հավատալ հավիտենականությանը։ Սա նշանակում է հաշտվել իրավիճակի հետ։ Բայց ես խորշում եմ գործարքներից, ուզում եմ ունենալ կամ ամեն ինչ, կամ ոչինչ։ Եվ եթե ընտրում եմ գործունեությունը, մի կարծեք, որ ընդհանրապես հրաժարվում եմ հայեցողությունից։ Ուղղակի քանի որ վերջինս չի կարող ինձ ամեն ինչ տալ ու զուրկ է հավիտենականությունից, ես կապի մեջ եմ մտնում ժամանակի հետ։ Ես չեմ ուզում ինձ կաշկանդել ոչ թախիծով, ոչ էլ ցավով՝ ինձ հստակություն է անհրաժեշտ։ Ես ձեզ ասում եմ՝ վաղը զորակոչ է լինելու, թե՛ ձեր և թե՛ ինձ համար դա ազատագրություն է։ Անհատը ոչինչ չի կարող, միաժամանակ կարող է ամեն բան։ Այս հիանալի հատկանիշը նկատի ունենալով, դուք կհասկանաք, թե ինչու՞ եմ միաժամանակ գնահատում ու ժխտում։ Աշխարհը ճնշում է, ես ազատագրում եմ։ Ես իրեն վերադարձնում եմ իր բոլոր իրավունքները։
Նվաճողները գիտեն՝ գործունեությունն ինքնին անիմաստ է։ Օգտակար է միայն այն գործունեությունը, որը կվերափոխի մարդուն և աշխարհը։ Ես մարդկանց երբեք չէի վերափոխի, բայց մի պահ ինքներս մեզ խոկանք՝ «Իսկ եթե…», մանավանդ որ պայքարի ճանապարհին կենդանի մարմնի հետ հանդիպումն անխուսափելի է։ Նույնիսկ ճնշված մարմինն ինձ համար միակ հավասարությունն է։ Միայն նրանով ես կարող եմ գոյություն ունենալ։ Մարմնեղեն կյանքն իմ էությունն է։ Ահա թե ինչու ես նախապատվությունը տալիս եմ աբսուրդ ջանքերին, ահա թե ինչու ես կողմնակից եմ պայքարին։ Ինչպես արդեն ասացի, ժամանակը նույնիսկ տրամադրում է դրան։ Մինչև այժմ նվաճողի մեծությունը աշխարհագրական բնույթ ուներ և չափվում էր բռնազավթված տարածքներով։ Զուր չէ, որ բառը փոխել է նշանակությունն ու այլևս հաղթանակած զորավարի իմաստ չի արտահայտում։ Մեծությունը հեռացել է իր նախնական բովանդակությունից և ստացել ընդվզման ու անհեռանկար զոհողության իմաստ։ Խոսքը Ազատության նախասիրության մասին չէ, հաղթանակը միշտ էլ ցանկալի կլիներ։ Բայց միայն մի՝ հավերժական հաղթանակ գոյություն ունի, որը երբեք չեմ կարող նվաճել։ Այս տեղ ես ինչ-որ բանի եմ դեմ առնում, ինչ-որ բան ինձ խոչընդոտում է։ Հեղափոխությունները, մեր ժամանակների առաջին նվաճողից՝ Պրոմեթևսից սկսած, միշտ ուղղված են եղել Աստծո դեմ։ Հեղափոխությունը մարդու ընդվզումն է իր ճակատագրի դեմ, աղքատությունը լոկ պատրվակ է: Բայց պայքարի ոգին մարմնավորվում է միայն պատմական իրադրություն ներում, որտեղ և ես միանում եմ նրան։ Մի կարծեք, սակայն, որ դա ինձ բացառիկ հաճույք է պատճառում՝ իմ մարդկային հակասությունը երևույթների հակասության հանդեպ մնում է: Իմ ողջախոհությունը ուղղված է մի նպատակակետի, որն այն ժխտում է: Ի հեճուկս ամեն նվաստացման, ես մարդուն բարձրացնում եմ, և այդ լարվածությանը, հստակատեսությանը, անվերջանալի ինքնակրկնումին միաձուլվում են իմ ազատությունը, ընդվզումն ու եռանդը։
Այո՛, մարդն ինքնին նպատակ է, իր միակ նպատակը։ Եթե նա ինչ-որ բանի Էլ ձգտում է, ապա միայն այս կյանքում։ Հիմա ինքս դա արդեն հաստատ գիտեմ։ Նվաճողները երբեմն խոսում են հաղթանակի՝ գերիշխանության մասին, որի մեջ դնում են իրենք իրենց «գերազանցելու» իմաստ։ Բայց դուք լավ գիտեք, թե իրականում դա ինչ է նշանակում։ Ամեն մարդ Էլ, որոշ իրադրություններում իրեն Աստծուն հավասար է համարում։ Գոնե այդպես ասում են։ Դրա պատճառն այն է, որ մտավոր փայլատակման ինչ-ինչ պահի մարդն գզում է սեփական ոգու զարմանալի մեծությունը։ Նվաճող է կոչվում հենց այն մարդը, որն իր մեջ միշտ գտնում է այդ բարձունքներին մնալու ուժ և լիովին գիտակցում է իր մեծությունը։ Այս կամ այն չափով ավել-պակասը լոկ մաթեմատիկական խնդիր է: Նվաճողները ցանկության դեպքում ավելին և են կարող։ Ահա թե ինչու նրանք երբեք չեն լքում իրենց մարդկային էությունը, անգամ երբ նետվում են հեղափոխության ամենաթեժ բոցերի մեջ։
Նրանք այնտեղ գտնում են խեղված էություններ, բայց նաև իրենց սիրուն ու հիացմունքին արժանի բացառիկ արժեքներ՝ մարդուն և նրա լռությանը։ Սա միաժամանակ նրանց աղքատությունն է ու հարստությունը։ Միակ շքեղությունը դառնում է մարդկային փոխհարաբերությունը։ Մի՞թե հասկանալի չէ, որ այս անկատար աշխարհում մարդկայինը միայն մարդկային ամեն ինչն է ստանում առաջնային իմաստ։ Իսկական հարստությունները՝ լարված դեմքերը, վտանգված եղբայրությունները, ամուր ու նպատակամղված բարեկամություններն են, քանի որ դատապարտված են կործանման։ Միայն այս շրջանակում է միտքն ըստ էության զգում իր կարողություններն ու սահմանները՝ այսինքն ներգործության ուժը։ Ոմանք խոսում են հանճարի մասին։ Անմիջապես ասեմ, որ ես նախընտրում եմ խելքը, այն նույնպես կարող է հիացմունք հարուցել։ Այն լուսավորում է շրջապատի ամայությունն ու տեր-տնօրեն դառնամ։ Գիտի իր ստրուկ լինելու մասին ու չի թաքցնում։ Մեռնում է մարմնի հետ միաժամանակ։ Իր ազատությունը հենց այդ իմացությունն է։
Մեզ համար գաղտնիք չէ, որ բոլոր եկեղեցիները մեր դեմ են։ Նման լարված վիճակում գտնվող սիրտը խուսափում է հավերժությունից, մինչդեռ կրոնական ու քաղաքական բոլոր ուսմունքները ձգտում են հավերժության: Նրանց համար երջանկությունն ու արիությունը, աշխատավարձը կամ ճշմարտությունը երկրորդական են։ Սա եկեղեցիների այն ուսմունքն է, որ բոլորը պարտավոր են ընդունել, բայց ինքս անձամբ գաղափարների ու հավերժության հետ ոչ մի գործ չունեմ։ Իմ ճշմարտությունները, որոնցից ես չեմ կարող բաժանվել, այնքան մոտ են, որ կարելի է ձեռքով շոշափել։ Թերևս այդ պատճառով դուք չեք կարող հենվել ինձ վրա՝ նվաճողներից ոչինչ, առավել ես ինչ-ինչ ուսմունքներ չեն մնում։
Այս ամենի վերջում, անկախ ամեն ինչից, մեզ մահն է սպասում։ Մենք դա գիտենք։ Դիտենք նաև, որ մահով ամեն բան ավարտվում է։ Ահա թե ինչու Եվրոպայով մեկ սփռված, մեզնից ոմանց հետամտող տապանաքարերն այդքան տձև են։ Մենք գեղեցկացնում ենք լոկ այն, ինչը սիրում ենք, իսկ մահը մեզ վանում, հոգնեցնում է։ Այն նույնպես հարկ է լինում նվաճել։ Կարարայի տոհմի վերջին ներկայացուցիչը, որ մենակ էր մնացել ժանտախտից դատարկված ու վենետիկցիներով շրջապատված Պադուայում, խելագար գոռգոռոցներով նետվում էր պալատի մի սրահից մյուսն ու սատանայից մահ խնդրում։ Սա մահը հաղթելու ձևերից մեկն է։ Արևմուտքին բնորոշ խիզախության ձևերից մեկն էլ հենց այն տեղերը սոսկալի դարձնելն է, ուր մահը կարծես թե պիտի պատվեր։ Անհնազանդության աշխարհում մահը խորացնում է անարդարությունը, դառնում վատթարագույն չարագործությունը։
Ուրիշները, նույնպիսի համոզվածությամբ, նախընտրում են հավերժությունն ու բացահայտում այս աշխարհի պատրանքայնությունը։ Նրանց գերեզմանները ծաղիկների ու թռչունների առատության մեջ ուղղակի ժպիտ են շողարձակում։ Այս ամենը դուր է գալիս նվաճողին, որոշակի դարձնում, թե ինչից է ինքը հրաժարվել։ Չէ՞ որ նա, ընդհակառակը, ընտրել էր սև մետաղե գերեզմանապարիսպը կամ անհայտ շիրիմը։ Հավերժության երդվյալ նվիրյալներից ոմանք երբեմն հարգանքով ու խղճահարությամբ լցված՝ սարսափ են գզում այն մարդկանց նկատմամբ, որոնք ի վիճակի են ապրել մահվան՝ նման պատկերացումներով։ Մինչդեռ այդ մարդիկ հենց դրանց մեջ են ուժ ու արդարացում գտնում։ Մեր ճակատագիրը մեր առջև է, մենք ընդվզում ենք նրա դեմ ոչ այնքան հպարտությունից, որքան մեր վիճակի անելանելիության գիտակցությունից։ Երբեմն ինքներս էլ ենք մեգ խղճամ։ Սա միակ կարեկցանքն է, որ մեզ ընդունելի է թվում, մի զգացողության, որը դուք ըստ երևույթին չեք հասկանա, ձեզ թուլամորթություն կթվա։ Մինչդեռ դրան ենթարկվում են մեր միջի ամենախիզախները։ Այսինքն մենք խիզախ ենք կոչում միայն ողջամիտներին։ Մեզ պետք չէ այնպիսի ուժը, որը զրկում է ողջամտությունից։
Մի անգամ էլ կրկնենք՝ այս ամենը բարոյական ուսմունքներ չեն, որևէ եզրահանգում չեն թելադրում։ Սրանք ուրվանկարներ են, որ որոշակի կենսաձև են պատկերում։ Սիրահարը, դերասանը, արկածախնդիրը աբսուրդ են խաղամ։ Նույնը, ցանկության դեպքում, կարող են անել խոնարհ մարդը, ծառայողը, հանրապետության նախագահը։ Կարևորն իմանալն ու ոչինչ չթաքցնելն է։ Իտալական թանգարաններում երբեմն հանդիպում են գեղանկարված ծածկոցներ, որոնցով քահանան փակում էր մահապարտի դեմքը, որպեսզի կառափնարանը չտեսնի։ Ամեն ձևի թռիչքը՝ աստվածայինի կամ հավերժականի ձգտումը, առօրյա պատրանքների կամ գաղափարների մեջ սուզվելը մեզնից աբսուրդը թաքցնող յուրօրինակ ծածկոցներ են։ Բայց կ ու և նաև ծածկոց չունեցող անձինք, որոնց մասին հենց ուզում եմ խոսել։
Ես ընտրել եմ ծայրահեղ իրադրություններ, երբ աբսուրդը արքայական իշխանություն է շնորհում։ Չնայած իշխաններն այս դեպքում թագավորություն չունեն։ Բայց նրանք ուրիշների հետ համեմատած ունեն մի առավելություն, գիտեն, որ բոլոր թագավորությունները պատրանքային երևույթ են։ Հենց այդ իմացությունն է արժեքավոր, նրանց առնչությամբ զուր է թաքցված դժբախտության կամ հուսահատության մոխիրների մասին խոսելը։ Հույսից զրկվելը դեռևս չի նշանակում հուսահատվել։ Երկրային կրակի բոցերը երկնային բույրերից պակաս չեն։ Ոչ ես, ոչ Էլ մեկ ուրիշը չենք կարող նրանց մասին դատել։ Նրանք ձգտում են ոչ թե ավելի լավ, այլ ուղղակի հետևողական լինել։ Եթե խելացի կարելի է կոչել այն մարդուն, որն ապրում է ունեցածով և չի մտածում չունեցածի մասին, ուրեմն այդ մարդիկ խելացի են։ Նրանցից մեկը, որ նվաճող է, սակայն ոգու, Դոն Ժուան՝ իմացության, դերասան՝ մտավոր ասպարեզում, բոլորից լավ գիտի. «Նա, կատարելության է հասցնում իր ոչխարային հեզությունը, ոչ երկրում, ոչ Էլ երկնքում շնորհի չի արժանանում: Որովհետև, եթե անգամ ընդունենք, որ նա չի պայթում սնափառությունից և դատավորի կեցվածք ընդունելով խուճապ չի հարուցում, շարունակում է մնալ նույն սիրելի, ծիծաղելի գառնուկը, որը կոտոշներից բացի ոչինչ չունի»։
Ամեն դեպքում աբսուրդի մասին դատելիս պետք է նկատի ունենալ ամենաշատ ջերմություն ճառագող դեմքերը։ Երևակայությունը կարող է ավելացնել նաև իրենց ժամանակին ու աքսորավայրին գամված ուրիշների, որոնք նույնպես ի վիճակի են ապրել առանց ապագայի ու առանց վհատության՝ աշխարհին համընթաց։
Ուրեմն այս աբսուրդ, առանց Աստծո աշխարհը բնակեցված է նաև մարդկանցով, որոնք ողջամիտ են և ոչ մի բանի հետ այլևս հույս չեն կապում։ Բայց ես դեռևս չեմ խոսել ամենաաբսուրդ մարդկանց՝ ստեղծագործողների մասին։
Թարգմանությունը ֆրանսերենից՝ Գրիգոր Ջանիկյանի
