Ճառ` արտասանված Համբուրգում, ՊԷՆ-ի միջազգային կոնգրեսի ժամանակ
Արդի գրականության միջոցով ժամանակակից պատմության արտացոլման համար պահանջվում են հեղինակներ, որոնք իրենց համարում են ժամանակակից, որոնց համար նույնիսկ ամենաչնչին քաղաքական իրադարձությունները ոչ թե գեղագիտությանը խանգարող գործոն են, այլ իրական դիմադրություն, որոնք չեն ցանկանում ամեն արտաբերված բառի հետ տարրալուծվել անսահմանության մեջ, որոնք ընթացիկ իրադարձություններից տարածություն չեն պահպանում եւ այն կարող են փոխարինել գաղափարների ներթափանցումով: Որպես ակադեմիական տեսանկյունից մաքուր պոեզիայի հակառակորդներ` նրանք քննարկվում են այնքան ժամանակ, քանի դեռ գոյություն ունի գրականություն`պետության կամ ինկվիզիտորների կողմից, եւ վերջիններս էլ մինչ օրս ունեն գրական քննադատության ընդգրկուն տարածք:
Այնուամենայնիվ, ես չեմ ուզում մնալ կանխակալ պատկերացումների գերի, այնտեղ`փղոսկրե աշտարակում, նվիրվել գրականությանը, այլ ավելի շուտ ուզում եմ զեկուցել գրելու եւ կարդալու իմ փորձառությունների մասին, որոնք երբեք զերծ չեն եղել ժամանակի պատմական բեռից եւ քաղաքական հնարքներից: Որպես գրող ես միշտ եղել եմ ժամանակակից`ընդհուպ իմ արդարացումներն ու թաքնված խաղերը: Դա մի շղթա էր, որին մաս կազմելուն դատապարտված են ոչ միայն գերմանախոս հեղինակները: Իսպանական քաղաքացիական պատերազմը դրա վառ օրինակն է:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին պատրաստվել էին հիսուն տարի: Մինչ օրս տիրապետող բոլոր գաղափարախոսությունները, այդ թվում նաեւ նրանք, որոնք քողարկված էին, կատաղի պայքար էին մղում միմյանց դեմ. բուրժուադեմոկրատները, վախենալով կոմունիստներից, ամոթով ընդունեցին Ֆալանգայի հեղաշրջումը, մինչդեռ ձախակողմյան ճամբարը հավելյալ թուլացավ ստալինյան ահաբեկչության պատճառով` ի վնաս հանրապետության: Դա դեռեւս բաց եւ միաժամանակ ճնշված վեճ էր, չնայած ժամանակին գրականությունը հաճախ արտացոլել է հակաֆաշիստական սուբստանցի քայքայումը եւ գալիք դավաճանությունը` Հիտլերյան պայմանագիրը: Ներուդայից եւ Հեմինգուեյից մինչեւ Օրվել, Մալրո, Բերնանոս, մինչեւ Քեսթլեր, Ռեննից մինչեւ Քիշ եւ Ռեգլեր. ամբողջ աշխարհի գրողներն էին այնտեղ հանդես գալիս որպես ականատես եւ իրենց գրքերում հաճախ ավելի խորաթափանց էին, քան 1930-ականների քաղաքական գործիչները: Նրանց վկայություններն այսօր էլ ամոթի զգացում են ներշնչում: Գուստավ Ռեգլերի «Մալթուսի ականջը» գրքից մի դրվագ մեջբերելու համար միջազգային ասոցիացիայի ցրված խումբը հազիվ է փրկվում կոմունիստական անձնակազմի միջոցով տխրահռչակ Անդրե Մարտինի հրամանով լուծարումից:
«Ես սկզբում չէի ուզում հավատալ դրան»,- ասաց մի երիտասարդ հրեա, որին նախկինում գրանցել էի իմ հեռախոսագրքույկում: Բայց հետո նա սկսեց հայհոյել խառը մրցավազքի մեջ: Ոչ մի խոսք տրոցկիստների եւ հակահեղափոխականների մասին, բացի գեյզերներից: Դե, մենք գիտեինք այդ մասին: Նա սանրում էր իր մազերը: «Բայց այն մի մազաչափ բաց թողնվեց»: «Ինչո՞ւ նա իրականում չի կրակել»,- հարցրեցին ինձ իմ նախկին հեռախոսային ընկերությունից: «Որովհետեւ նա վախկոտ է: Դահիճները միշտ վախկոտ են: Մասնագիտությունն ինքնին վախկոտ է: Ադոլֆը նույնպես վախկոտ է, իսկ Ստալինը`ոչ պակաս»:
Դա մի կոպիտ արձակ է, ճիշտ այնպես, ինչպես նկարագրված է: Արվեստի համար ժամանակը քիչ էր: Անխուսափելիորեն մոտ լինելով ֆաշիստական եւ ստալինյան ահաբեկչությանը`բաց թողնված տարածությունը պետք է փոխարինվեր որսված պահերով: Օրվելի «Իմ Կատալոնիան» նույնպես ենթարկվում է այդ հողաթափերի շարժը կրճատող սահմանափակումներին, եւ, այնուամենայնիվ, այն ուժի մեջ է մնացել մինչ օրս, ինչպես նրա հետագա, առակի նման գրքերը, որոնք գրվել են հեռվում, եւ որոնք, սակայն, առանց «Իսպանական քաղաքացիական պատերազմի» փորձի, չէին ունենա այն ազդեցությունը, որն այսօր դեռեւս ունեն վիճելի կամ նույնիսկ արգելված գրքերը:
Եթե մեկը ցանկանար հետեւել Իսպանիայում ապրող ժամանակակից բոլոր հեղինակների կենսագրությանը, ապա միայն գերմանախոս տարածքում մի անձ պետք է իր ողջ ջանքն ու եռանդը ներդներ դրա համար: Դեպք առ դեպք կպարզվեր, թե ինչ ռիսկի են դիմում ներկայում գործող հեղինակները. բոլորը կա՛մ տարագրվել են, ոմանք դատապարտվել են մահվան, շատերը հետագայում հարմարվել կամ լռել են, մյուսները`որպես ուրացողներ, իրենց գրքերը հանձնել են մոռացության ջարդիչին: Եվ, այնուամենայնիվ, առանց նրանց էլ մենք կիմանայինք պատմության այն հատվածը, որը վերաբերում է քաղաքական իշխանության փոփոխություններին, ռազմական հաղթանակներին, պայմանագրերին եւ պայմանագրերի խախտմանը, ամսաթվերին եւ կառավարական փաստաթղթերին: Նման պատմագիտությունը անհատականությանն առանձնացնում է տառապողների զանգվածից: Նա հստակ կարգավորում է այն ամենն, ինչը նախօրեին կուտակված էր քաոսային կերպով: Ներքեւից այդ ամենը դիտարկելու հնարավորությունը բաց է թողնված: Որպես կանոն, պարտվածները թողնում են միայն մի քանի փաստաթուղթ:
Պատմաբանն այդ բացերը նկատում է այն ժամանակ, երբ գրողները խոսում են անվրեպ, խոսում են նրանք, որոնք չարագույժ ժամանակներում չեն մտածել իրենց փրկության մասին, ինչը հասկանալի կլիներ նրանց վիճակում, այլ մնացել են դիմահայաց, քիչ կամ շատ վիրավորված լինելով հանդերձ, մասնակցել են տարբեր գործընթացների:
Այսպիսով, գրողին պե՞տք է դիտարկել որպես պաշտոնական պատմությանը սպասարկող, կարծես դա կես դրույքով աշխատանք լինի: Նա լրացնում է այն ամենն, ինչը հիմնականում դուրս է մնացել պատմական գործընթացից: Օրինակ`Հանս ֆոն Գրիմելսհաուզենի «Սիմպլիցիսիմուս»-ը, որպես երեսնամյա պատերազմի պատմության լրացուցիչ հատոր, կարելի է դնել նաեւ Իսահակ Բաբելի «Բուդյոնիի փրկության բանակը», «Ճանապարհորդություն մինչեւ գիշերվա վերջ» եւ Էրիխ Մարիա Ռեմարկի «Արեւմտյան ճակատում նորություն չկա» գրքերի կողքին: Պատմաբանները գրականությունն օգտագործում են տողատակերում եւ ծանոթագրություններում` որպես հիշատակման արժանի ներդրում:
Հաճախ անտեսվում է, որ գրողը, որպես խորաթափանց ժամանակակից, ոչ թե ուղղորդում է պատմության ընթացքը, այլ ավելի շուտ պահպանում է նրա անհեթեթությունը`խոշոր ամսաթվերը թաղելով հազարավոր փոքր ամսաթվերի ներքո, հեռանկարի փոփոխության միջոցով տեսադաշտում պատկերում է պարտվողներին, որոնք բարձրաձայնում են վախի, կարիքի մասին. խոսելով վախկոտության մասին`նա հերոս կոչվածներին հասցնում է մարդկային մասշտաբի եւ պատմությունը շրջում գլխիվայր: Նրանց չեն հուզում քաղաքական խոշոր իրադարձություններն ու բախտորոշ կռիվները, գերակշռող կարծիքը վերաբերում է առօրյային, որը նրանք շերտ առ շերտ բացահայտում են ու դառնում շատախոս:
Ես կնշեմ երեք հեղինակների անուններ եւ գրքերի վերնագրեր, որոնք ինձ համար բնորոշում են գրողի եւ գրականության տեսակը, որոնց հետ ես կապված եմ, եւ որոնց մնայուն ազդեցությունը սնվում է ժամանակակից հղումներով. Դոս Պասոս, Էմիլիո Գադդա, Ալֆրեդ Դյոբլին եւ նրանց երեք քաղաքային վեպերը`«Մանհեթենի տրանսֆերը», «Սարսափելի նվերը Via Merulana»-ին եւ «Բեռլինի Ալեքսանդրի հրապարակը»:
Բոլոր երեք հեղինակներն էլ գնացել են Ջեյմս Ջոյսի հետքերով`առանց ժամանակակից էպիկական գրականության նախակարապետին ոչնչացնելու, առանց էպիգոնային կախվածության նշույլի: Նրանք գրական իրականությունը նախագծում են`ելնելով մետրոպոլիայի հարաբերությունների եւ շերտերի ստեղծված քաոսից: Նրանց հերոսները պարտվող կողմ են, եւ նրանց ձախողումն անխուսափելի է: Չնայած բազում փորձերին`ազատ արձակված բանտարկյալ Ֆրանց Բիբերկոպֆը չկարողացավ նոր կյանք սկսել, ո՛չ էլ տեսուչ Ինգրավալոն կարողացավ Հռոմում ընթացք տալ իր գործին, բացահայտել կողոպուտն ու սպանությունը Via Merulan-ում, ո՛չ էլ աման լվացողի` հարստություն ձեռք բերելու եւ իշխանության հասնելու երազանքն իրականացավ: Ամերիկյան այս երազանքն ի չիք է դառնում: Սակայն, լինելով առօրյա իրադարձություններին ներհակ եւ փաստերով հագեցած մանրախիճերում, թաքնված ենթասյուժեներում, ծպտված բառախաղերում եւ մեջբերումներում, ժամանակակից պատմությունն առկա է բոլոր երեք գրքերում, առասպելական ժայթքումների կողքին: Մի տեղ այն արտահայտվում էր 1920-ականների վերջին եւ Վայմարի Հանրապետության փլուզման շրջանում, մեկ այլ տեղ`մեծ դեպրեսիայի կանխազգացմամբ եւ վերջապես վաղ իտալական ֆաշիզմի տափակության շրջանում: Քանի որ իշխող ուժերը չեն սահմանում իրենց ժամկետները, քաղաքական տվյալ իրավիճակը դառնում է բոլոր իրադարձությունների կիզակետը. այստեղ պահպանվում է մակերեսը, իսկ այնտեղ քանդվում են կարերը: Կամ էլ տեղի է ունենում հակառակը. յուրաքանչյուր իշխող քաղաքական ուժ ունի իր իշխանության տարածման ոլորտը, իր պահանջները, իր կենսական տարածքը եւ երազանքները, իր ներքին անհագությունը եւ ստիպված է որոշում կայացնել ու փակել ամեն ինչ, քանի որ ողբերգական-կոմիկական ձախողվող հերոսներն աչքի էին ընկնում ուժգին մոլուցքով: Տրանսպորտի աշխատակից Ֆրանց Բիբերկոպֆը, որը երբեմն թերթեր է վաճառում Ալեքսանդրի հրապարակում, մի տարեց մարդու, որը ցանկանում է զբաղվել բիզնեսով, հետեւյալ խորհուրդն է տալիս. «Կապը պետք է լինի, եւ այն պետք է լինի անպայման լավ տեղում: Երբ անձրեւում է, այն թրջվում է: Լավ բիզնեսը ենթադրում է սպորտային պայքար, կառավարության փոփոխություն: Ասում են, որ երբ Էբերտը մահացավ, թերթերը պոկեցին նրանից: Մարդ Աստծո, երեսդ ցույց մի՛ տուր, ամեն ինչ կիսով չափ վատ է»:
Դյոբլինը, Դոս Պասսոսը, Գադդան. այս երեք հեղինակները 1920-ականների լավագույն գրողներն են: Գալիք բարբարոսությունը բողբոջում էր իր էպիկական նյութի հատվածներում, առանց հեղինակներից մեկի կողմից ընթերցողներին մարգարեաբար անտեսելու կամ նույնիսկ ագիտացիայով զբաղվելու, քանի որ արդի գրականությունը նույնպես ծնվել է Ագիտպրոպի ավանդույթներից: Գրքեր, բանաստեղծություններ, հստակ գործողությամբ պիեսներ, որոնք ինչպես ձախակողմյան, այնպես էլ աջակողմյան միանշանակությամբ, բացի գրավչությունից, ուրիշ ոչինչ չունեին: Որսալով որոշակի ժամանակաշրջաններ` հագեցած պաթոսով եւ եռանդով, նրանք հետաքրքրություն էին ներկայացնում միայն որպես գաղափարական պարզունակ գրականության փաստաթղթեր, որոնք համեմատելի էին կռվարար քահանաների թերթիկների հետ: Եվ, ըստ այդմ էլ, նրանք չկարողացան արդարացնել իրենց ժամանակների գրական հայելին լինելու ձգտումը:
Հանրահայտ դրական հերոսը, նրա ծաղրանկարը դարձան դոգմատիկ գաղափարախոսության բեռնակիրը, քանի որ սոցիալիստական ռեալիզմի այդ պահանջն այսօր լավագույն դեպքում թվում է զավեշտական, թեեւ վերջին շրջանում դրական ուղերձն ու հերոսների պահանջը շատ համակիրներ են ձեռք բերել:
Եվ կապ չունի`դա ամերիկյան ինքնավստահությունն ամրապնդելո՞ւ համար է արվում, թե՞ Վիետնամի պատերազմում գրական տիտղոսով հաղթելու պաթետիկ փորձի:
Գրողը, որպես ժամանակակից, ինչպես որ ես նկատի ունեմ նրան, միշտ հակասության մեջ է լինելու իր ժամանակի ոգու հետ: Որպես օրինակ եւ որպես հիշեցում` կցանկանայի նշել Ուվե Ջոնսոնին, որի ստեղծագործությունը`սկսած վաղ վեպերից մինչեւ «Հոբելյաններ »-ի չորս հատորները, վկայություն է իր եւ մեր ժամանակների մասին: Գրեթե որպես հաշվապահ` հոգալով ամեն մի մանրուքի համար` նա խիստ գրական չափանիշներով գրի է առել նացիոնալ-սոցիալիզմից ստալինիզմին անցնելու պատմությունը, ինչպես նաեւ`Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության ծագման պատմությունը: Անխղճություն է, որ նրա գրքերը պաշտոնապես գոյություն չունեն այնտեղ, որտեղ դրանք ծնվել են, ինչը նշանակում է, որ մի գերմանացի հեղինակ եւս կարող է չճանաչվել պետության կողմից:
Եվ ի՞նչն է դարձնում նրա գրքերն իբր այդքան վտանգավոր, ի՞նչն է նրան արժանացնում արգելված մնալու կասկածելի պատվին: «Հոբելյաններ»-ի չորրորդ հատորից ես վերցնում են հարյուր օրինակներից մեկը: Սովորական պատեհապաշտությունը չընդունելու պատճառով ուսուցիչ Քլիֆոթը ձախողվում է, քանի որ 1949թ. աշնանը պետք է երգ հեղինակեր ազգային արժանապատվության մասին: Մեջբերենք. «Քլիֆոթն ընկավ ազգային օրհներգի հետեւից. հանրահռչակեք Լինդսեթերի հետեւորդներին, որպեսզի նրանք կարողանան պարծենալ իրենց երաժշտական ընդունակություններով: Այն երգը, որն օդ ու ջրի պես անհրաժեշտ է պետությանը, նոյեմբերին ներառվել է Ֆրից Ռոյթերի բարձրագույն դպրոցի ժամանակացույցում: Երկուսից չորս ժամվա ընթացքում պարզ, սիմետրիկ, եռամաս կառուցվածքով այն ուղեկցում էր բազմակողմ առարկայի հանգավոր նախածանցին հետեւյալ կերպ` մենք, բարձրանալով ավերակներից, դիմում ենք ապագային եւ ծառայում միացյալ Հայրենիք Գերմանիային: Բոլոր բարիքների համար (վերջնական) արեւը փայլում է այս երկրի վրա, ինչպես` երբեք»:
Ջոնսոնը հեգնանքով է արտահայտվում այդ թեմայի մասին, բարեհամբույր, շքեղ մի հատվածի միջոցով բացահայտում, որ դրա մեղեդին գրագողություն է`արտագրված երեսունվեց տարվա «Ջուր Կանիտոգայի համար» կինոերգից: Այդ ժամանակ երգում էր Հանս Ալբերսը:
Նրանց համար, որոնք հավատարիմ են պետությանը, կարող է ցավալի լինել այդ մասին կարդալը, քանի որ Ջոնսոնը տող առ տող է վկայակոչում իր պատմվածքում, նաեւ` ցույց է տալիս, թե ինչպիսի կեղծիքով է հիմնվել առաջին գերմանական բանվորական եւ ֆերմերային պետությունը: Բացի Քլիֆոթից այս գործում ձախողվում է նաեւ երաժշտության ուսուցիչ Բուքը: Նրանցից մեկը թոշակի է անցնում, մյուսը մեկնում է Արեւմուտք, որտեղ այլեւայլ գրագողություններն ապացուցում են պետական աջակցություն ստանալու մասին:
Ուվե Ջոնսոնը, որի կերպարն այսօր էլ արդիական է, 1950-ականների սկզբին ընթերցողին ներկայանում է «Հոբելյաններ»-ի միջոցով, քանի որ Նյու Յորքի պատմական վայրը եւ «Նյու-Յորք թայմս» օրաթերթը արտացոլում էին Վիետնամի պատերազմը, ներկայացնում, թե Վարշավայի պայմանագրի բանակների կողմից Չեխոսլովակիայի մոտալուտ գրավումը օրեցօր որքան սպառնալից էր դառնում:
Գրական այդ զարմանահրաշ ջանքը, որը բառերի օվկիանոս է ստեղծում Մանհեթենի եւ Մեկլենբուրգի միջեւ, այդ կպչուն, վախվորած պահանջը, այդ դարակազմիկ նվաճումը տրտնջալով անտեսվել է Արեւելքում եւ Արեւմուտքում, այնտեղ`լռության մեջ, այստեղ`խոսուն կերպով: Ուվե Ջոնսոնը մահացել է քառասունինը տարեկանում: Ես կասկածում եմ, որ այս հեղինակն ու նրա ստեղծագործությունը ներկայումս որպես իմացության նշաձող են համարվում: Նրա հետ հնարավոր կլինի զգալ այն ամենն, ինչ գրականությունը, բացի յուրօրինակ զգացմունքայնությունից, կարող է արտացոլել, բեկորներ կոտրել եւ ափերից հավաքել բեկորներ. դրանք վերաբերում են մեր ժամանակի բարբարոսությանը, որը պահանջված է դարձել, շարունակական հանցագործություններին, ժամանակակից պատմությանը, որը տարածվում է ափից ափ: Ուվե Ջոնսոնն ապացուցում է, թե ինչպես էպիկական բարդությունները կարող են վերածվել մեծ գրականության:
Փոխարենը ներկայումս վճարում են գրական փոքր մետաղադրամներով:
Կամ նույնիսկ ավելի էժան. այս հղկված փոքրիկ դրամը շրջանառության մեջ է դրվում որպես պոստմոդեռն արժույթ`տոնական ձեւով փայլատակված, ավելին, քան էգոյի հավերժական տենդն է:
Թեկուզ ես հակասեմ չափազանց գերմանական իմ բացահայտումներին կամ ստուգեմ տվյալ թեմայի վերաբերյալ ընթերցանության վերջին փորձը, ես նշում եմ մի հեղինակի, որն, Աստված էլ գիտի, որ ունի իր հայրենի երկրում բռնությունը պատկերող երկու էպիկական գրքերով հայտնի Ուվե Ջոնսոնից տարբերվող խառնվածք: Նա Սալման Ռուշդին է`իր «Կեսգիշերի զավակները» եւ «Ամոթ եւ անարգանք» վեպերով:
1947թ. օգոստոսի 15-ի կեսգիշերին, երբ Հնդկաստանն անկախացավ, աշխարհ եկան կեսգիշերի զավակները: Ռուշդին նրանց օժտել է զարմանալի շնորհներով, որպեսզի նրանք մեծանան ֆանտաստիկ կերպով`դառնալով հնդկական պետության կազմավորման ժամանակակիցները. նա իր պատմություններում, որոնք արտացոլում են ատելության, ջարդերի, ռազմական արշավների, սովի եւ երկրի մասնատումների տեսարաններ, աղոթում է`խեղդված բառերի հեղեղի մեջ, կծու երգիծանքը հասցնում է առասպելների, որոնք իրենց վախճանն են գտնում աղբանոցներում: Դեպի Բոմբեյ ճանապարհորդության ժամանակ (քանի որ այս քաղաքը Ռուշդիի պատմության մեջ նկարագրված վայրն է), Սալեմը`գիշերվա հերոսը, պատմում է իր ծնվելուց առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին. «Հունիսի 4-ին իմ ծնողները սահմանային գնացքով մեկնում են Բոմբեյ: (Լսվեցին դղրդյուն, ձայներ, կարծես կյանքը հայտնվեց վտանգի տակ, բռունցքներ թափահարվեցին. «Մահարաջ, ճանապարհ բացեք մի պահ: Առանց ձեր բարի կաթի, պարո՛ն, բարի եղեք մեզ հետ»: Իսկ օժիտի մեջ կար նաեւ կանաչ, թիթեղյա տուփի մեջ թաքցրած մի աման`զարդարված լապիս լազուլիով)»: Նույն օրը Բիրմայի կոմս Մաունթբեթենը հրավիրեց մամուլի ասուլիս, որի մասին նա հայտարարեց Հնդկաստանի բաժանման մասին եւ պատին կախեց իր հետհաշվարկի օրացույցը`յոթանասուն օրում իշխանության հասնելու համար… վաթսունինը, վաթսունութ… տիկ-տակ…
Քաղաքական իրադարձությունները, նույնիսկ ավելին`քաղաքականության աստղային ժամերը գրականության ընդերքում պատկերելու այդ կերպն, անկասկած, վիրավորանք պատճառեց եւ Սալման Ռուշդիին թշնամի դարձրեց Հնդկաստանում եւ Պակիստանում:
Ինդիրա Գանդիի հետ նրա բանավեճը, նրա նախաձեռնած մանրէազերծման դեմ արշավը սկսվում են երգիծական եղանակով, հանկարծ դառնում ագրեսիվ եւ ճակատային եւ վերջապես վերածվում դժոխային սարսափի, որն այնպիսի ծիծաղ է առաջացնում, կարծես սեւամորթ աստվածուհի Կալին մտել է վարչապետի մոտ:
Սրամիտ զրուցելով`Ռուշդին ներկայացնում է այրու հետ իր խոսակցությունը. «Սանրվածքների ազդեցությունը պատմության ընթացքի վրա եւս մշակույթ է…եթե ազգի մայրը միատեսակ ներկած մազեր ունենար, նույնիսկ աղքատության մեջ ընկալելի կլիներ: Բայց նրա մազերը մի կողմից սպիտակ էին, մյուս կողմից`սեւ, նույնիսկ աղքատությունն ուներ սպիտակ երես, հրապարակային, տեսանելի, փաստագրված երես, որին առնչվում են պատմաբանները, եւ մի սեւ, գաղտնի, մակբայական երես, որի մասին լռում են, եւ որի հետ ստիպված են գործ ունենալ»:
Այս մեջբերումը ցայտուն օրինակ է, թե որտեղ է հայտնվում գրողը, երբ պատմությունը դառնում է նրա թեման: Նա ցանկանում է բացահայտել երեւույթների հակառակ կողմը: Թռիչքի համար նախատեսված ուղեբեռն ընկնում է հզորների փորփրած աղտեղության մեջ: Նա թույլ չի տա, որ դիակներ գոյանան, դրանք կհեռացնի ճանապարհից: Նա կանխակալ եւ հապճեպ հայացք է նետում ընթացիկ իրադարձություններին եւ ցանկանում է հասկանալ քաղաքականությունը` նախքան այն կդառնա պատմություն: Նա միշտ քանդում է ճակատները, փորում հիմքերը, եւ ամեն անգամ, երբ հասարակությանը թույլ է տալիս լուծարել պայմանագրերը, ագռավները կամ անգղերն են աղմուկ բարձրացնում:
Վերջապես կարդացեք աֆրիկացի գրող Նգուգի վա Թիոնգիՙ Օ-ի «Այրված ծաղկաթերթեր» մեծ վեպը (բնօրինակում` «Արյան ծաղկաթերթեր» ), որը ծառայել է իր երկրին`Քենիային, վերացնելով գաղութատիրական եւ հետգաղութային ժամանակների իշխանությունների կոռուպցիոն ցանցը:
Ես մեջբերում եմ ցանկացած հատված. «Գրասենյակ մտած մարդը նա էր, որ դավաճանել էր ինձ եւ Նդիգ՚ ուրիին: Ինչպես ավելի ուշ տեղեկացա, նա պայմանագիր էր կնքել այդ ընկերության հետ`իրենց ապրանքները ցանկացած տեղ առաքելու համար: Նրա ներս մտնելուց հետո անձնակազմն ասաց`հիմա մենք իսկապես զգում ենք Ուհուրուին: Մինչեւ անկախությունը ոչ մի աֆրիկացի իրավունք չուներ դիպչելու հասարակության բարիքներին, բացառությամբ աշխատակիցների: Եվ հիմա պարոն Քիմերիան միլիոններ է շրջանառում»:
Արդյոք շա՞տ հեռու է Քենիան: Այս ցանցը նույնպես մերը չէ: Չէ՞ որ, մեր պարոն Ֆլիքը մեծ չափերով է պատկերվում, իսկ պարոն Քիմերիան`միջին չափերով: Արդյո՞ք Հիտլերին ֆինանսավորող եւ համակենտրոնացման ճամբարի բանտարկյալներից բիզնես-շահույթ ստացած բազմաթիվ ֆիլմերի վերջին շարքը չարժեր վերածել վեպի, որը կբացահայտեր Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության ներկա կոռումպացված վիճակը եւ բետոնե ու հետիոտնային անցումների տակ գտնվող ճահիճները եւ կվերապրեր զրոյական ժամը, որին մենք բոլորս ապավինում ենք. ինքնագոհ, թեեւ նյարդայնացած համառ գարշահոտությունից, որը հնարավոր չէ փարատել`նույնիսկ Հիմնական օրենքը պնդելով:
Ենթադրենք, թե սրամիտ մեկը գրում է այդ վեպը, երիտասարդ գրողներից մեկը, զինված լավ տեխնիկայով, մտնում է Ֆլիքի ճահիճը, գայթակղում նրան, փչում եւ փչում էպիկական մեծության փուչիկները: Ենթադրենք, թե ճահիճը հայտնվում է գրքերի շապիկների միջեւ ընկած թղթերի արանքում`Ֆլիքի անունով. ի՞նչ կարող էր ակնկալել ցանկալի հեղինակն ինձնից:
Սեփական փորձառություններն անտեսելու համար նա կվարվեր Վոլֆգանգ Կոեպենի պես, երբ նա հրատարակեց իր «Ջերմոց» վեպը` դրա հետ մեկտեղ բացահայտելով դաշնային մայրաքաղաք Բոննի ներքին կյանքը հիսունականների վերջին: Մանրավաճառի գռեհիկ պարզունակացումը, սեւ-սպիտակ նկարը, որը կշտամբում էին աջերը, իսկ ներկայիս ձախերն էլ կա՛մ հետեւում էին ժամանակակից հյուրին, կա՛մ շշնջում պոստմոդեռնիզմի մասին, կա՛մ էլ ավանդաբար անտեսում դասակարգային տեսակետն ու հեռանկարը: Արժե՞ համաձայնել ժամանակակից գրականության ավանդական գնահատմանը` հասնելով մինչեւ մեր օրերը: Հակառակ դեպքում`տաղանդավոր հեղինակին պակասում է տարածության զգացողությունը. բա՛վ է տրտնջալ ժամանակի սղությունից, իսկ ճահիճների մասին ավելի լավ է գրել դրանց ցամաքելուց հետո: Սրանից զատ`մեր ժամանակ ամեն ինչ չափազանց պարզունակ էր, գերիշխողը գերմաներենով քաղաքական գրականությունն էր. հարյուր տարի անց ո՞ւմ է հետաքրքրում, թե ով է ղեկավարել քննչական կոմիտեն: Իսկ Ֆլիկն ու Քոհլն այդ ժամանակ արդեն վերածվել էին ծաղրանկարների, ուստիեւ`պիտանի չէին գրականության համար:
Չափազանցո՞ւմ եմ, արդյոք: Մեջբերումը կարող է ապացուցել, որ նույնիսկ մեր դասականները, որոնք հանգամանալից անդրադարձել են ներկային, վտանգել են իրենց. «Ժամը չորսի մոտ մենք վերադարձանք էքսկուրսիայից եւ կրկին հանգրվանեցինք «Արքայազն գահակալ»-ի դիմաց`ծեր ծառերով շրջապատված հրապարակում, որն իր եռանկյունանման ձեւի պատճառով անհիշելի ժամանակներից կոչվում էր «Եռանկյունի հրապարակ»: Ընտրությունների արդյունքները դեռ հայտնի չէին, սակայն արդեն պարզ էր, որ շատ առաջադիմականներ իրենց ձայնն էին տվել սոցիալ-դեմոկրատ անցողիկ թեկնածու Ֆայլենհոյեր Թարգելովին, որը թեեւ անձամբ ներկա չէր, բայց իր թիկունքում ուներ մարդկանց մի փոքր խումբ: Նրա հարյուրավոր կուսակից ընկերներ խումբ-խումբ կանգնած էին «Եռանկյունի հրապարակ»-ում, խոսում եւ ծիծաղում էին նախընտրական ելույթների մասին, որոնք վերջին օրերին հնչեցրել էին ընդդիմադիր կուսակցությունների խոսնակները`մասամբ Ռայնսբերգում եւ Վութցում, մասամբ`գյուղական վայրերում: Ծառերի տակ կանգնածներից մեկը Տորգելովի մտերիմներից Սյոդերկոպն էր, որը մեծ համբավ էր վայելում միայն պտտեցնող վարպետ լինելու շնորհիվ: Բոլորը մտածում էին, որ նա կարող է նորից Բեբել դառնալ. «Ինչո՞ւ ոչ: Բեբելը ծեր է, իսկ ահա Սյոդերկոպը իսկապես հասկացել է, թե ինչպես կարելի է գրավել մարդկանց »»:
Դուք դա անմիջապես կլսեք: Այդ ամենի մասին եւ դեռ ավելին Թեոդոր Ֆոնտանը գրել է իր վերջին «Ջարդիչը» վեպում, որը լույս է տեսել 1898 թվականին`նրա մահվան տարում եւ սոցիալիստների կողմից արժանացել բուռն քննադատության`որպես ոչ գրական երեւույթ:
Այսօր մենք կարդում ենք Ֆոնտանի վեպերն այնպես, ասես դրանք բոլորը գրված են իրենց խոսակցական բազմազանությամբ, հետահայաց, հեռավորություն պահպանելով ներկայից. մենք մոռացել ենք, թե որքան չարություն էր թափում գերմանական քննադատությունը, երբ Թոմաս Մանն իր «Դոկտոր Ֆաուստոս» վեպից հետո վերադարձավ գաղթականությունից եւ այն կարդում էր գերմանացիների համար:
Ես օրինակներ բերեցի, թե որքան ցավոտ են այդ բնույթի գրքերը: Նրանք վանում եւ մարտահրավեր են նետում, որովհետեւ ակնկալում են, որ ընթերցողը թեկուզ մեկ անգամ կներթափանցի այնտեղ:
«Ժամանակակից պատմությունը` որպես ժամանակակից գրականության արտացոլում » թեմատիկան չի կարող ընդգրկել գրական ստեղծագործությունների ողջ շրջանակը: Թեեւ ես միայն արձակից եմ օրինակներ բերել, բայց տեղյակ եմ, որ հակիրճ լինելու համար ստիպված եմ եղել բաց թողնել մեծ թվով բանաստեղծություններ, պիեսներ, օրագրեր եւ ինքնակենսագրականներ:
Այս վկայության ժամանակ ես մտածում եմ Հոխհութի «Տեղապահը» գործի, Մաքս Ֆրիշի «Հետպատերազմյան օրագիր»-ի, ինչպես նաեւ`Գոթֆրիդ Բենի 1933թ. «Նոր պետությունը եւ մտավորականները» ելույթի մասին, որը մինչ օրս սարսափ է հարուցում: Հուսով եմ, որ գերմանական վեճերը, որպես մշտական թեմա, կարող են խնայել օտարերկրյա հյուրերին:
Մեր ժամանակի չարչարանքներն ավելի շատ են, քան մեզ համար սահմանված ուղեծիրն է: Երկու մեծ տերությունների հովանու ներքո, որը ճնշված սպառազինությունների օրեցօր աճող բեռով եւ համապատասխանաբար աճող թշվառությամբ դարձել է անեծք, մարդկային ցեղն ապրում է ինքնաոչնչացման ամենօրյա սպառնալիքի պայմաններում: Գրականությունը չպետք է խուսափի այդ էքզիստենցիալ իրավիճակից, քանի դեռ չի ցանկանում ենթարկվել ժամանակի ճնշմանը եւ կորչել վավերագրությանը համարժեք չարձագանքելու հարկադրանքում: Հակառակ դեպքում դա կլինի ոչ թե գրականություն, այլ առավելագույնը ժամանցային ինդուստրիայի զգայուն հավելված:
Գրեթե կես տարի առաջ Նյու-Յորքի միջազգային ՊԷՆ կոնգրեսը ցույց տվեց, թե որքան անզոր ենք մենք`գրողներս, «հակակոմունիզմի» եւ «հակաամերիկանիզմի» քաղաքական ցանցը վտանգելու հարցում: Այնտեղ մեկնած գրողներն էին Ամոզ Օսը`Իսրայելից, հնդիկ, պակիստանցի եւ միաժամանակ բրիտանացի Սալման Ռուշդին, եւ վերջապես`Բրեյթեն Բրեյթենբախն ու Նադին Գորդիմերը`Հարավային Աֆրիկայից, որոնք էլ լսելի դարձրեցին իրենց երկրների սահմանափակումների եւ կարիքների մասին մտահոգությունները:
Երբ Բրեյթեն Բրեյթենբախը վերջերս լքեց Փարիզի իր աքսորավայրը (որտեղ նա բանտարկվել էր 1975-1982 թվականներին)`իր երկրում գրական մրցանակ ստանալու համար, պարզվեց, որ նա պատկերել է Հարավային Աֆրիկայի պատմությունը հայելու` հազարից ավելի բեկորներով, եւ նրա խոսքը տեղ է գտել մեր տոհմածառի գրքում: Ի վերջո, ես ուզում եմ մի մեջբերում անել այդ մանիֆեստից. «Սպիտակամորթների քաղաքական կաստան ժամանակին կկանգնի պատմության դատաստանի առջեւ եւ փոքրամասնության կողմից կդատապարտվի կատարած հանցագործությունների համար, քանի որ քաոսի մեջ նրանք առանձնահատուկ ինչ-որ բան էին տեսնում, երբ կոռուպցիան մոլուցքով ոչնչացնում էր քաղաքակիրթ աշխարհի արժեքներն ու չափանիշները, նաեւ`երկիրը »:
1986թ., հունիս
Թարգմանությունը գերմաներենից ` Թագուհի Հակոբյանի
Հանս Ալբերս- գերմանացի դերասան եւ երգիչ:
Բրեյթեն Բրեյթենբախ- հարավաֆրիկացի գրող, դրամատուրգ եւ նկարիչ, աֆրիկյան մշակույթի ամենահայտնի դեմքերից մեկը:
Նադին Գորդիմեր-հարավաֆրիկացի անգլալեզու գրող, Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, Աֆրիկայի ազգային կոնգրեսի անդամ եւ ապարտհեյդի ռեժիմի դեմ պայքարող:
Ռոլֆ Հոխհութ- գերմանացի գրող եւ դրամատուրգ: Նա առավելապես հայտնի է իր «Պատգամավորը » դրամայով, որում ցույց է տալիս Հռոմի Պապ Պիոս X//-ի անտարբերությունը Հիտլերի կողմից հրեաների ոչնչացման նկատմամբ:
