Հուշանգ Մորադի Քերմանին Իրանի ժամանակակից մանկապատանեկան գրականության ամենահայտնի գրողներից է, սակայն նրա գործերը չեն սահմանափակվում միայն որոշակի տարիքային խմբով, դրանք մեծ հետաքրքրությամբ ու սիրով կարդացվում են նաև մեծահասակների կողմից: Ավելի քան քսան լեզվով թարգմանվել են Քերմանիի գործերը, 1986թ.-ին շահել է Հանս Քրիստիան Անդերսենի անվան համաշխարհային մրցանակը: Բավական է ասել, որ նրա «Մաջիդի պատմություններ» գիրքը վերահրատարակվել է 30 անգամ, իսկ «Դուք հո օտարական չեք» ժողովածուն՝ 24 անգամ (վերջինս թարգմանվել է նաև ռուսերեն): Նրա պատմվածքների հիման վրա նկարահանվել են տասնյակ ֆիլմեր ու հեռուստասերիալներ Իրանում, որոնք մեծ ընդունելություն են գտել հանրության կողմից: Այս պատմվածքը հեղինակի վերջին տարիների գործերից է:
Քունը չէր տանում. վեր ելավ, սեղանի վրայի մրգամանից մի վարունգ վերցրեց, ուզեց կեղևել ու ուտել, լավ չէր տեսնում՝ ակնոցը դրեց, դանակը վերցրեց: Նայեց վարունգի որքին ու գխին. մանրիկ ու թոռոմ մի ծաղիկ էր կպած վարունգի գլխին: Նայեց կոմոդի վրայի վայելչագրության արվեստի գործին. ամեն անգամ, երբ ուզում էր վարունգ ուտել, աչքն ընկնում էր դրան ու ժպտում.
«Կյանքը վարունգի է նմանում՝ որքը դառն է»:
Ընկերն ասել էր.
-Արի ու տես որ գլուխն է դառը: Մարդիկ սխալվում են՝ վարունգի որքն ու գլուխը, ծայրն ու վերջը շփոթում: Վարունգի ծայրն այնտեղ է, որտեղից սկիզբ է առնում վարունգի կյանքը, այսինքն ցողունին ու ճյուղին կպած ծաղկի միջից աշխարհ է գալիս և չի ժպտում, աճում է, առաջ է գնում մինչև այնտեղ, որտեղից հետո այլևս երկարելու ուժ չի ունենում, կանգ է առնում, և այնուհետև՝ ոչի՛նչ, այսինքն վե՛րջ: Վարունգի կյանքի ավա՛րտ:
-Այդպես չէ, ջանի՛կս: Այսինքն ասո՞ւմ ես՝ բոլոր մարդիկ սխալվում են, և միայն դու ես ճիշտն ասում:
-Այո՛, ես իմ պատճառն ունեմ, դու էլ քո պատճառն ունես: Դու ուզում ես՝ պոկել ու դեն նետել կյանքիդ սկիզբը, որ դառն է եղել՝ սիրտդ մխիթարելով վերջի մանր ու թառամած ծաղկով: Դժբա՛խտ:
Մարդն ինքն իրեն ասաց. «Գուցե ընկերս իրավացի է»:
Նայեց ու տեսավ, որ հարևանի սենյակի լույսը վառ է: Ժամացույցին նայեց՝ կեսգիշերից մեկ ժամ էր անցել: Հագավ տաբատը, ձեռնափայտը վերցրեց, վարունգն առավ ձեռքն ու գնաց հարևանի տան դռանը, զանգը տվեց:
Հարևանը, որ հեռուստացույց էր դիտում, քթի տակ մրմնջաց. «Այսինքն ո՞վ կարող է լինել»: Նրա կինը, որ դանթում էր, ասաց. «Ո՞վ է գիշերվա այս ժամին»:
Մարդը դռան հետևից ձայն տվեց.
-Ե՛ս եմ, ձեր դիմացի հարևանը:
Հարևանը դուռը բացեց ու տեսավ տղամարդուն՝ վարունգը ձեռքին առած.
-Բա՜րև, վարպե՛տ: Էս ո՞նց է՝ մեզ եք հիշել: Բան է պատահե՞լ, ձեզ լավ եք զգո՞ւմ:
-Չէ՛, լավ չեմ զգում, քունս չի տանում:
-Հաստատ ձեր ճնշումն է բարձրացել կամ էլ իջել է:
Բռնեց վարպետի ձեռքից՝ աչքի տակով նրա ձեռքի վարունգին նայելով:
-Զարկերակը լավ է… մի քիչ սփրթնած եք երևում, շատ եք վարունգ կերել, չպիտի էդքան վարունգ ուտեք: Ստամոքսի ցավ ունե՞ք, կուզե՞ք բուժարան գնանք… անանուխի թորուցք էլ ունենք, ընտիր թորուցք:
-Չէ՜, պետք չէ:
Հարևանի կինը հետաքրքրվեց ու եկավ դռան շեմին.
-Ի՞նչ է պատահել:
-Ոչինչ, վարպետն անքնություն ունի: Զրուցում ենք իրար հետ, դուք գնացեք քնեք:
Կինը զարմացած նայեց վարպետի ձեռքի վարունգին, հետո ամուսնուն ասաց.
-Եթե միրգ կցանկանան, մենք ունենք:
Վարպետը լսեց.
-Չէ՜, պետք չէ՛, չեմ խանգարի ձեզ:
Կինը շուրթերն իրար սեղմեց ու գնաց պառկելու:
-Վարպե՛տ, ինչո՞վ եմ կարող ձեզ օգտակար լինել: Սա՛ ինչո՞ւ եք բերել ձեզ հետ,-հարցրեց հարևանը՝ ակնարկելով վարունգին:
Վարպետը, հարևանի թևքից բռնելով, քաշեց-տարավ ճրագի լույսի տակ, և վարունգը դնելով նրա ձեռքի ափին, կամացուկ հարցրեց.
-Խնդրում եմ ուշադիր նայե՛ք: Ասացե՛ք խնդրեմ՝ էս վարունգի որքը, տակը որտե՞ղ է:
-Այսինքն ի՞նչ:
-Այսինքն էս վարունգի ո՞ր մասին են ասում «որք»:
Հարևանը նայեց վարպետի դեմքին, ապա վարունգի այն մասը, որ ջոկվել էր թփից, պահեց վարպետի աչքերի առջև.
-Սա՛ է վարունգի որքը: Մենք ամբողջ կյանքում սրան ասել ենք «որք»: Դուք էլ ձեր տանը գրել եք «որքը դառն է» և շրջանակել ու դրել կոմոդի վրա:
Կինը, տեսնելով որ ամուսնու և հարևանի քննարկումը երկարել է, իսկ վարունգն ի՛նչ գործ ունի այս քննարկման մեջ, տեղից բարձրացավ ու բացեց պատուհանը և տեսավ, որ ամուսինը վարունգը բռնել է վարպետի աչքերի առջև: Կանչեց.
-Ռեզա՛, ի՞նչ է եղել: Վարպետին ներս հրավիրիր, դռան շեմին անհարմար է:
Ռեզան շուտ ցած բերեց վարունգը.
-Կարևոր բան չէ, հիմա կվերջացնենք: Վարպետն էլ արդեն գնում է իրենց տուն քնելու:
Կինը՝ շշմած ու տարակուսած, պատուհանը կիսաբաց թողեց և նստեց պատուհանի տակ:
Ռեզան ինչքան էլ փորձեց ապացուցել, որ վարունգի որքը, վերջնամասն այն կողմն է, որտեղից վարունգը պոկվել է թփից ու դառն է, վարպետը չհամոզվեց.
-Աղա՛ Ռեզա, սիրելի՛ հարևան, իմ ընկե՛ր, ես էլ յոթանասունհինգ տարի էդպես եմ կարծել: Երեկոյան ընկերս եկավ, տեսավ էն շրջանակն ու գրությունը և ինձ լուսավորեց: Դուք ըստ սովորության եք ասում, թե սա վարունգի որքն է, վերջն է: Չեք ուսումնասիրել: Ամբողջ մի կյանք ասել եք՝ էստեղ վարունգի որքն է, և դա մտել է ձեր գլխի մեջ, դուրս բերելն էլ հեշտ գործ չէ: Ճշմարտությունը չի կարելի խառնել սովորության հետ:
-Հիմա ի՞ն չ տարբերություն, թե որտեղ է վարունգի որքը: Գնացեք՝ քնե՛ք:
-Շատ տարբերություն… մինչև այն ժամանակ երբ վարունգն ինչ-որ ուտելիք է, կարևոր չէ՝ որտե՛ղ են դրա ծայրն ու վերջը, բայց հենց որ նրան նմանեցնում ենք կյանքին, արդեն փոխվում է խնդիրը:
-Գիտե՞ք վարպետ, դուք հոգսեր չունեք, կին չունեք, երեխա չունեք: Լավ տուն ու տեղ ունեք, վայլեչագիր ու գեղագիր եք, արվեստագետ եք, մեր պարծանքն եք: Շատերը կերազեին ձեր փոխարեն լինել: Ձեր արժեքն իմացե՛ք: Հիմա գնացեք քնելու: Եթե քնաբեր հաբ ուզեք, ես ունեմ: Համեցե՛ք, սա էլ ձեր վարունգը:
Վարպետը հարևանից վերցրեց վարունգը, և ծայրի մանր ու չորացած ծաղիկը ցույց տալով, ասաց.
-Սա նշանակում է վարունգի վերջը: Չեք ընդունում, ձեր սովորության գերին եք: Էս ծաղիկն էլ հենց էն ծաղիկների պես է, որ վերջին օրն են մեզ համար բերում: Ծաղկից ելել ու ծաղկով է ավարտվում: Ահա և վե՛րջ:
Գլուխը կախեց և ձեռնափայտը տկտկացնելով գնաց: Հարևանը ձայն տվեց հետևից.
-Վարպե՛տ, մի բան ասեմ՝ չնեղանաք: Էս բոլոր մտքերը ձեր միայնակ լինելուց են, մեկին չունեք ձեզ հարազատ ու սրտակից: Երբ ձեր մայրիկն ի Տեր հանգավ, է՛լ ավելի մենակացաք: Ձեզ լավ նայե՛ք, բարի գիշեր:
-Տեսե՛ք, ես կարծում եմ՝ «Կյանքը վարունգ է, որի սկիզբը պետք է կտրել ու դեն նետել, որովհետև մեր կամքով չի եղել»:
-Հասկացա, այո՛, ճիշտ եք ասում, գիշեր բարի՛:
Հարևանը ներս գնաց ու դուռը պինդ փակեց:
Վարպետը բարձր ձայնով «բարի գիշեր» ասաց փակ դռանը, ձեռքով արավ և վերադարձավ տուն:
Շշնջաց. «Կյանքը վարունգի է նմանում՝ գլուխը դառն է»:
Թեյ պատրաստեց, մի գավաթ թեյ դրեց մոր մահճակալի կողքի փոքր սեղանին և նստեց աթոռին՝ մոր դեմդիմաց.
-Վայելչագրության դասերին հաճախող էդքան կանանց ու աղջիկների միջից, մեկը աչքս է մտել: Գեղագրության ընդունակություն չունի, բայց ձեռքերը գեղեցիկ են, երկար մատներով, ասես, Միքելանջելոն է դրանք…
Տան դռան զանգի ձայն եկավ.
-Ո՞վ է:
Վարպետը վերարկուն գցեց ուսերին, ձեռնափայտը վերցրեց ու մոտեցավ դռանը: Հարևանն էր.
-Վարպե՛տ, տեսա՝ ձեր լույսը վառ է, եկա՝ հարցնեմ, թե ձեզ ո՞նց եք զգում: Սա էլ հաբը, ինքս էլ եմ մեկ-մեկ օգտագործում, անվնաս է:
-Դուք շատ բարի եք, ներս համեցե՛ք:
Հարևանը մի հայացք ձգեց վարպետի տանը.
-Վարպե՛տ, ես մի մորաքույր ունեմ՝ շատ արվեստասեր: Մի քանի անգամ ինձ խնդրել է, որ իրեն բերեմ՝ ձեր գործերը տեսնելու:
-Խնդե՛մ, աչքիս վրա տեղ ունի:
Վարպետը դուրս եկավ միայնությունից:
Մորաքրոջ ոտքը բարով-խերով էր, վարպետի աշխատանքներից մեկը լավ գնով վաճառվեց: Մորաքույրը փոխեց վարագույրները, վարպետին ուղարկեց գյուղ՝ ընկերոջ մոտ, օդափոխվելու: Վարպետը որ գնաց, մոր մահճակալը նկուղ տեղափոխեց, վարպետի մասին գրած թերթերն ու հանդեսները, նրա և աշակերտների սևագրությունները հավաքեց ու լցրեց երկու մեծ պարկի մեջ և դրեց դռան շեմին՝ փողոցը: Կոմոդների ու պատի դարակների վրայից հավաքեց բոլոր գովասանագրերը, հուշանվերները, լուսանկարները, պարգևներն ու արձանիկները և տեղավորեց մոր հին սնդուկի մեջ, մահճակալի կողքին, նկուղում: Կողպեքով փակեց սնդուկի բերանը և բանալին դրեց արքայանարնջենու ճյուղին, որ ագռավը տանի:
Երբ վարպետը ճանապարհից հասավ, մի ձեռքին պայուսակ էր, մյուս ձեռքին՝ վարունգով բեռնած պոլիէթիլենային տոպրակ:
Փլավի դուրեկան հոտը, դդմիկով աղցանի բույրը տարածվել էին տնով մեկ: Ժանյակե, սիպ-սպիտակ վարագույրներն ալիքվում էին աշնան զով զեփյուռի հետ: Մորաքույր խանումը շպարվել էր, վարդագույն շոր էր հագել՝ նուրբ ու նազուկ: Առաջ եկավ, վարունգն ու պայուսակն առավ վարպետի ձեռքից, համբուրեց վարպետի երեսը, գլխարկը վերցրեց ու փչեց վրան, որ փոշին մաքրվի:
Վարպետն ապշած նայում էր տան պատերին, վարագույրներին: Հայացքը պտտվեց ու հասավ դատարկված կոմոդին ու որմնախորշին: Կոմոդի վրայի շրջանակը չկար՝ ոտքերը թուլացան, քիչ էր մնում ընկներ: Մորաքույրը մտավ նրա կռնատակը, նստեցրեց իր նոր գնած բազկաթոռին: Մեղրաքացախի օշարակով լի բաժակը, որ նախապես էր պատրաստել, վարպետի ձեռքը տվավ: Վարպետի ձեռքը դողում էր. մորաքույրը վարպետի ճաքճքած ու գունատ շուրթերին մոտեցրեց բաժակի եզրը, վերև տարավ, թեքեց: Մեղրաքացախի քաղցրաթթու համը տարածվեց վարպետի լեզվի վրա, օշարակը քիչ-քիչ ցած գնաց: Աղոտ մի ժպիտ սողաց վարպետի դեմքին:
Մորաքույրը ծնկների վրա չոքած նստեց վարպետի դեմը, ձեռքերը դրեց նրա դողացող ծնկներին և ասաց.
-Թո՛ղ մի հեքիաթ պատմեմ քեզ համար, ականջ դի՛ր.
«Մի օր մի կույր մարդ խորոված գնեց, գնաց հանդ, նստեց աղբյուրի մոտ, սկսեց խորովածն ուտել: Դաղձի բույրը, աղբյուրի կարկաչը, թռչունների երգը, մեղմ ու հով քամին, տաք խորովածը և թաժա փափուկ հացն անչափ հաճելի էին: Մարդը մի կտոր հաց էր կտրում, մի պատառ խորոված դնում հացի մեջ, փաթաթում ու բերանը դնում, ծամում ու կուլ էր տալիս: Մի անգամ էլ որ պատառ արավ և ուզում էր բերանը տանել, պատառը շարժվեց ու կըռ-կըռ ձայն հանեց: Կույր մարդն ասաց. «Կռկռոցդ չեմ լսում, խորոված եմ ուտում, վե՛րջ»: Թպրտացող պատառը դրեց իր բերանի մեջ ու սկսեց ծամել: Պատառը հանձնվեց մարդու ատամների տակ, և մարդն ուրիշ ոչ մի բանի մասին չմտածեց, բացի խորովածից ու թաժա հացից: Կյանքը սա է»:
Վարպետը մինչև տակը խմեց իր մեղրաքացախի օշարակը, ինքնազգացողությունը լավացավ, վեր կացավ, գնաց իր գրչի ու թանաքի գլխին: Թղթե մեծ էջի վրա խոշոր ու գեղեցիկ գրեց.
Կյանքը կենդանի մի գորտ է, որին ախորժակով ուտում է մի կույր:
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Էմիկ Ալեքսանդրիի
