Լուսանկարը՝ Կարեն Անտաշյանի
Մալաթիայի փողոցը, ուր ես ապրում եմ,
Մանկան անվարժ ձեռքի խզբզանք է,
տները աքսոր քշվողներ են. նայում են փլչող հայացքով,
կողպած իրենց ներսը,
իսկ բարձրահասակ դուրսպրծուկները
չեկիստներ են քաջ, որ քշում են սրանց
սատանայի հերյուրած մեղքերի համար։
Մալաթիայի փողոցն, ուր ես ապրում եմ,
երանի մանկան անվարժ ձեռքի խզբզանք լիներ,
այդ ժամանակ մայթերին մեծ թերթերով ծաղիկներ կլինեին
և զվարճալի մարդիկ՝ հեքիաթային քիթ-մռութով,
իսկ փողոցում ֆուտբոլի մի գնդակ կլիներ արևի մեծության,
ու կլիներ արև՝ ֆուտբոլի գնդակի նման։
ԱՌՎՈՒՅՏԻ ԴԱՇՏ
Գազօջախի կապույտ կրակների պես հուրհրատում են
առվույտի ծաղիկները– նրանք թարմություն են շնչում,
հիացմունքի չքնաղ տեսիլքով կարող են լցնել մարդու սիրտը,
քանի դեռ սրարշավ չեն եկել դասակները վատ օրերի,
շտապենք՝ ասում եմ ձեզ, լցնել մեր սիրտն ու հոգին
այս կապույտ կրակների լույսը, որովհետև
հունիսին դրանք հնձած կլինեն մարդիկ, որովհետև
դրանք նախատեսված են անասնոց համար։
***
– Լցրու,– ասացի եղբորս,– գավաթս օղի,
թող թափվի շուրթերիս, հոգուս, հողին,
թող ծակի երկրագունդն ու գնա ու տանի
անտանելին այստեղից ու բերի չունենալին այնտեղից։
Օղին թափվեց, գնաց,
և եղբայրս գնաց և ես գնացի,
և աշխարհի վերջը եկավ ու գնաց,
բայց ոչ մեկս անտանելին չտարանք այստեղից
և չբերեցինք չունենալին այնտեղից։
***
Ես չմեռա 10 տարեկանում,
որովհետև բարձր ծերպեր չէի մագլցել,
և ոչ մի անգամ դեռ չէի ընկել ցած։
Ես չմեռա 20 տարեկանում,
որովհետև շատ էի ուզում իմանալ, թե ինչ կա
փակ դռան հետևում իմ խարտյաշ տանտիրուհու…
Ես չմեռա 30 տարեկանում,
որովհետև նկատեցի Աստծո սրունքները
և ցանկացա տեսնել դեմքը նրա։
Ես չմեռա 40 տարեկանում,
որովհետև վերջացել էր մանկությունը
և շատ էի ուզում իմանալ, թե ինչ է սկսվելու հետո։
Ես չմեռա 50 տարեկանում,
որովհետև հոգնած էի և շատ էի ուզում
վերջապես գտնել իմ տան ճանապարհը։
Ես չմեռա 60 տարեկանում,
որովհետև նկատեցի՝ սարսափելի խորունկ է երկինքը
և ներքևից նայելը ավելի հարմար է,
քան այնտեղ լինելը նույնիսկ։
Միայն թե իմանաք դուք, իմ մտերիմներ,
թե որքան դժվար եմ հասել ձեզ և որքան դժվար եմ պաշտպանվել ձեզնից,
թե չէ՝ ինչպես կապրեի այսքան…
ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ
Գլորվում է ինքնաշեն գլորակը
դարուփոսերում օրորվում՝
ուր որ է կընկնի,
բայց հրեշտակը, որ հայրիկի հետ մեր գոմիպատն է շարում,
շտապում, շտկում է,
ու կրկին գլորվում է գլորակը…
հետևից վազում են վտիտ ոտքերը՝
բոբիկ, քերծված, ուր որ է
կշրմփան ցեխի մեջ ու չեն վեր կենա,
բայց մի ուրիշ հրեշտակ, որ քաղհանում է
կաղամբի մարգը մայրիկի հետ,
հասնում, շտկում է նրա ընթացքը։
Գլորվում է, գլորվում է գլորակը
Ամանորի շեմին, դառնում կլոր գաթա,
որ ախորժակով ուտում եմ ես,
կատուն, հավերը և մեր տանեցիք
և բոլոր ուջանցիները անխտիր…
և այն հրեշտակները երկու,
որոնց այլևս երբեք չհանդիպեցի…
***
Պատշգամբ՝ սպիտակ լուսնաքարե,
փողոցը վշշացող անդունդ,
պատշգամբում վարդով օրիորդ է,
անդունդում մի գժված քամի։
Ու այնպես է լինում հաճախ,
որ ոչ թե քամին է ելնում վեր,
այլ աղջիկն է իջնում ցած…
վերևում մնում է լուսնաքարե պատշգամբը
և վարդը փողփող,
ցածում աշխարհը վշշացող անդունդ
և մի կին՝ քամի որոնող։
ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ
Թղթակիցն հարցրեց ընկնող ծառին,
թե իմանայիր այսքան կացնավոր ձեռք կա
մոլեգնող շուրջդ,
կուզեի՞ր ծնվել։
Ծառը թեք ընկավ ու ճարճատյունով տապալվեց գետնին։
– Թեկուզ իմ ուսի այս բնի համար,
որ կաչաղակը հյուսեց այս գարուն՝ արժեր աշխարհ գալ։
– Ի՞՝նչ ծրագրեր ունեք այսուհետ։
– Ես փայտ եմ արդեն…
փայտն ի՞նչ ծրագիր պիտի ունենա։
– էլ հարցեր չունեմ։
– Ո՞վ ես,– ծառն հարցրեց իր վերջին շնչում։
– Ես կաչաղակն եմ,–
թղթակիցն ասաց կողքի սաղարթից։
ԵՐԿՈՒ ՀԵՔԻԱԹ
ա.
Լինում է, չի լինում՝ մի օր է լինում՝
զատկի ձվի պես կարմիր ու սիրուն,
մանկան ափի մեջ սեղմված ամուր,
մի օր է լինում, լինում է, չի լինում։
Հետո էլի օրեր են լինում, որ չեն լինում,
թռչունից ընկած փետուր է մնում,
նայենք դատարկ մեր ափերին ու կրկնենք՝
լինում է, չի լինում՝ մի օր է լինում։
բ.
Լինում է, չի լինում, մի երկիր է լինում,
ուր ապրում է մի միլիոն կին–
մի փիրուզյա գիշեր քեզ կանչեցի դուրս,
իսկ մյուսներին «բարի գիշեր» ասացի։
Հետո մի ուրիշ փիրուզյա գիշեր
քեզ «բարի գիշեր» ասացի…
Լինում է, չի լինում, մի երկիր է լինում,
ուր չի ապրում ոչ մի կին…
ԵՐԵՎԱ՜Ն
Երևանն ու ես՝ երկու մանչուկներ,
լողանում էինք Հրազդան գետում։
Նրա այտերը վարդագույն էին, մազերին՝ ռեհանի բույր էր,
իսկ սրտից լսվում էր հին բակերի զվարթությունը։
Մի շոգ կեսօրի նա սուզվեց ջրում ու մնաց երկար…
Ես շատ վախեցա՝չլինի՞ կորցրի ընկերոջս թանկ…
գոռացի սաստիկ, բայց Երևանը չէր երևում, չկար,
ի՞նչ էի ասելու ծեր ծնողներին ու լացեցի դառը՝
Երևա՜ն…
Հետո դուրս ոստնեց ջրից օտար մի կերպարանք
վրայից կախ երթևեկի բոլոր նշաններն արգելող,
նա չնայեց իմ կողմ, գնաց շերեփուկների մտքի
ցանցով խճճված, հետևից գորտերի երգչախումբը–
ծանր ռոք։
Գետափին մնացին նրա շորերը՝ սև թթի բծերը վրան
և հոտը ռեհանի և հոլի պտույտի պես պարզ օրեր
և ես՝ մոլորուն կանգնած և ծնողների կանչը ձորապռնկից՝
Երևան…
ԱԴԱՄ-ԵՎԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿԻՑ
Տիկ. գարունն իր հասմիկ աղջկա
գլխի շուրջը շարեց հարսանեկան ծաղկաթերթեր՝
վարդագույն մշուշից հունցած,
լցրեց մեղմ բույրով, որի անտես թելերը
գնում, հասնում էին մինչև դրախտ
և մերժելով սիրուց երաշտի մատնված ամռանը՝
ամուսնացրեց պճնամոլ աշնան հետ։
Աշունը պոկեց ծաղկաթերթերը մեկ-մեկ,
մսխեց դրանք քամու հետ գիրկընդխառն
և ձյուների միջով փախավ հեռու երկիր՝
առանց մտածելու, որ այս պատմությունը
կարող է հրապուրել մարդկանց։
2492 Ք.Ծ.Ա.
Եվ եկավ Հայկն իր որդոց և թոռների ու ծոռների և ամենայն ընդոծիների հետ, լցրեց Արարատի երկիրը… Սա հրաշալի էր, որովհետև մենք ունեցանք հայրենիք։
Ես համոզված եմ, որ հենց այդ ժամանակ եղավ մեկը, որ լքեց այս հողը։ Ես միշտ մտածել եմ նրա մասին։ Ին-չու՞ հեռացավ նոր դարսվող պատից, նոր թխվող հացից, նոր դարձող լեզվից։
Անարդարությունի՞ց, բռնությունի՞ց Հայկի և նրա որդոց։ Թշնամյաց ահի՞ց գուցե։ Պատճառները բյուր են, փաստը՝ մեկ։ Ո՞վ էր, որ գնաց օտարների մեջ և ի՞նչ ասաց նրանց։ Ասաց՝ իմ երկրում բռնությու՞ն է, ժողովրդավարություն չկա, հալածա՞նք է կուսակցական, ինչպես հիմա են անում ֆրանսիական ու հոլանդական փափուկ բարձերին պառկելու համար։
Ո՞վ էր նա։ Շատ եմ ուզում իմանալ։ Նա կարոտե՞ց այս հողը և հարազատներին, երբևէ ցանկացավ ետ դառնալ։ Նա, որ մեկնեց օտար աշխարհ հեռավոր հնադարում արդյոք ապրեց իր երկրի օրենքներով, թե՞ քայլեց, որսաց, եփեց, կերավ, սպանեց ու սպանվեց նրանց կանոններով։ Ու հետաքրքիր է նաև երկրի տերերը՝ Հայը և Հայկյանք, իմացան արդյոք իրենցից գնացածի մասին, իմացան ու շարունակեցին երջանիկ ապրե՞լ, ինչպես հիմիկվա տերերը։
ՏՈՂԵՐ
Սպառնալի կախվել է երկինքը դաշտերի վրա,
նոյեմբերը մացառների մեջ փռռացող լաթ է…
նախիրը անցավ քարուտների կողքով՝ կիսաքաղց,
նախրորդը երազում է ապրել Փարիզում և քայլում է իր
մտքից անջատ։
Կրկնախոխ գալիս է գայլը և սիրտ չի անում մոտենալ։
Նախրորդը, որ արդեն սուզվել է երանավետ նիրհի մեջ,
սթափվում է հանկարծ՝ դեմքին իջած խոնավ ու ծանր
ապտակից, որ հասցրեց մացառների մեջ փռռացող
նոյեմբերի քրքրված լաթը։ Ապա հորդեց անձրևը,
նախիրը հոտոտեց մոտակա գյուղի հոտը,
հայրենի գոմի ջերմությունը բորբոքեց կովերի սիրտը
և կարոտակեզ բառաչների խմբերգը տարածվեց
անձրևի տակ։
Իսկ գայլը մնաց թանձրացող մշուշի մեջ,
որը նույնպես հայրենիք է՝ ոչինչ չխոստացող։
ԲԱԼԼԱԴ ՀԱՐԱԶԱՏՆԵՐԻՍ ՀԱՄԱՐ
Կհարցնեք՝ որտե՞ղ եմ, ինչու՞ չեմ գրում.
ասեմ՝ չեմ մեռել, ինձ չեն կողոպտել բանկերը,
բանտում չեմ, փառք Աստծո,
ստահակների խումբը չի դանակահարել իր հաճույքի համար։
Սիրուհու գրկում չեմ, ոչ Էլ կարեկցության մեջ բարեգործ մեկի։
Այսքանով հանդերձ՝ ես չկամ, սիրելիներս։ Չկամ այն օրից, երբ
ննջել Էի զբոսայգու նստարանին՝ ծերացող մարմնիս
փլվածքի տակ ճնշված, արթնացա արևի դանակների ծակոցից,
տեսա՝ մի մրջյուն ծառուղով արագ տանում Է անունս,
իսկ մի ուրիշը՝ ավելի խոշորը, հակառակ ուղղությամբ
քարշ Է տալիս ազգանունս։
Ես մեկից դարձա անհայտ-աննշան արարած, և մի թեթև քամի
քշեց ինձ, կորցրեց խոտերի մեջ։ Դարձա խոտ, կանաչ,
շրշացող, արև ու ջուր սիրող։ Դա այնքան Էլ հեռու
չէ մարդուց, այնպես որ գրեթե մեծ ցավ չապրեցի
նոր վիճակիս համար։ Իսկ ամառնամուտին
եկան մի քանի պատվառազդու խոտեր, երկուսը ծաղիկներ էին,
հոտավետ ու ժպտուն։ Նրանք ինձ տվեցին
կանաչ շորեր և կանաչ սիրտ
ու տարան խոտերի դպրոց։ Շուտով կստանամ
անուն և եթե Աստված կամենա՝ նաև դեղաբույսի
վկայական, որովհետև խոտերը հաշվի են առնում
պոետ լինելս, որը մարդաշխարհում հոգիներ է բուժել։ Չնայած, ես ուզում
եմ մնալ աննշան խոտ, այդպես հանգիստ է, մանավանդ այն
երկու ծաղիկներից մեկը բուրում է կողքիս։
Հ.Գ. Մարդկային անցյալիս համար տանջվում եմ։ Բայց
դա սիրով թողնում եմ ձեզ, եթե իհարկե չխորշեք ընդունել
արկածներով լեցուն կյանքս իբրև ժառանգություն, հետն
էլ լավատեսության իմ ողջ պաշարը, որ
Հայաստանին կհերիքի Եգիպտոսից ելնելու համար։
1962
Մենք երգ-երաժշտությունից հեռու էինք հազար մղոն,
կամ մի քիչ ավել-պակաս՝ կարևոր չէ։
Երգի մեր թոշակառու դասատուն հարևան գյուղից
շաբաթն երկու անգամ յոթ կիլոմետր ճանապարհ էր կտրում՝
մանդոլինը թևի տակ, ողջ ճանապարհն անցնելով թաթերի վրա,
ասես՝ սարում-ձորում մարդիկ են քնած, չարթնանան հանկարծ,
նա գալիս էր և երգ-երաժշտության միջև եղած հազար մղոնը,
եթե ոչ վերացնելու, ապա գոնե ինչ-որ մի չափով կրճատելու ազնիվ նպատակով։
Բայց մեծերը հարցնում էին՝ երգից-երաժշտությունից
քննություն հանձնելու՞ եք իրավաբանականում։
Պատասխանում էինք՝ չէ։
Դե որ չէ՝ ասում էին, երգի դասին մի նստեք, հորթերը տարեք սար։
Իսկ մեր թոշակառու դասատուն, բոլորովին հակառակ կարծիքով զինված,
գալիս ու գալիս էր ամեն օր, ճշգրիտ ժամին, ոտնաթաթերի վրա, մանդոլինը թևի տակ։
Երևանի ռուսական գիմնազիայի գեղուդեմ շրջանավարտը երբեմնի
խոսում էր չքնաղ հայերեն (եթե խոսեր),
իսկ ռուսերեն հայհոյում միայն (եթե մենք խոսեինք),
նա նստում էր պատուհանի մոտ, մանդոլինի սև սատինե
պատյանը քաշում թևին (որ թևքը չմաշվի շփումից),
ու սկսում լարել գործիքը։ Նա ծնգծնգացնում էր լարերը,
կամերտոնը խփում լուսամուտի գոգին ու դեմքին տալով
երազային արտահայտություն, մեղմորեն հնչեցնում. «Լենին, դու կյանք ես հարակեզ»,
մեզ ուսուցած միակ երգի տողը միակ։
Դժվար էր բռնել դաշնությունը խոսքի ու լարի,
քանի որ մենք դժժում էինք հետևի շարքերում։
Դասատուն եռում էր ներսից, դժժոցը ճանճերի պարսի նման
խփվում էր ականջներին, խանգարում գործը։
Նա ավելի կատաղի էր խփում կամերտոնը և հայհոյելով
պոկում-ծվատում էր լարերը խեղճ մանդոլինի։
Սրան հաջորդում էր արյունոտ մասը դասի։
Դասատուն «Լենին, դու կյանք ես հարակեզ» տողն ու կամերտոնը
հուժկու ցասումով շպրտում էր անմիտ ցնծությունից մոլեգնած դասարանի վրա։
Մեկնումեկի ճակատն անկասկած արնում էր մետաղի ու երգատողի բախումից…
Հնչում էր զանգը։
Եվ մեր ու երգ-երաժշտության միջև հեռավորությունը
դարձյալ մնում էր հազար մղոն կամ մի քիչ ավել-պակաս՝
կարևոր չէ։
ԿԻՐԱԿՆՕՐՅԱ ԶԲՈՍԱՆՔ
Ես կանգնեցի կաղնու առաջ, որ թողած ներքևը ներքևիններին՝
սավառնում էր վերին ոլորտներում։ Ասացի՝ ողջույն։
Նա չլսեց ինձ։ Եվ դա բնական էր։
Տեսա ուռենուն, որ ճիգով բարձրացել էր գետնից,
բայց ստրկաբար խոնարհվել ցածին,
ես ասացի՝ այ, այ, նա քրթմնջաց և ուզեց
ինձ մեջքով կանգնել։ Եվ դա բնական էր։
Ինչ-որ պահի անցա սոճիների կողքով,
որ կոներ էին հյուսում սուր-սուր մատներով
ամռան վերջին նվեր տալու կաչաղակներին ու մանչուկներին։
Ես ասացի՝ Օհո… Կեչիները խշշացին գոհունակ։
Ես խորհեցի՝ սրանց հետ ապրել եմ երբևէ
և նույնն են, ինչ իրենց առաջին կյանքում։
Ուզեցի հեռանալ, մի ձայն անունս տվեց.
– Դու էլ մի տեղ գտիր այս պուրակում,
Ծառերի ժամանակն է եկել, կանգնիր ու խշշա…
