[Լուսանցանշումներ` հոդվածի համար]
Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի մասին խոսելիս` բանաստեղծությունը ներկայացնող-բնորոշող, այսպես ասեմ` տեսակավորող ավանդական-կայուն տարազները մի տեսակ դառնում են ոչ լիարժեք, երբեմն` հնացած, իսկ շատ ավելի հաճախ` ավելորդ ու անտեղի: Թարմ ու ինքնատիպ էատարրերով կազմաբանված գրիգորյանական բանաստեղծությունը թելադրում-պարտադրում է որոշակի բառապաշարային-ձևակերպումային թարմացումներ նաև քննադատական անդրադարձներում: Քննադատությունը, երբեմն ակամա, առաջին պարագան մշտապես հաշվի է առել, իսկ ահա երկրորդ դեպքում որդեգրել է կայական կեցվածք, արդյունքում, փաստորեն, ունենալով Գրիգորյանի պոեզիայի միակերպ ընթերցում:
Այդպես, սիրերգություն տարազի (դասական իմաստով, իհարկե) անհարիրությունը առթել է գրեթե անտեսել պոեզիայի հավերժական թեմաներից մեկին Գրիգորյանի պոետական սևեռումը: Սակավ բացառություններից ուզում եմ անպայման հիշատակել Գրիգոր Պըլտյանի ուշարժան դիտարկումները «Յ. Գրիգորեան ժամանակին դիմաց» ընտիր հոդվածում: Այնինչ, սիրո հովհաննեսգրիգորյանականը թե´ արտաքինկառուցաբանական, թե´ ներքինհղացական, թե´ ասելիքայինգաղափարական մակարդակներում միանգամայն յուրատիպ երևույթ է, որի քննաբանությունն ու դրա արդյունքում կատարված եզրակացությունները արձանագրելու են հանգրվանային մի վիճակ արդի հայ պոեզիայի ձեռքբերումների համապատկերում:
Հովհ. Գրիգորյանի գրական մուտքը «Աշուն» հանրահայտ բանաստեղծությամբ` արդեն իսկ նախանշում էր ընդդիմադիրի շարունակական, կայուն ու համոզված մի ներկայություն մեր գրական դաշտում: Սկզբնական շրջանում այդ «ընդդիմադիրությունն» արտահայտվում էր բանաստեղծության տեսքով տեսական հանգանակներում: Այդ իմաստով` Հովհ. Գրիգորյանի «Երգեր առանց երաժշտության» ժողովածուն, լինելով առաջինը, միաժամանակ նաև մանիֆեստային ժողովածու է, որում ընգրկված մի քանի ծրագրային բանաստեղծություններում («Քեզ հետ և քեզ համար», «Նամակը, որը երբեք քեզ չի հասնելու», «Փողոցներով անցնում են կույր աղջիկներ…», «Հոգեհանգիստ» և այլն) առկա տեսական արժեք ունեցող բանաձևումները հետագայում գործնական կիրառություն գտան` պայմանավորելով Գրիգորյանի բանաստեղծության հատկականությունը: Այդպես, «Նամակը, որը երբեք քեզ չի հասնելու» բանաստեղծության «Ամեն ինչ բաժանված է ու նվիրված» բանաձևումը սիրո թեմայում Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիայի էութային ցուցիչներից է, իսկ դրանից բխող` «սարսափելի ուշացած սիրահար» լինելու պարագան` ապրումների, հոգեվիճակների հիմնական պայմանավորողը.
Ես գլխահակ եմ գալիս քեզ մոտ,
ես ամաչում եմ սարսափելի,
որովհետև ոչինչ չունեմ
քեզ նվիրելու, որովհետև
ամեն ինչ բաժանված է
ու նվիրված… (Եաե, էջ 11)
«Ամեն ինչ բաժանված է ու նվիրված» բանաձևումը միաժամանակ Հովհ. Գրիգորյանի` ժամանակի այսպես կոչված սիրային քնարերգության հանդեպ վերաբերմունքի արտահայտությունն է: Ընդդիմանալով «տառապած» խորհրդանիշների ու շատ «գործածվելուց» կայունացած կապակցությունների դեմ, Գրիգորյանն ինքն էլ հաճախակի է օգտագործում դրանք իր բանստեղծություններում, սակայն համապատասխան մեկնաբանությամբ ու վերաբերմունքով. իջեցված ոճը, նուրբ հումորը, պարոդիկ տարրերի վարպետ կիրառությունը կազմաբանում են բանաստեղծության բոլորովին մի նոր որակ, որում, այնուամենայնիվ, առկա են դրամատիզմն ու քնարական ապրումը, որոնք մշտապես սիրային բանաստեղծության էատարրերն են եղել: Բերեմ բնութագրական մի հատված «Սովորական օրվա սկիզբը» բանաստեղծությունից.
Հիմա այնքան կարևոր գործեր կան,
այնքան կարևոր հոգսեր…
…որտեղի՞ց ժամանակ գտնեմ նայելու լուսնի դեմքին,
որը մի դեպքում արցունքի կաթիլ է,
մեկ` կարոտով սպասող աչք,
և շատ ավելի հաճախ` հավերժական վկա`
բաժանումների, սիրո, հանդիպումների, մոռացության… (Դանդաղ Ժամեր, էջ 13)
Մեջբերված տողերում դժվար չէ նկատել նաև անթաքույց հեգնանք: Այստեղ, սակայն, էական է հաշվի առնել մի շատ կարևոր հանգամանք. Հովհ. Գրիգորյանի հեգնանքը, որն ընդհանրապես նրա պոեզիայի էատարրերից է, միշտ չէ, որ պետք է ընկալել ուղղակի իմաստով: Այսպես կոչված սիրային քնարերգությունը պատեհանպատեհ կիրառություններով արժեզրկել է բառերն ու բառակապակցությունները, այնինչ դրանցով տարազված երևույթներն իրականում մնում են թանկ ու սիրելի: Հովհ. Գրիգորյանը հեգնելով հաճախ իր կարոտն է արտահայտում այդ երևույթների հանդեպ, և արդյունքում` նույն միտքը նույն բանաստեղծության մեջ բովանդակում է տարբեր իմաստներ և հանդես գալիս տարբեր հոգեբանական կշիռներով: Լոզունգային «Ախ, կյանքս կտամ մի համբույրի դիմաց» չարչրկված նախադասությունը կորցնում է իր պաթետիզմը և բեռնավորվում դրամատիկ լիցքերով, երբ պլակատներից մտնում է կյանք.
…և երբ մենակ մնացիր ավազների վրա նստած,
զգուշորեն նայեցիր չորս կողմդ և ապա դողդոջ մատով
գրեցիր խոնավ ավազին. «Ախ, կյանքս կտամ մի
համբույրի դիմաց,
և գլխակորույս վազեցիր,
ինչպես գողը, մարդասպանն է փախչում
հանցանքի վայրից… (ԴԺ, էջ 90)
Գրիգոր Պըլտյանը նկատում է էական մի մանրամասն. Գրիգորյանի պոեզիայում սերը «գրեթէ միշտ իբրեւ անցեալ, կորսուած դեպք է, որ… կոգեկոչուի»: Եվ ոչ միայն սերը: Ընդհանրապես, վերհուշը, հետահայացությունը ամենից շատ են բնորոշ Գրիգորյանի պոետիկային և բնագրաստեղծ գերակայություններ են: Ներկա ժամանակը հաճախ անցյալը վերապրելու, անցյալի շուրջ խորհրդածելու ժամանակ է, և ներկան իբրև ժամանակային կատեգորիա Գրիգորյանի պոեզիայում անցյալ ժամանակի կրկնաբանությունն է` իբրև տարբերակիչ ունենալով հետադարձ հայացքի որոշիչ առկայությունը: Վերհուշի պարագային իրերն ու երևույթները պատկերանում են այլ լույսի տակ, անդառնալիության, կարոտի զգացողությունները յուրօրինակ մի դաշտ են գոյավորում, որ ամեն ինչ սիրելի է, և անցյալում իբրև տառապանք ապրվածը ներկայում չի ընկալվում իբրև այդպիսին, մանավանդ որ նոր ժամանակները վերաիմաստավորում են երևույթներն ու արժեքները.
Անցել են ժամանակները, երբ մարդիկ փողոցներում
ուրիշների կորցրած երազներն էին որոնում–
հիմա որոնում են առավել կոնկրետ բաներ… (ԴԺ, էջ 33)
Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիայում մեծ տեղ գրավող ողբերգականը հիմնականում պայմանավորված է ահա այս կարգի հակադրություններով:
Ամեն ձեռքբերումի մեջ կորուստ կա, ամեն կորուստի մեջ` ձեռքբերում,– այս գիտակցությունը, որ բանաձևվում «Ամեն անգամ ինչոր բան գտնելիս ես կորցնում եմ քեզ, // ամենահեշտը քեզ գտնելն էր – ես ոչինչ չէի հիշում» («Հոգեհանգիստ»), «Ես հիմա հետզհետե մեռնում եմ քո սիրուց, // որովհետև քո սերը հետզհետե մեռնում է իմ մեջ» («Սովորական օրվա սկիզբը») պարադոքսներով, Գրիգորյանի պոեզիայից ուղղակի դուրս է մղում հուսահատությունը: Չէի ասի, թե դրա փոխարեն լավատեսությունն է գերիշխում, այդուհանդերձ, միշտ որոշակի բարձրերում լինելու զգացողություն կա, նույնիսկ այսպիսի դեպքերում.
…և դու, երբ հեռվից տեսնես, դժվարությամբ տեսնես ինձ,
որ մոտենում եմ քեզ թրջված ու ողբալի, կիմանաս,
որ երջանկությունը այն է, ինչ հեռվից մոտենում է քեզ,
և պիտի անցնի քո կողքով թրջված ու ողբալի… (ԴԺ, էջ 5657)
Ընդհանրապես, երջանկություն հասկացությունը սիրո թեմայում Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիայի նշաններից է. բանաստեղծն անընդհատ փորձում է պարագրկել հասկացության էութենությունը, սակայն բոլոր դեպքերում ոգեղենը բախվում է առօրեականի պատերին, և մնում է մտածել միայն հնարավոր երջանկության մասին (տե´ս «Հնարավոր երջանկություն» վերնագրով բանաստեղծությունը, ԴԺ, էջ 107108), մանավանդ որ`
Դժվար է երջանկությունը պահել երկու ձեռքերով,
երբ աչքերիդ մեջ արցունքի կաթիլներ կան… (ԴԺ, էջ 30)
Իսկ արցունքի կաթիլները ևս Գրիգորյանի պոեզիայում գրեթե մշտական ներկայություն են և որպես օրենք` միշտ հայտնվում են հանկարծակի, իսկ բառեր միշտ դժվար են գտնվում դրանք մեկնաբանելու համար: Առօրեական հոգսերի, դանդաղող ժամանակի ճնշումը զգացվում է նաև բանաստեղծական կառույցներում` բացառելով անխառն զգացողությունները. կենցաղային մանրուքը, փողոցի անցուդարձը, մանկության հուշը, առասպելը և այլն, և այլն, հանդես են գալիս նույն բանաստեղծության մեջ` կազմաբանելով բազմաթեմա մի կառույց, ուր սիրո արձագանքը հնչում է բոլորովին նոր կերպ` առավել դրամատիկ ու ցավագին: Այս համատեքստում ամենասովորական բառերն ու արտահայտությունները մի տեսակ բարձրանում են իրենք իրենցից.
Զարմանալի ամիս,
որի լայնքով ու երկայնքով առյուծներ են թափառում`
ծույլծույլ թափահարելով պոչերը,
մի գունագեղ Աֆրիկա,
որը հարմարորեն տեղավորվել է երեսուն օրերի մեջ,
ստեղծված են սքանչելի պայմաններ
դդումների հասունացման համար,
և չկա ոչ մի լուր քեզանից… (ԴԺ, էջ 65)
1988 թվականը առանձնահատուկ տարեթիվ է թե´ հասարակականքաղաքական, թե´ գրականմշակութային առումով, և դա կապվում է առաջին հերթին Արցախյան շարժման և անկախության գործընթացի հետ, որոնք շատ գրողների ու, ընդհանրապես, գրականության համար շրջափուլային նշանակություն ունեցան, նախկինում արգելված շատ թեմաներ արդեն ազատ դառնում էին գրականության նյութ, վերափոխվում էին հասարակականգեղագիտական իդեալները… Այս պարագային Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիան էական տարտղնումներ չարձանագրեց, նրա բանաստեղծությունը, ինչպես ինքն է գրում` շարունակեց ընթանալ իր սովորական հունով: Այնուամենայնիվ, 1988ը դիտարկելի է մեկ այլ իրադարձության` Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի պոետական արձագանքով: Այդ առումով, Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիան պետք է բաժանել նախաերկրաշարժյան և ետերկրաշարժյան փուլերի: Ծննդավայր Գյումրու, մանկության հիշատակների պատկերումները ետերկրաշարժյան փուլում թելադրում են ընկալումի նոր որակ. նախաերկրաշարժյան այն բանաստեղծությունները, որոնք ուրախերգիծակապարոդիկ կերպընկալում ունեին, երկրաշարժից հետո արդեն ընդարձակում են իրենց ասելիքային տարածքի պարագրկումը` ներառելով ողբերգականի էութենությունը: Ետերկրաշարժյան փուլի ամենաբնորոշ գիծը սիրո թեմայի գրեթե բացակայությունն է Գրիգորյանի բանաստեղծություններում, հազվադեպ են նաև մեկտողով երևումները: Միակ բացառությունը «Երկու ջրհեղեղի արանքում» ժողովածուում զետեղված «Սիրային բանաստեղծություն` գրված անպատեհ ժամանակներում» տպավորիչ և պոեզիայի ընթացքը բնորոշելու առումով չափազանց դիպուկ վերնագրով բանաստեղծությունն է, իմ կարդացած ամենացնցող բանաստեղծություններից մեկը: Նրանում միայն ԵՍի, ԴՈւի և վերջինիս կապույտ շրջազգեստի առկայությունն է այսպես ասեմ` սիրային, բանաստեղծությունը կազմաբանող մյուս բոլոր տարրերը անպատեհ ժամանակների ցուցիչներն են` երկրաշարժ, Արցախյան պատերազմ, 1915, 1937, հայրենական պատերազմի տարիներ… Եվ պատահական չէ ժամանակների ոչ ժամանակագրական հոսքը. ամեն դեպքում միասին են ԵՍն ու ԴՈւն, ամեն դեպքում`
…էլ ինչ իմաստ ունի ապրելը հիմա,
երբ դու արդեն վաղուց չկաս,
…էլ ինչ իմաստ ունի մեռնելը մանավանդ,
երբ ես ինքս էլ չկամ վաղուց… (Եջա, էջ 19)
Թեպետ, ինչպես ասում են, իմաստ միշտ էլ կա. չէ՞ որ ինչպես Գրիգորյանի ամենախորհրդավոր բանաստեղծություններից մեկում («Կանաչ աչքերը ժպտում են տրտում…») ձևակերպում է Ձեռնափայտը` «…սերն է, սերն է մեզ տանում առաջ»…
© Արքմենիկ Նիկողոսյան
