Սոմերսեթ Մոըմ | Տուն

«

Կոսմոպոլիտաններ․ շատ կարճ պատմվածքներ» ժողովածուից 1938թ․

Ագարակը գտնվում էր Սոմերսեթշիրյան բլուրների միջև ընկած ձորակում՝ հնաոճ քարե մի տուն՝ շրջապատված հարդանոցներով, գոմերով և արտաքնոցներով։ Դռան շեմի վերին մասում ժամանակի նրբագեղ նիշերով փորագրված էր նրա կառուցման տարեթիվը՝ 1673, գորշ ու եղանակից մաշված տունն էլ՝ իրեն պատսպարող ծառերին հավասար, ասես բնապատկերի մի մասը լիներ։ Թեղիների հոյակապ ծառուղին, որը բազմաթիվ խոշոր կալվածատերերի ապարանքների հպարտությունը կարող էր լինել, ճանապարհից տանում էր դեպի ընտիր այգին։ Այստեղ ապրող մարդիկ տան պես միապաղաղ, անհողդողդ ու անհավակն էին․ նրանց միակ պարծանքն այն էր, որ տան կառուցումից ի վեր հորից որդի անխախտ սերնդափոխությամբ ծնվել և մահացել են այստեղ։ Երեք հարյուր տարի շարունակ մշակել են շրջակա հողերը։ Ջորջ Մեդոուզն արդեն հիսունին մոտ տղամարդ էր, իսկ նրա կինը՝ իրենից մեկ կամ երկու տարի երիտասարդ։ Ապրելով կյանքի լավագույն տարիները՝ երկուսն էլ լավ, ազնիվ մարդիկ էին, իսկ զավակները՝ երկու որդիներն ու երեք դստրերը, գեղեցիկ և ուժեղ էին։ Նրանք զուրկ էին ջենթլմեն ու լեդի լինելու նորելուկ գաղափարներից, գիտեին իրենց տեղը և հպարտ էին դրանով։ Ավելի միավորված ընտանիք ես երբևիցե չեմ տեսել՝ զվարթ, ջանասեր ու բարի մարդիկ էին։
Հայրապետական կյանք էին վարում։ Այն ուներ ամբողջականություն, որը նրան փոխանցում էր այնչափ հստակ գեղեցկություն, որչափ մեզ տալիս են Բեթհովենի սիմֆոնիաները կամ Տիցիանի նկարները: Նրանք երջանիկ էին և արժանի էին իրենց երջանկությանը։ Սակայն տան տերը ամենևին Ջորջ Մեդոուզը չէր (ինչպես գյուղում էին խոսում՝ կերազեր): Իր մայրն էր։ Ասում էին, որ նա որդուց կրկնակի անգամ տղամարդ էր։ Յոթանասուն տարեկան կին էր՝ բարձրահասակ, ուղղաձիգ և ծանրաբարո, ալեհեր մազերով, ու թեև նրա դեմքը շատ էր կնճռոտվել, աչքերը պայծառ ու խելացի էին։ Նրա խոսքն օրենք էր և’ տանը, և’ ագարակում, սակայն հումորով կին էր, և թեպետ նրա իշխանությունը բռնատիրական էր, սակայն կինը նաև բարությամբ էր օժտված։ Մարդիկ ծիծաղում էին նրա կատակների վրա և պատմում դրանք ուրիշներին։ Լավ գործարար էր, և շատ հաց ու պանիր պետք է կերած լինեիր, որ կարողանայիր գերազանցել նրան առևտրի գործում։ Իսկական կերպար էր։ Հազվագյուտ չափաբաժնով համադրել էր բարի կամքն ու զավեշտի աչալուրջ զգացումը։
Մի օր տիկին Ջորջը կանգնեցրեց ինձ տուն դառնալու ճանապարհին։ Շփոթմունքից և հուզմունքից դողում էր։ (Նրա սկեսուրը միակ տիկին Մեդոուզն էր, որ այդպես էինք դիմում, Ջորջի կինը հայտնի էր միայն որպես տիկին Ջորջ)։
– Քո կարծիքով ո՞վ է այսօր գալու․ – հարցրեց ինձ․ – Ջորջ Մեդոուզ հորեղբայրը։ Նա, որ Չինաստանում էր։
– Ի՞նչ, կարծում էի, որ մեռել է։
– Բոլորս էինք կարծում, որ մեռել է։
Հորեղբայր Ջորջ Մեդոուզի պատմությունը տասնյակ անգամներ լսած էի և այն զվարճալի էր, քանի որ հին վիպերգի համ ու հոտ ուներ․ տարօրինակորեն հուզիչ էր նրա հետ առնչվել իրական կյանքում։ Հորեղբայր Ջորջ Մեդոուզն ու Թոմը՝ իր կրտսեր եղբայրը, հիսունից ավել տարի առաջ սիրահետում էին տիկին Մեդոուզին, երբ նա դեռ Էմիլի Գրինն էր, և երբ նա ամուսնացավ Թոմի հետ, Ջորջը բռնեց ծովի ճամփան։
Նրանից լուր ստացան Չինաստանի ափից։ Քսան տարիների ընթացքում նրանց ժամանակ առ ժամանակ նվերներ էր ուղարկում, ապա ոչ մի լուր չկար։ Երբ մահացավ Թոմ Մեդոուզը, նրա այրին գրեց Ջորջին՝ հայտնելու տեղի ունեցածը, բայց պատասխան չստացավ, և այդպիսով եզրակացրին, որ մահացել է։ Սակայն երկու կամ երեք օր առաջ, ի զարմանս բոլորի, Փորթսմաութի նավաստիների տան կին վերակացուից նամակ ստացան։ Պարզվում է, որ վերջին տասը տարիների ընթացքում ռևմատիզմով տառապող Ջորջ Մեդոուզը գամված է եղել հիվանդանոցային մահճակալին և այժմ, զգալով, որ իրեն այլևս երկար ժամանակ չի մնացել ապրելու, ցանկանում է մեկ անգամ ևս տեսնել այն տունը, որտեղ ծնվել է։ Ալբերտ Մեդոուզը՝ հորեղբայր Ջորջի եղբոր թոռը, Ֆորդով գնացել էր նրան Փորթսմաութից բերելու և ցերեկը պետք է ժամանեին։
– Պատկերացնո՞ւմ ես, – ասաց տիկին Ջորջը, – այստեղ հիսուն տարուց ավել չի եղել։ Նույնիսկ իմ Ջորջին չի տեսել, որը մյուս ծննդյան տարեդարձին հիսուն մեկ կդառնա։
– Իսկ տիկին Մեդոուզն ի՞նչ է մտածում այս ամենի մասին, – հարցրի ես։
– Դե գիտես, թե նա ինչն է։ Նստած ինքն իրեն ժպտում է։ Միակ բանը, որ ասում է՝ «Հեռանալուց առաջ նա բարետես երիտասարդ էր, բայց եղբոր պես հաստատուն չէր»․ – դրա համար էլ իմ Ջորջի հորն ընտրեց, – «Բայց հիմա պետք է որ խելոքացած լինի», – ասում է նա։
Տիկին Ջորջն ինձ խնդրեց մտնել նրանց տուն՝ տեսնելու նրան։ Լոնդոնից այն կողմ որևէ տեղ չտեսած գեղջկուհու պարզամտությունից ելնելով՝ կարծել էր, որ եթե երկուսս էլ Չինաստանում ենք եղել, պետք է ընհանուր ինչ-որ բան ունենանք։ Իհարկե ընդունեցի հրավերը։ Երբ ժամանեցի, տեսա որ ամբողջ ընտանիքն է հավաքվել․ քարահատակ մեծ հին խոհանոցում էին նստած, տիկին Մեդոուզը՝ օջախի մոտ իր սովորական աթոռին՝ շատ ուղղաձիգ։ Տեսարանը զվարճալի էր՝ նա իր լավագույն մետաքսե զգեստն էր հագել, իսկ որդին ու կինը երեխաների հետ միասին սեղանի շուրջ էին նստած։ Օջախի մյուս կողմում՝ աթոռի վրա ծալծլված, նստած էր մի ծեր տղամարդ։ Շատ նիհար էր, մաշկը կախված էր ոսկորներից ինչպես մի հին կոստյում, որը չափազանց մեծ կլիներ նրա համար։ Դեմքը կնճռոտ ու դեղնած էր, և նա կորցրել էր գրեթե բոլոր ատամները։
Սեղմեցի ձեռքը։
– Դե ինչ, ուրախ եմ տեսնել, որ ապահով տեղ հասաք, պարո՛ն Մեդոուզ․ – ասացի ես։
– Նավապետ, – ուղղեց նա։
– Այստեղ քայլեց, – ասաց Ալբերտը՝ նրա եղբոր թոռը․ – երբ հասանք դարպասների մոտ ստիպեց ինձ կանգնեցնել մեքենան և ասաց, որ ուզում է քայլել։
– Ինձ լսեք, վերջին երկու տարվա ընթացքում իմ անկողնուցս վեր չէի կացել։ Նրանք են ինձ իջեցրել, մեքենա նստեցրել։ Մտածում էի, որ էլ երբեք չեմ քայլելու, բայց երբ տեսա մեր այն թեղիները, հիշում եմ՝ հայրս շատ էր գովում մեր թեղիները, զգացի, որ կարող եմ քայլել։ Նույն ճանապարհով քայլել էի հիսուներկու տարի առաջ՝ հեռանալուցս առաջ, ու հիմա նորից ինքս քայլում եմ։
– Հիմարություն, այ թե ինչ ես արել․ – ասաց տիկին Մեդոուզը։
– Ինձ լավ էլ օգուտ տվեց։ Ես ինձ վերջին տասը տարիների ընթացքում այսպես լավ ու ուժեղ չեմ զգացել։ Ես դեռ քեզ էլ եմ ճամփա դնելու, Է՛միլի։
– Ես քո տեղն այդքան վստահ չէի լինի, – պատասխանեց նա։
Ենթադրում եմ, որ տիկին Մեդոուզին անունով ոչ ոք արդեն մեկ սերունդ է ինչ չէր կոչել։ Դա ինձ մի փոքր ցնցեց, ասես ծերունին չափերն անցներ նրա հետ։ Տիկին Մեդոուզը նայեց ծերունուն՝ խորամանկ ժպիտն աչքերին, իսկ ծերունին նրա հետ խոսելիս իր անատամ լնդերով քմծիծաղ տվեց։ Տարօրինակ էր նայել այս երկու ծեր մարդկանց, որոնք իրար կես դար չէին տեսել, և մտածել, որ այդքան վաղուց մեկը սիրում էր մյուսին, իսկ մյուսը՝ մեկ ուրիշին։ Ինձ հետաքրքրեց՝ արդյո՞ք նրանք հիշում են, թե ինչ էին զգում այն ժամանակ և ինչ են միմյանց ասել։
Արդյո՞ք նրան հիմա տարօրինակ չէր թվում, որ այդ պառավի համար թողել է իր հայրական տունը, իր օրինական ժառանգությունը և ապրել է աքսորյալի կյանքով։
– Երբևէ ամուսնացած եղե՞լ եք, նավապե՛տ Մեդոուզ․ – հարցրի ես։
– Ե՞ս, չէ․․․ – ասաց նա իր դողացող ձայնով և լայն ժպտալով, – դրա համար չափից շատ բան գիտեմ կանանց մասին։
– Դա դու ես այդպես ասում, – կտրուկ պատասխանեց տիկին Մեդոուզը, – եթե ճիշտը խոսենք, չեմ զարմանա, եթե իմանամ, որ երիտասարդ ժամանակ կես տասնյակ սևամորթ կին ես ունեցել:
– Չինաստանում կանայք սևամորթ չեն, Է՛միլի, դու որ պիտի դա իմանայիր, նրանք դեղնամորթ են:
– Երևի դա է պատճառը, որ ինքդ այդքան դեղնել ես, երբ քեզ տեսա, ինքս ինձ ասացի, «այ մարդ, դեղնախտ ունի»:
– Ասել էի, որ քեզնից բացի երբեք ուրիշ մեկի հետ չեմ ամուսնանա, Է՛միլի, ու այդպես էլ չամուսնացա:
Այս խոսքերը նա ասաց ոչ թե պաթոսով կամ դառը զայրույթով, այլ ուղղակի ներկայացրեց մի փաստ, ինչպես օրինակ մեկը կասեր՝ «Ասացի, որ կքայլեմ քսան մղոն և արեցի»: Նրա ասածի մեջ գոհունակության հետք էր նշմարվում։
– Կարող է և փոշմանեիր, եթե ամուսնանայիր։
Ծերունու հետ Չինաստանի մասին քիչ խոսեցի։
– Չինաստանում մի այնպիսի նավահանգիստ չկա, որ ես ավելի լավ չիմանամ, քան դուք՝ ձեր վերարկուի գրպանը։ Այնտեղ, ուր նավը կկարողանար հասնել՝ եղել եմ։ Կարամ վեց ամիս շարունակ՝ օր ու գիշեր, ձեզ այստեղ նստած պահել և չպատմել նույնիսկ նրա կեսը, ինչ տեսել եմ ջահել տարիներիս ընթացքում։
– Ամեն դեպքում մի բան կա, որ չես արել, Ջո՛րջ, ինչքան որ տեսնում եմ, – ասաց տիկին Մեդոուզը՝ ծաղրական, սակայն ոչ անբարյացակամ ժպիտը դեռևս աչքերում, – չես հարստացել։
– Ես փող հետ գցողներից չեմ: Վաստակիր ու ծախսիր՝ սա է իմ նշանաբանս: Մի բան կասեմ իմ մասին՝ եթե հնարավորություն ունենայի կյանքս նորից ապրել, կապրեի։ Շատ չեն մարդիկ, որ սա կարողանան ասել։
– Իրոք որ, – ասացի ես։
Հիացմունքով և հարգանքով նայեցի նրան։ Նա՝ անատամ, հաշմանդամ, ընչազուրկ ծերուկ էր, բայց նրա կյանքը հաջողված էր, որովհետև այն վայելել էր։ Երբ դուրս էի գալիս, ինձ խնդրեց հաջորդ օրը կրկին տեսակցել իրեն: Եթե ինձ հետաքրիր լիներ լսել Չինաստանի մասին, պատմելու էր ինձ հետաքրքրող բոլոր պատմությունները։
Հաջորդ առավոտ մտածեցի գնամ և հարցնեմ՝ արդյո՞ք ծերունին կցանկանա տեսնել ինձ։ Սլքտալով իջա թեղիների հոյակապ ծառուղով և երբ հասա այգու մոտ, տեսա տիկին Մեդոուզին, ով ծաղիկ էր հավաքում։ Նրան բարի լույս մաղթեցի, և նա ուղղեց մեջքը: Հայացք գցեցի դեպի տունը և տեսա, որ շերտավարագույրները քաշված են. զարմացա, քանի որ տիկին Մեդոուզը սիրում էր արևալույսը։
– Բավական ժամանակ կունենաք ապրելու մթության մեջ, երբ թաղված լինեք,- միշտ կասեր նա:
– Ինչպե՞ս է նավապետ Մեդոուզը, – հարցրի ես։
– Միշտ սանձարձակի մեկն է եղել, – պատասխանեց նա, – երբ առավոտյան Լիզին մի բաժակ թեյ էր տանում նրա սենյակ, մահացած գտավ։
– Մահացա՞ծ։
– Այո, քնի մեջ է մահացել։ Ես էլ այս ծաղիկներն էի հավաքում՝ սենյակում դնելու համար: Ինչ արած, ուրախ եմ, որ այս հին տանը մահացավ: Դա նրանց՝ Մեդոուզների համար, միշտ մեծ նշանակություն է ունեցել։ Բավականին մեծ դժվարությամբ համոզեցին, որ պառկի քնելու։ Նրանց հետ խոսեց այն ամենի մասին, ինչ պատահել էր իր հետ իր երկար կյանքի ընթացքում։ Ուրախ էր, որ վերադարձավ իր հին տուն: Հպարտանում էր, որ կարողացավ առանց օգնության քայլել ճանապարհով և պարծենում էր, որ դեռ քսան տարի էլ պիտի ապրի։ Բայց ճակատագիրը բարի գտնվեց՝ մահը վերջակետը ճիշտ տեղում դրեց։
Տիկին Մեդոուզը հոտոտեց իր գրկում պահած սպիտակ ծաղիկները։
– Ամեն դեպքում ուրախ եմ, որ վերադարձավ,- ասաց նա։ – Թոմ Մեդոուզի հետ ամուսնանալուց և Ջորջի հեռանալուց հետո, փաստն այն է, որ ես երբեք լիովին վստահ չեմ եղել, որ ճիշտ ընտրություն եմ կատարել:

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Նորայր Մանվելյանի