Լուսանկարը՝ Կարեն Անտաշյանի
ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԸ
Նրանց մասին, տղաս, քեզ ինչպես պատմեմ,
որ այսքան ծալ-ծալ նստած խավարի միջով
տեսնես նրանց դեմքը` հեռացող հավետ,
լսես ոտնաձայնը հավետ մոտեցող…
Նրանք կտրած ծառ էին, կանաչ վառելիք,
ժայռ էին ու կատար` լեռները կորցրած-
նրանք եկան դատարկ, նրանք եկան լիքը,
չիմանալով այստեղ որն է վեր, որը`ցած…
Նրանք իջեցրին հողին կողերում իրենց
կուչ եկած կյանքը` մանուկներին, ապա
փորձեցին ժպտալ բախտին, բայց ստացվեց
ծամածռություն Աստծուն և աշխարհին համայն:
Ապրեցին մի ոտի վրա, մյուսը պահած
ետդարձի ճանապարհի համար պատրաստ,
գաղթ էր նրանց օրը, գիշերը, հազի նոպան,
նաև, ասեմ քեզ, նրանց մեռնելն էր գաղթ:
Կրակոց էր նրանց կյանքը`արձակված մթնում,
սակայն չդիպած ոչ մի անգամ տասին…
Վաղ մեկնածները խմբվեցին մի տեղ եթերում,
սպասեցին,որ վերջինը գա հասնի:
Նրանք մեկնեցին մահն առաջն արած,
ինչպես որ եկել էին 15 թվին,
կպել պաղշուրթ կյանքին, ձեռքներին մարած
դաշույնի չափ գլանակներ փաթթովի:
ՈՒզածներն ի՞նչ էր այնժամ – լուցկու մի չոր հատիկ,
որ վառեր պարտության հուշը արնածոր
և մշուշեր դեմքը մեռած հայրենիքի`
ջրի միջից հայտնվող դիակի տեսքով:
Ուզածներն ի՞նչ էր այնժամ – լուցկու մի չոր հատիկ,
բայց թաց էր լուցկին, անձրև էր ու ծանր ցեխ—
նրանք լուցկի էին ուզում և ուրիշ ոչինչ,
նրանք` դեպի ետ հոսող ցնորված գետեր:
Շոշափիր, տղաս, գրպանումդ մի տեղ
կգտնես անպայման այն հատիկը լուցկու—
Բայց ոչ ծխողները կան, ոչ գլանակները…
Ողջ երազ է բացաչ, Ամանորի ձյուն:
1915
Այս թվականը չեմ տեսել,
բայց նա է տեսնում ինձ
ամեն օր, ժամ ու վայրկյան
և երբ ասես, որտեղ պատահի,
անպատճառ պիտի
իմ ու հացի արանքում,
իմ ու երգի արանքում,
իմ ու կնոջ արանքում
բսցնի մի թուրք,
որին հնարավոր չէ քշել,
հանդուրժել` առավել ևս…
ՄԵՐ ՔՈՒՐԴ ՉԱՈՒՇԸ
Մի քուրդ կար Ուջանում` Չաուշ անունով, անտեր մարդ էր, գաղթի ժամանակ թե ոնց էր եղել, մերոնց հետ եկել էր մինչև Մուշ` ռուսական առաջապահ գիծ, ապա ճանապարհը փակվելու պատճառով ակամա դարձել էր գաղթական: Գյուղացիները նեքին որոշում էին արձակել` Չաուշը ազատ կարող էր մտնել ցանկացած այգի, քաղել ուզածը: Գյուղը նորոգում էր նրա տունը, հաց, հագուստ ու վառելիք տալիս: Անգամ կոլխոզի պարտադրումներից էր դուրս, որովհետև, ըստ ուջանցու դատողության, մենակ էր, օտար էր, մարդ էր …
Նա Վիեննայում ապրող իր եղբորորդիներից նամակներ էր ստանում և բերում էր ինձ կարդալու: Նրանք աղաչում-պաղատում էին, որ Չաուշը թողներ իր տունը, այգին, մի հատիկ կովն ու գնար Եվրոպաց` նրանց մոտ: «Վարդի պես կպահենք, քեզ, հորեղբայր, գլխներիս վրա կպահենք, միայն թե արի»:
– Ինչո՞ւ չես գնում, Չաուշ, – հարցրի:
– Ո՞ւր էրթամ, լաո, կսպանին, քուրդ ին, քուրդ:
Չաուշը ոչ քուրդ էր, ոչ հայ, աղճատված մեկն էր: Ապրում էր մենակ, անընտանիք, ստվերի պես պլլված իր կիսաքանդ տանը, որտեղից արևի հետ դուրս էր գալիս, շրջում թաղերում, օրվա ուտելիքը հայթայթում, ապա` ուժատ գազանի պես երեկոյան սողոսկում էր իր փլատակ ճակատագրի մեջ:
Նրան այդպես էր դարձրել Հայոց 15 թվականը:
ԵՐԿՈՒ ԴՐՈՇ, ԵՐԿՈՒ ՃԻՉ
1965-ի Ապրիլի 24-ին մի դեպք է տեղի ունեցել Ուջանում, որի մասին գյուղամիջում չէր դադարում խոսակցությունը: Իսկ դեպքը հետևյալն էր. վաղ առավոտյան գյուղի առաջին ուսուցիչ Կարապետ Մանվելյանը մի սպիտակ սավանի կտոր է կապում փայտե ձողին, դարձնում դրոշ, վրան փակցնում սև ժապավեն ու հանում իր տան պատուհանից դուրս: Ինքնաշեն դրոշը խոնարհվում է ցած` դիմացով վազող առվի վրա, գարնանային զվարթությանը խառնելով սև երիզի տրտմության շունչը: Քանի որ տունը կենտրոնական փողոցի վրա էր, գրավում է մարդկանց ուշադրությունը: Օրվա խորհրդին անտեղյակները կանգնում են` հարցնում` ինչ հաշիվ է: Ընկեր Կարապետը համբերատար բացատրում է: Բանից տեղյակները կանգնում են, նայում, մտորում և անցնում…Որոշ ժամանակ անց հայտնվում է գյուղի կոմկուսի քարտուղարը և չոր կարգադրում` հանե՜լ դրոշը: Ծեր ուսուցիչը հրաժարվում է կատարել հրամանը: Կուսքարտուղարը նշում է, որ վերևից արտոնված չէ Ապրիլի 24-ը նշել` որպես սգո տոն, ուստի դրոշը պետք է հանվի: Ուսուցիչն ասում է` ինքը վերևի հետ գործ չունի, իր կոտորված ընտանիքի հիշատակն է նշում: Կուսքարտուղարը հոխորտում է` տանդ ներսում նշիր: Ուսուցիչը ասում է` սգո դրոշը իր պատուհանից է կախ ընկած, ու՞մ է խանգարում: Կուսքարտուղարը թե` մեր պետությանը: Հեռացի՛ր` բղավում է ուսուցիչը: Կուսքարտուղարը թե` ուժ կգործադրեմ, եթե դրոշը չհանես: Ուսուցիչը զինվորի նման կանգնում է դրոշի կողքին…Այդ ժամանակ պարտված կուսքարտուղարը դիմում է հին, փորձված մեթոդին. նա ասում է, որ այս դեպքի մասին կհայտնի կուսշրջկոմ և կշեշտի, որ դա արվել է նրա որդու` դպրոցի տնօրեն Մելքոն Մանվելյանի դրդումով, այն ժամանակ նա կթռնի պաշտոնից: Սա անսպասելի հարված էր հոր սրտին. նա մի քանի րոպե գլխահակ կանգնում է իր սգո դրոշի կողքին, ապա դողդոջուն շարժումներով կոթի վրայից վերցնում է սավանն ու լուռ անցնում ներս: Դրոշի կոթը մնում է լուսամուտին կպած: Կուսքարտուղարը մի պահ ուզում է պոկել կոթը, բայց ձեռքը թափ է տալիս` համարելով գործն ավարտած ու բարձրանում դեպի գյուղամեջ` հերոսական արարք կատարածի սխրալի կեցվածքով:
Այդ նույն ժամանակ հողաչափ Արամ Պետրոսյանը ներքին թաղի իր տան կտուրին փակցրել էր սև դրոշ: Կտորը վաղօրոք բերել, դրոշի կոթը կոկել, ներկել պատրաստել էր: Ապրիլի 24-ի առավոտյան թաղեցիները տեսան, թե ինչպես Արամը դրոշն առած մի քանի պտույտ կատարեց տան բոլոր, ապա բարձրացավ, ամրացրեց կտուրին: Սգո դրոշը ամբողջ օրը թրթռաց գարնանային թեթև շնչից, Արամը ներքևում մեծին ու փոքրին պատմեց Եղեռնից իր գիտցածը, որ ձեռք էր բերել Զորավար Անդրանիկի հարյուրապետ հորեղբայր Հարությունից, զինվոր հորից` Սահակից, և մյուս հորեղբայր Հովհաննեսից: Կուսքարտուղարը Արամի դրոշի մասին իմացել է գրասենյակ հասնելուն պես:
– Դրոշակ է կախել, էն էլ սև գույնի, ես դրան ցույց կտամ, – ասել է գազազած ու նետվել դուրս: Շեմի վրա ոտքը ոլորվել, շրմփացել է ցած ու էլ չի կարողացել արշավել դրոշի վրա:
– Վերև Աստված կա, – հետևից չանչ է արել գրասենյակի պառավ հավաքարարուհին:
ԾՈՒԽ…
Գաղթի լուրը եկավ որպես նետած չեչաքար:
Եկավ ու խփվեց Մարաթուկի դիմաց իր Ծման գյուղում միամիտ բանող
Ավագի ճակատին:
– Ինչո՞ւ, – ապշեց մարդը և նայեց իր երդումի ու հավատի սար Մարաթուկի կողմ:
Սարը թաղված էր մշուշի մեջ և ոչինչ չասաց նրան:
Ծերունին մնաց կանգնած աներեր
իր կենդանի բարբառի, զվարթ երգերի ու ծանր պարերի կողքին:
– Ես ինձնե չե՛մ էրթա, – գոռաց:
Նրա ձայնի վրա էլի մի քար եկավ, խփվեց երեսին:
– Չե՛մ էրթա, – բողոքեց:
Հաջորդը անողոք թափով զարկվեց լեզվին:
– Չե՛մ էրթա, – տնքաց:
Չեչաքարերի պարսը իջավ ուսերին, կրծքին, հոգուն:
Ավագը ելավ ճանապարհ 16-ի վերջին:
Ամեն բան թողած իր երկրում` մենակ մի բուռ թութունի սերմ լցրեց ծոցը,
բերեց, հասցրեց Ուջան, հանձնեց հողին:
Ելան լավաշի պես լայնշի տերևներ,
որոնց մեջ գյուղացիք փաթաթեցին իրենց դառնությունները ու հանեցին երկինք:
ՍԱՍՈՒՆ
Լեռնակույտերը
Հախուռնորեն գնում են վեր՝ երկինք:
Ապշում եմ, որ այդ ուղղաձիգ թեքությունից
ինչպե՞ս ժայռերը չեն գահավիժում ցած:
Իսկ այ նրանցից շնչավորները ընկան
ու գլորվեցին
համայն աշխարհի ձորերն ի վար:
ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ` ՀԱՄԵՄՈՒՆՔ
Պրոֆեսոր Բորենին դիմեց ուսանող բորենիկներին.
– Ասացեք` ի՞նչ երկիր է Հայաստանը:
Ուսանողներից ավագը ոտքի կանգնեց և ասաց.
– Դա համեմունք է: Ցանում են անհամ մսի վրա և ուտում:
– Ապրես, իսկ ո՞վ կասի, թե ով է հայը:
Ուսանողներից կրտսեր բորենիկը ոտքի կանգնեց.
– Հայը նա է, որի միսը կերել են մեր ցեղակիցները հարյուր տարի առաջ և համը մնացել է բերաններում:
– Ճիշտ է,- ասաց ծեր պրոֆեսոր Բորենին,- հայտնեք ինձ ձեր մեջ հայ կա՞:
Բորենիկների խումբը ասաց` ոչ:
– Հաջորդ դասին ես կհրավիրեմ մեր ցեղակիցներից մեկին, թող ձեզ գործնական գիտելիքներ հաղորդի հայերի մասին: Իսկ հիմա ներս բերեք այն քրիստոնյա եղնիկի մնացորդները, որ որսացինք առավոտյան: Պատուհանն էլ փակեք, փչում է:
1960
Մթան հետ երկու մարդ եկան մեր տուն: Մեկը հաղթահասակ էր, մյուսը` նիհար ու կարճ: Մայրս հաց դրեց, հայրս գինու փարչը բերեց սեղանին… Ուրախ մարդիկ էին, պատմում էին զվարճալի պատմություններ, որոնցից հայրս ուշագնաց էր լինում: Հայրս մի քանի բաժակ խմել էր արդեն: Նա, որ անուշանում էր, երգում էր Ջիվանի, երգելու ընթացքում բացատրություններ տալիս, փառաբանում Ջիվանու խելքը ու շարունակում: Մայրս սաստում էր` հերիք է, մարդկանց զահլեն տարար, թող հաց ուտեն: Այս անգամ հայրս սկսեց ընկերության մասին երգից: Բարի, գեղեցիկ, առաքինի ընկեեե՜րը մարդու… Ձգեց հայրս հայտնի երգատողը` հազար անգամ հուզվելով ընկերության գաղափարից, չնայած որ ինքը հիմնական ընկեր չուներ: Նրանը վարի, հունձի, ջրտուքի ընկերներ էին` ըստ բրիգադիրի հայեցողության` այսօր` սա, վաղը` նա:
Ամեն անգամվա պես մայրս սաստեց երգող հորս: Հայրս մեղավոր հայացքով նայեց նստածներին ու ասաց` էլի միսս կերավ: «Ես միս ուտող եմ, հա՞, ուրիշների մոտ էլ ասում է, եսիմ ի՜նչ կմտածեն: Ես որ չլինեի, դու հալի հասնո՞ղ էիր, տան տե՞ր կդառնայիր: Միս ուտո¯ղ, միս ուտող չես տեսել»: Մայրս, ափերից ելած, գնաց խոհանոց: Սեղանի վրա ոգևորոթյունը մեկից մարեց, հյուրերը սսկվեցին. ոչ ուտելիքին էին ձեռք տալիս, ոչ` գինուն:
– Մի բան կերեք, մի բան խոսեք,-ասաց հայրս` ցանկանալով հյուրերին դուրս քաշել իրենց պատյաններից:
Նա հայտնի զոռող էր և բոլորովին չազդված մորս կշտամբանքներից` կարողացավ մի քանի բաժակ խմեցնել հյուրերին` կարճ բաժակաճառեր արտասանելով, հայացքը, սակայն, չկտրելով խոհանոցի դռնից:
Հաղթանդամը, որ համեմատաբար քչախոս էր, հարբել էր: Նա մշուշված հայացքը հառեց ընկերոջն ու դանդաղ, ասես քամուց ընդհատվող և շատ հեռվից եկող ձայնով ասաց.
– Գաղթի ժամանակ ամայի չոլի մեջ, կհիշե՞ս, ընկար հետևիցս, ուզում էիր թևս կտրել, հա, հա, թևս… Ասում էիր` երկուսով ուտենք, չմեռնենք, մինչև որ մի դուռ բացվի: Դու դանակով խփեցիր թևիս, ես փախա… Սպին, ահա, ձախ թևիս է, նայեք` մինչև հիմա կա: Լավ էր, Աստված մի մասրի բույլ հանեց ոտքերիդ տակ, դու ցած ընկար, ես փախա, փրկվեցի: Երզնկայից դեպի Էրզրում ճամփին էր:
Նիհարը բաժակի հետ խաղալով, գլուխը ցած լսում էր, ապա ամայուտից հնչող ձայնով ասաց.
– 45 տարի ձեն չես հանել, ինչո՞ւ հիմա հիշեցիր:
– Խոսք եղավ, էդ խոսքն ինձ տարավ գցեց էն օրվա մեջ:
– Երեխա էինք, որ մեծ լինեինք, էդպիսի բան չէինք անի:
– Հա, չէինք անի:
Ես պլշած նայում էի հաղթանդամի ձախ թևին, որը պիտի կտրվեր: Հայրս, բերանը բաց, նայում էր անորոշ: Այս երկուսը շուտով կատարելապես հարբեցին, գրկախառնվեցին, խնդացին ու լաց եղան:
Երկու ընկեր էին, եկել էին անասուն առնելու: Մսագործ էին Երևանի ինչ-որ շուկայում:
Հայոց կոտորածների մասին սա իմ առաջին դասն էր, որին ես ոչ թե ունկնդիր էի սոսկ, այլ` նաև եղեռնական օրերի միջից խելակորույս փախչող մեկը, քանի որ երկար ժամանակ ձախ թևիս վրա զգում էի դանակի հարված:
