Սեյրան Գրիգորյան | Զքոյսդ ի քոյոց քեզ մատուցանեմ

«ԶՔՈՅՍԴ Ի ՔՈՅՈՑ ՔԵԶ ՄԱՏՈՒՑԱՆԵՄ»
(Պարույր Սևակի «Հայոց լեզու» բանաստեղծության բնաբանը)

Ի սկզբանե բանաստեղծության բնագիրն էր:
Երկյուղածությամբ կրկնում ենք «բանաստեղծի համար բառը մի աշխարհ է» ասույթը, բայց և աներկյուղ հեռանում այդ բառից: Վերապատմում ենք բանաստեղծությունը, մի մասը մեջբերում, ապա «իմաստություններ» ասում, մինչդեռ այնտեղ՝ խորքում, նիրհում է բառ-աշխարհը: Այդպես է, որ անգիտանում ենք «ընթերցումին ընդերքը» (Գ. Պլտյան): Մինչդեռ ոչ միայն բառը, այլև մեծ ու փոքր մյուս միավորները պոետական շարահյուսության մեջ անչափ իմաստակիր են: Նույնիսկ տառը բանաստեղծի համար մի աշխարհ է: Փոխի՛ր տառը, և այդ ընդերկրյա աշխարհը կարող է մեծանալ: Այդպես եղավ, երբ Համո Սահյանը «Դու ինձ ներել չես կարող մեղքերիս համար» տողում ջնջեց ս հոդը և դարձրեց դ: «Դու ինձ ներել չես կարող մեղքերիդ համար»: Սովորական միտքը, շարքային տողը փոխարինվեց գյուտով:
Պետք է վերլուծել բառը: Պետք է հասկանալ ու բացատրել բանաստեղծության բնագիրն առհասարակ: Գործադրել «ընթերցումին ընդերքը»՝ հասու լինելու համար հորինումի ընդերքին:
Բանաստեղծությունը կարդալու գիտության մեկ կարևոր բաժինը բնաբանի վերծանումն է: Էպիգրաֆ-բնաբանը ոչ միայն բանաստեղծության մուտքի դուռը զարդարող գեղեցիկ ցուցանակ է, այլև հուշարարություն-թելադրանք, որը տվյալ խոսքը կամրջում է նախնյաց խոսքին՝ մատնացույց անելով բանաստեղծական ավանդույթը:
Շարքային, դյուրընկալելի բնաբանների կողքին Պարույր Սևակը ունի մեկ-երկու այնպիսիները, որոնք ընկալման և մեկնաբանության որոշ բարդություններ են պարունակում, ուստի և ցարդ գոնե պաշտոնական սևակագիտության մեջ մնում են ըստ Էության չընթերցված։
Դրանցից Է «Հայոց լեզու» բանաստեղծության գրաբար բնաբանը՝ «Զքոյսդ ի քոյոց քեզ մատուցանեմ»։ Բանաստեղծը ընդունված կարգի համաձայն չի նշել աղբյուրը և ընթերցողին ու քննադատին ակամա պարտադրել փոքրիկ, բայց նաև անչափ հուզող «մտային տանջանք»: Նման պարագայում դյուրին Է ընկնել «խորաթափանց» ենթադրությունների գիրկը («հավանաբար Աստվածաշնչից է», «միգուցե ինքն Է ստեղծել» և այլն)։ Փաստորեն ավելի խորը չեն գնացել Պարույր Սևակի պոեզիան ուսումնասիրողները, ովքեր համեստ լռությունից բացի մեկ Էլ գտել են, որ դա «տեղին մի բնաբան» է։
Մինչդեռ «Հայոց լեզու» բանաստեղծության բնաբանը Պարույր Սևակը քաղել Է «Պատարագամատույցից»։
«Պատարագամատույց» կամ «Խորհրդատետր սրբազան պատարագի» կոչվում Է Հայաստանեայց առաքելական ուղղափառ եկեղեցու ծիսական գլխավոր ձեռնարկը, որով ըստ ամենայնի առաջնորգվում են պատարագիչ քահանան և հայոց եկեղեցու պատարագի մյուս մասնակիցները։ Հովհան Մանդակունու ձեռքով «գերապանծ հայկաբանությամբ» հունարենից թարգմանված «Պատարագամատույցը» հանգամանորեն ներկայացնում է Հիսուս Քրիստոսի անձնազոհությունը։
Բանասիրական-աղբյուրագիտական այս փաստի ճշտումով էլ թերևս կարելի կլիներ ավարտել, եթե չլիներ այն խոր առնչությունը, որով նորովի բացահայտվում ու փաստարկվում են ինչպես խնդրո առարկա բանաստեղծության ինքնատիպ կառուցվածքը, այնպես էլ Սևակի խոսքարվեստի լեզվական ու գեղագիտական որոնումներն առհասարակ։
Անկասկած, ընթերցողներից շատերն են զգացել «Հայոց լեզու» բանաստեղծության այն լեզվական խորհրդավորությունը, որի գաղտնաթաքույց ուժը կլանում Է միանգամից՝ առաջին իսկ տողերով.
Պահածոյացած՝ քո մեջ ես պահում
Արևագալի նշողումը շեկ,
Մեր երդիկների նշուլումը շեղ,
Շինականների խոփի շառայլը հորովելների անկյունադարձին,
Մանգաղի շողքի արծաթ բանվածքը արտի ոսկու մեջ,
Խույրի երթևեկ ցոլափոխանքը ակնաշլացիկ,
Զինվորագրյալ քաջերի զենքի ճաոագայթումը արփալույսի տակ…
Պարույր Սևակի ամբողջ չափածոյին ներհատուկ յուրատիպ ու անկրկնելի հոետորականությունն այստեղ հագեցած է լեզվական-ծիսական մի հանդիսավորությամբ, որը սկզբից մինչև վերջ լարման մեջ է պահում ընթերցողին: Անտարակույս, դա այն ներբողային սկզբունքը չէ, որի ավանդական, անգամ հոգնեցուցիչ արտահայտություններին հանդիպել ենք հայոց լեզվին ձոնված բազմաթիվ բանաստեղծություններում: Ներբողն այս պարագայում արտահայտված է սոսկ երկխոսային դիմելաձևով («դու», «քո»), որը, սակայն, խորապես հարստացած ու զգեստավորված է նախ՝ հայոց պատմությունը վերակենդանացնող հորդուն բառամթերքով, երկրորդ՝ բնաբանի հուշարարությամբ թելադրված ծիսական հնչողությամբ:
«Հայոց լեզու» բանաստեղծությունը ոչ թե դասական-գրքային ներբող է, այլ պոետական խոսքի փոխարկված պատարագում։ Լեզվական պատարագի կառուցվածքում ամեն ինչ զուգահեռված Է բուն պատարագի հետ։ Փառաբանվող, պատարագվող մեծությունը Հայոց Լեզուն է, որ երևում է իբրև Լեզու-Աստված։ Պատարագիչի դերում հանդես է գալիս բանաստեղծը, որի ինքնությունը, անձնականությունը խիստ նվազեցված է և հասցված խոնարհ հավատացյալի էությանը։ Իսկ այս երկուսի միջև գործում է բուն պատարագման ընթացքը, որի էությունն ու նպատակը հավասարվում են մատուցմանը։
Մատուցումի («Զոհս եւ պատարագս մատուցանել») գաղափարը քրիստոնեական ծիսակարգում ունի առաջին հերթին նվիրումի և զոհաբերության իմաստները, որոնք, գլխավորը լինելով Քրիստոսի անձնազոհության ավետարանական դիպաշարում, համապատասխանորեն անցնում են սրբազան պատարագին, իսկ նրա միջոցով՝ Սևակի բանաստեղծությանը: Իմաստային այդ անցումը կատարվում է ենթաբնագրային հետևյալ տրամաբանությամբ:
«Զքոյս ի քոյոց քեզ մատուցանեմք» ասույթը կիրառված Է «Պատարագամատույցի» «Կանոն սրբոյ պատարագի» բաժնում՝ «Երգ առ Հայրն» երգի մեջ։ Մինչ դպիրքը երգում են «Սուրբ, Սուրբ», Քահանան բազկատարած և ծածուկ պատմում Է անձնազոհության ավետարանական դրվագները։ Հիշատակելով Քրիստոսի մարմնի և արյան՝ ընծայաբերման պահը՝ պատարագիչը ապա ձեռքն Է առնում Ընծաները՝ խորհրդանշական հացն ու գինին, և գնելով Սուրբ Սեղանին՝ մատուցում դրանք Հորը: Հենց այդ պահին էլ «ի ձայն» հնչում է մեզ հետաքրքրող գլխավոր խոսքը, որի իմաստն ու հնչումը ավելի շոշափելի ընկալելու համար բերում ենք հիշյալ դրվագը.
«Եւ առնու զԸնծայսն ի ձեռն եւ ասասցէ, ի ծածուկ
Եւ արդ մէք Տէր, ըստ այսմ հրամանատութեան յառաջ բերեալ զայս խորհուրդ փրկական Մարմնոյ և Արեան միածնոյ քոյ, յիշեմք զդորա որ վասն մեր զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու խաչելութիւնն, զերեքօրեայ թաղումնն, զերանելի յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումնն, զնստիլն ընդ աջմէ քոյ, Հայր, գահաւոր եւ զփառաւորեալ զմիւսանգամ գալուստն խոստովանիմք եւ Օրհնեմք։
Եւ Քահանայն զԸնծայսն սակաւ ինչ բարձրացուցեալ մատուցանէ առ Հայր, եւ դիցէ ի վերայ Սրբոյ Սեղանոյն, ասելով, ի ձայն.
Եւ զքոյս ի քոյոց քեզ մատուցանեմք ըստ ամենայնի եւ յաղագս ամենեցուն» («Պատարագամատոյց Հայաստանեաց առաքելական ուղղափառ եկեղեցւոյ», Փարիզ, 1954, էջ 72)։
Եթե սրբազան պատարագի ընթացքում մատուցանվում են հացն ու գինին (իբրև Քրիստոսի մարմին և արյուն), ուրեմն բնաբանի թելադրած զուգահեռով բանաստեղծն իր հերթին հայոց լեզվի մարմինն ու արյունը՝ նրա էությունը կամ կյանքն է մատուցում: Այլ կերպ ասած՝ հայոց լեզվին մատուցում, ընծայաբերում է նույնինքն հայոց լեզուն («Քեզանով իսկ քեզ փառաբանելիս…»)։ Ահա այս ենթաբնագրի թելադրանքով է, որ բանաստեղծության մեջ շարժվող լեզուն՝ պատմական, դիցաբանական, մշակութային, կենցաղային, բնական, այլևայլ ուրիշ բառաշերտերն ընկալվում են իբրև հացի և գինու խորհրդանիշերի լեզվական տարբերակ-ներ:
Լեզվական այդ «ընծաների» մեշ հավաքականորեն ամփոփված են հայոց լեզվի բոլոր վիճակները, նրա պատմական և տարածական բոլոր արտահայտությունները: Բայց իբրև լեյտմոտիվ օրինաչափորեն գործում է բնաբանի և առհասարակ սրբազան պատարագի շնչով գոյացած քրիստոնեական-եկեղեցական լեզվամշակութային շերտը («Արևագալի նշողումը շեկ», «Խույրի երթևեկ ցոլափոխանքը ակնաշլացիկ», «խաչերի ցոլքը ցնորաբերող», «Համբարձման ճախրանք երկնահրավեր» և այլն): Ուշագրավ է, որ առաջին հերթին հենց այդ «եկեղեցական գրաբարի» ակունքների մեջ է նշմարվում հայոց լեզվամտածողության ուժը, մասնավորեպես հոմանիշային այն մեծ հարստությունը, որի նարեկացիական տարբերակի հետևողությամբ, ի դեպ, Պարույր Սևակը ստեղծեց իրենը.
Խորվիրապական տաոապանքների թելադրանքով,
Մարտիրոսների, նահատակների
Ու վկաների տաժանքի հուշմամբ
Եվ մեոելոցի անանց կսկիծի պահանջով ազդու
Հոմանիշների մի ամբողջ վտառ վխտում է քո մեջ…
Նկատելի է նաև, որ անգամ այս պարագայում Սևակը թաքուն զուգահեռով հայոց լեզվի «տառապանքների» ընթացքը հարակցում է սրբերի չարչարանքների մոտիվին:
Առհասարակ հացի և գինու՝ իբրև սրբազան ընծայաբերման խորհրդանիշերի կիրառությունը զանազան ենթիմաստներով տեղ է գտել հայոց բանաստեղծության մեջ։ Դեռևս Նարեկացու «Մատյանում» այն գործադրված Է՝ ընդ որում՝ սկզբնաղբյուրին բավական մոտ ձևակերպությամբ («Որ զստեղծեալս քո քեզ ընծայեալ՝ Վերստին առ քեզ դարձուցանեմ»): Իսկ նորագույն քերթության մեջ մոտիվը կերպափոխվում է՝ հանգելով մերթ հացի ու գինու ուղղակի փառաբանության (Վարուժանի պոեզիայում), մերթ մերձավորներին նվիրաբերվելու տենչանքի (Ե. Չարենց՝ «Ընկերներիս սուփրին գինի ու հաց ըլիմ մինչև Էգուց»), մերթ էլ «լեզվապատարագման» զուգորդական այս գործողությանը։
Բոլորովին տարբերվելով նախորդներից ըստ արտահայտության ձևի՝ Պարույր Սևակի լուծումը խորապես մոտենում է դրանց՝ հայ քրիստոնյա բանաստեղծի կերպավորմամբ: Ավարտելով հայոց լեզվին նվիրված պատարագը՝ Սևակը բանաստեղծության վերջում դարձյալ ծիսական հնչումով կերտում է այդ յուրատեսակ «ինքնանվաստացումը»: Ահա խոնարհ հավատացյալի վերջին խոստովանությունը.
Դու՝ իմ մայրենի՜,
Այսպիսի՜ն ես դու:
Եվ ես՝ երջանիկս ու երանելիս,
Ե՛ս չեմ, այդ ե՛ս չեմ քեզ տիրապետում:
Դո՞ւ ես, այդ դո՛ւ ես ինձ տիրապետում–
Հավիտյան և մի՜շտ,
Եվ ա՛յժմ նաև՝
Քեզանով իսկ քե՛զ փառաբանելիս…
Ընդհանուր գծերով սրանք են բանաստեղծության իմաստային, կառուցվածքային ու լեզվական այն հատկանիշները, որոնք պայմանավորված են «Պատարագամատույցից» քաղված բնաբանով։ Մշակութային այդ որակներով Պ. Սևակի «Հայոց լեզուն» դառնում Է մայրենիին ձոնված ամենաինքնատիպ բանաստեղծություններից մեկը ամբողջ հայ պոեզիայում:
Ավարտելով խոսքը «Զքոյսդ ի քոյոց քեզ մատուցանեմ» նախադասության մասին՝ արժե իմիջիայլոց նկատել նան, որ մեզ համար նոր-նոր բացահայտվող այդ ասույթը, ինքնին լինելով պատարագի կենտրոնական խոսքերից մեկը, շատ դեպքերում հնչում է նաև իբրև թևավոր խոսք, ընդհանրական արժեք ներփակող դարձվածք: Ծիսական Համակարգից դուրս գործադրված շրջասություններից հիշատակենք գոնե մեկը։ Կամենալով երախտիքի տուրք մատեցել գրողի այն բարեկամուհիներին և բարեկամներին, ովքեր օժանդակել են իրեն, ՇաՀնուրին նվիրված գրքի նախաբանում Գրիգոր Շահինյանր գրում է. «Եվ իսկապես առանց կեղծ համեստութեան է որ կըսեմ իրենց. զձերդ ի ձերոց ձեզ մատուցանեմ» (Գ. Շահինյան, Կենսագրություն և մատենագիտություն Շահան Շահնուրի ,Ան֊թիլիաս, 1981, էջ 9):
Ինչ վերաբերում է բանասիրական այս իրողության թելադրած ընդհանրացումներին, շահեկան են թվում գրական հետևյալ նկատառումները: Նախ՝ «Պատարագամատույցի» վկայակոչմամբ ևս մեկ օրինակով հաստատվում Է Պարույր Սևակի բանասիրական խոր պատրաստվածությունը, ինչպես նաև նրա բանաստեղծության . աղբյուրների ու նախահիմքերի բազմազանությունը:
Երկրորդ՝ ընդհանուր այդ կողմնորոշման հունում երևակվում են հայոց և ընդհանուր քրիստոնեական հոգևոր գրականության հանդեպ բանաստեղծի տածած ստեղծագործական հետաքրքրության լայն պարագծերը։ Թեև հոգևոր մշակույթի (ոչ միայն գրականության, այլև երաժշտության ) թելադրած բանաստեղծական լիցքերը նկատելի են ավելի վաղ՝ պատանեկան որոնումներից մինչև «Անլռելի զանգակատուն», այդ ուղղությունը ամբողջական գեղագիտություն է դառնում 60-ական թվականներին։ Այս իմաստով «Պատարագամատույցից» կատարված հղումը (վերաբերում է 1962-ին), լինելով եզակի փաստ, միաժամանակ բաղկացուցիչն է հոգևոր գրականությունից ունեցած բազմաթիվ այլ ներշնչանքների։ Դրանց թվում աոաջնային տեղ են գրավում աստվածաշնչյան ոճաձևերը «Եռաձայն պատարագում», Հայաստանեաց եկեղեցու ժամագրքից, ինչպես նաև Գ. Նարեկացուց և Ն. Շնորհալուց միջնորդաբար կատարված բնագրային յուրացումները: Աստվածաշնչյան, ժամագրքային, շարականային ավանդույթների կիրառությունը դառնում է Պարույր Սևակի պատկերամտածողության առանցքներից մեկը, որը մասամբ հանգրվանում է «Եղիցի լույս» գրքում, մասամբ էլ, ցավոք, մնում անկատար՝ բանաստեղծի ողբերգության պատճառով:
Երրորդ և վերջին. «Պատարագամատույցին»՝ խոսքային ու երաժշտական այդ վսեմ հուշարձանին դիմելու փաստը բեկում է Պարույր Սևակի բանաստեղծության լեզվական որոնումների մի գլխավոր միտումը: Գրաբարին, «վիպասանական հայերենին» ու «եկեղեցական հայերենին» փարած բանաստեղծը տքնանքով ստեղծում էր բանաստեղծական նոր լեզու, հարստացնում այն ինչպես բառային կազմով, այնպես էլ վերջինս հնչեցնող մեղեդային-ծիսական մի խորհրդավոր սարսուռով: Մի կողմից դրվատելով Վիգեն Խեչումյանի նորահայտ լեզուն, մյուս կողմից Սևակն ինքը փորձում էր հայտնագործել համարժեքը չափածոյում: Այդ առումով «Հայոց լեզու» բանաստեղծությունը որքան մայրենիին նվիրված փառաբանություն է, նույնքան էլ՝ լեզվական նոր վիճակ:
Գրաբարի ու «եկեղեցական հայերենի» հանդեպ ընդհանուր անբարյացակամության մթնոլորտում դա սխրանքի համարժեք արարք էր, և իզուր չէ, որ ծիսական հայոց լեզվի այդ արարումը գրեթե միշտ արժանանում էր քամահրական ու դատապարտող վերաբերմունքի (այդ դատաստանից զերծ չի մնացել նաև «Հայոց լեզու» բանաստեղծությունը՝ գրչակից ընկերոջ կողմից որակվելով իբրև «լեզվական ալքիմիա»):
Բայց Պարույր Սևակը շարունակում էր տքնանքը՝ հայոց լեզվի բանաստեղծական-ծիսական աստվածացման գործողությունը իբրև ավանդ հանձնելով պոետական հաջորդ սերունդներին, որոնք արդեն ավելի ազատ պայմաններում պիտի տևականորեն խորհեին, թե «ում համար են ղողանջում բառերը»: Հոգ չէ, որ այդ ճանապարհին նոր «լեզվապաշտները» երբեմն թերագնահատում են ուսուցչի վաստակը՝ ակամա կատարելով նրա կտակը. «Եվ ինձ ժխտելով՝ ինձ կհաստատես»: