Հովհաննես Թումանյան | Հոդվածներ

Մեր գրական վարք ու բարքից

Մեր լրագիրները փեշակ են շինել հալածել ու հայհոյել գրականությունն ու գրողներին, իհարկե, միշտ քննադատության անունով, գրականության վրա սրտացավ հսկողի հավակնությամբ, միշտ անաչառություն աղաղակելով։ Շատ հետաքրքրական բան դուրս կգար, եթե մի ձեռնհաս մարդ քններ այս տխուր երևույթը, ցույց տար, թե ինչ շարժառիթներից է առաջ եկել, ինչպես է արտահայտվել կամ ինչ միտք է ունեցել այս թշնամական վերաբերմունքը, որ միշտ անցել է հասարակ մարդավարության և տանելի դատողության սահմաններից։Այդ կողմից միշտ է աչքի ընկել Մշակ լրագիրը, բայց վերջերս Նոր-Դարը ճգնում է անպատճառ նրանից էլ խիստ ու խելոք երևալ։ Գրականության մասին խորհրդածություններ է անում, հարցեր է տալի ու իրան իրան պատասխանում։ Իհարկե, շատ անմխիթար պատասխաններ, հուսահատական եզրակացություններ, նախատինքներ ու խրատներ, մեկը մյուսից ավելի անհեթեթ ու անճոռնի։ Վերցնենք հենց վերջին առաջնորդողները, որոնց մեջ լրագիրը խոսում է գրողների ու գրականության մասին։

N 39–ի առաջնորդողում, որ կրում է Կանոնավոր կրթությունն է պակասում վերնագիրը, լրագիրն ասում է. «Մեր մեծ համարված, բայց իսկապես շատ փոքրիկ տաղանդի տեր բանաստեղծները, դրամատուրգները (դրամատուրգնե՛րը), վիպասանները իրենց փառքը որոնել են հայի մեջ միմիայն պակասություններ տեսնելով, նրա հոռի ու տգեղ կողմերը մեծացնելով ու աշխարհքի առաջ ծաղրի առարկա շինելով հային և հայի անունը»։ «Իրանց այս ընթացքով նրանք վնասել են ժողովրդի զարգացման գործին և հուսահատեցրել են»։ «Եվ ի՞նչու»… հարց է տալիս լրագիրն ու պատասխանում. «Որովհետև զուրկ են եղել կանոնավոր և հիմնավոր կրթությունից, որովհետև բոլորն էլ մեծ տիրացուներ են եղել, սկսած հենց Ստեփաննոս Նազարյանցից, որոնց հորդորել են, նոր ժամանակի պահանջին համեմատ, միջազգային տիրացուները»։

Խոստովանք լինի, այս վերջին տողերը ես լավ չեմ հասկանում։ Մենք գիտենք, որ Նոր-Դարը միջազգային տիրացուներ հակառակ կուսակցության մարդկանց է անվանում, բայց այստեղ ի՞նչ բան անի Ստեփաննոս Նազարյանցը, ո՞վ է նրան հորդորել։ Այս անախրոնիզմն էլ, երևի, արել է այդ կուսակցության հիմքին զարկելու համար, և սրանից պետք է հասկանալ այն խոսքերի արժեքը, որոնցով մի ուրիշ առաջնորդողում աղաղակում է, թե ինչ որ ունեցել ենք՝ առաջ է եղել։ Այս մի շատ խավար ու տմարդի ձև է, որ ընդունակ է ամեն բան խառնաշփոթ անելու, նույնիսկ պարզ հասկացողություններն ու տրամաբանությունը և այսպիսի աբսուրդներ ասելու, թե ով որ հարձակվում է իր ազգի պակասավոր կողմերի վրա, նա տիրացու է։— Ինչո՞ւ. որ հայ գրողներին ասի տիրացուներ։ Բայց այս մարդիկ եթե երկու խոսք են ասում, մեջը երեք հանցանք կա անպատճառ։ Նույնպես և այդ նախադասությունը, բացի այն, որ մի մութ մտքով արած անախրոնիզմ և մի այլանդակ աբսուրդ է, միաժամանակ իր մեջ պարունակում է անխիղճ զրպարտություն. իբր թե գրողները հայի մեջ միմիայն պակասություններ են տեսել, հոռի ու տգեղ կողմերն են մեծացրել ու ծաղրել աշխարհքի առաջ և վնասել են ժողովրդի զարգացման գործին։ Բայց բանն ասելը չէ, բանը ապացուցանելն է. ցույց տվեք տեսնենք մեր ո՞ր բանաստեղծը միմիայն հայի հոռի կողմերը երգեց, որ արժանացավ ձեր այսօրվա նախատինքին։ Ի՞նչպես չեք պատկառում Ալիշանի Նվագներից, ի՞նչպես չեք քաշվում Գամառ Քաթիպայի ազատ երգերից, ի՞նչպես չեք ամաչում Պեշիկթաշլյանի աղու մրմունջներից, Շահազիզի ու Դուրյանի գործերից։ Գուցե նոր բանաստեղծներն են այդպիսի հրեշավոր երգեր երգել, ցույց տվեք տեսնենք ով է նա։ Մի՞թե մեր միակ

դրամատուրգ Սունդուկյանցը միմիայն նրա համար է Պեպո գրել, և միմիայն Զիմզիմովի վատ տիպն է դուրս բերել, որ հային խայտառակի աշխարհքի առաջ. թե՞ Պեպոն ու մյուս լավ տիպերը հայ չեն։ Իսկ մեր վիպասաններից արդյոք Րաֆֆի՞ն է այդպես վարվել իր Խենթի, Ջալալեդդինի, Խամսայի Մելիքությունների, Սամվելի, Կայծերի, մինչև անգամ Խաչագողի հիշատակարանի մեջ. Ծերե՞նցը՝ իր Թորոս Լևոնի, Երկունքի, Թեոդորոս Ռշտունու, Պռոշյա՞նցը՝ իր Սոս ու Վարդիթերի, Կռվածաղկի, և մյուս գործերի մեջ, Աղայա՞նցը՝ իր վեպերի ու բանաստեղծությունների մեջ, կամ նորերից Շիրվանզադե՞ն, Մուրացա՞նը, Փափազյա՞նը։ Միթե սրանք հիրավի իրանց գրվածքներով վնասել են ժողովրդի զարգացման գործին ու հուսահատեցրել են։

Դուք գրողներին զրպարտելուց ու նախատելուց հետո հարցնում եք. Ո՞րտեղ, ո՞ր ժողովրդի մեջ կգտնեք, որ տգետ մարդը, իր մանկությունը զրկանքով, օրերը նեղությամբ և ծայրահեղ խնայողությամբ անցակցնելուց հետո, խնայած կարողությունը զոհե, նվիրաբերե ուսման գործին, ուրիշների զավակների կրթության գործին։ Գտնում եք, որ այդ «գեղեցիկ և բարձր հատկություն է», որ «կարելի է որոնել և գտնել միմիայն մեծ և բարձր դրության հասած ազգերի մեջ»։ Գրողներին առաջարկում եք փառաբանել այդ առաքինությունները, նախատում եք, որ նրանք անտես են անում հայի այդ բարձր կողմը, և հենց դրանով էլ ապացուցանում եք, որ ոչ մի նմանություն չկա և ոչ մի հաշտություն չի կարող լինել ձեր և գրողների մեջ, որոնք, հիրավի, մեծ մասամբ զուրկ են դիպլոմներից, բայց ի ծնե կոչված են գործերի ներքին իմաստը թափանցելու, սրտերի գաղտնիքը կարդալու և այնտեղից խոսելու ժողովրդի հետ։

Գրողի բողոքը

Պարոն Գ. Մելիք-Կարագյոզյանն իր «Իմ պատասխանը Մշակի խմբագրությանը» վերնագրով հոդվածում (Տարազ, №8) ի միջի այլոց «Մշակի» խմբագրությանն ասում է․ «Դուք չե՞ք, որ խեղդել եք ամեն մի նոր (և թե հին) գրական ուժ, եթե այդ ուժը հանդգնում Է չհավատալ, որ «Մշակն» է որ կա. դուք չե՞ք, որ տիրելով մամուլին, ոչնչացրել եք քննադատություն, նոր միտք և գրագետների մի ամբողջ սերունդ։

Եթե ձեզ թվում են մեր գանգատները անտեղի, ցույց տվեք գրական ուժեր, որ երևան է հանել «Մշակը» (Ահարոնյանը գուցե միակ)…»։

Ես բողոքում եմ պ. Մելիք-Կարագյոզյանի այս խոսքերի դեմ։ «Գազեթը» երբեք չի կարող գրողների սերունդ ոչնչացնել, ինչպես և չի կարող առաջացնել։ Գրողն ու գրականությունն այնպիսի չնչին երևույթներ չեն, որոնց վրա լրագիրն ունենա ճակատագրական ազդեցություն։

Մի ժամանակ մեր մեջ այդպես էին կարծում։ Մեր խմբագիրներն էլ հրապարակավ պնդում էին, թե իրանք են ստեղծել այս կամ այն գրողին, ինչո՞ւ—որովհետև աշխատակցել է իրանց։ Գրողներին նրանք համարում էին իրանց զինվորներ—իրանց պստլիկ դրոշակի տակ, և եթե մի գրող հեռանար նրանց թերթից, համարվում էր րենեգատ, դավաճան, փախստական, ենթարկվում էր անվերջ հալածանքի ու հայհոյանքի։

Անվերադառնալի անցան այդ ժամանակները։ Գրողին առաջ բերող ու խեղդող հանգամանքների մեջ «գազեթը» մի շատ ողորմելի բան է։ Իսկական գրողն արհամարհանքով կանցնի դրանք մոտից, և ի՞նչ ունի դրանց հետ։

Սխալ է, զուր պատիվ է, որ անում է պ․ Մելիք-Կարագյոզյանը «Մշակին» հավատացնելով, որ նա խեղդել է կամ առաջ է բերել գրողներ։ Եթե նա խեղդելու ուժ ունենար, մեզանում գրողներ չէին լինիլ, իսկ եթե առաջ բերելու կարողություն ունենար—մեր գրողները բոլորովին ուրիշ մարդիկ կլինեին, մարդիկ, որոնց անունները իրանք էլ են մոռացել։

Ինչ վերաբերում է պ. Ահարոնյանին, ես չգիտեմ նրա գրական ծննդաբանությունը, բայց դարձյալ նույն օրենքով ես նրան էլ չեմ համարում «Մշակի» ծնունդ։

Ոչ գրական ոչնչությունները քննադատ

Աշխարհքում մի մարդ կա, անունը Ռ. Դրամբյան։ «Մի դիպվածով» էդ Ռ. Դրամբյանի ձեռքն են ընկնում իմ կազմած և իշխանուհի Մ․ Թումանյանի հրատարակած մանկական պատկերազարդ գրքույկները։ Կարդում է «Ծիտը»։ Բարեբախտաբար միայն էս մեկը։ Պարոնը սուր հիշողություն է ունենում։ Հիշում է, որ դա վերցված է Ս. Հայկունու առակներից։ Համեմատում է՝ տեսնում է նույնն է «բառացի»։ Կարդում է «Լուսաբերի» հեքիաթներից — նույն բանը… Մտածում է. ահա թե ինչով են «մեծանում» մեր «հեղինակություն ու դիրք ձեռք բերելու տենչով տարված գրագետները…», ինչով են փառք վաստակում ու գումարներ դիզում…

Մաղձը շարժվում է մարդուկի ներսը, տեսնում է «շանտաժ», «ժանտախտ» ու բարձրանում է անխնա «հարվածելու կծու խայթիչ լեզվով»։ Առանց ձեռքը դողալու, առանց զգալու, առանց տատանվելու գրում է «Գրական մեծությունները բանագող», նոր սերունդին բոյկոտի է հրավիրում նրանց դեմ («Մշակ, № 162) ու քիթը սրբում, աչքերը ճպճպացնելով վեր է կենում գնա իր սովորական ճանապարհը, որտեղից եկել էր «դիպվածով»։

Ո՛չ, կանգնեցեք, գրական մեծություններ սանձահարող անսանձ փոքրություն։ Էստեղ տվեք ձեր ականջներն ու կանգնեցեք  մեր առջև։ Էսպես։ Ես ճանաչում եմ ձեզ։ Դուք մի որևէ Ռ. Դրամբյան չեք։ Դուք մինը չեք։ Դուք շատ եք։ Դուք տիպ եք։ Դուք էն պստիկ, մաղձոտ ու մութ հոգին եք, էն հավիտենական անկոչ պրոկուրորը, որ ամեն տեղ, ուր կերևա, միայն «դիպվածով» լսած լինելով մի բան, դատում ու դատապարտում է ամեն գործ ու գործիչ, առանց ճանաչելու, առանց ամաչելու։ Դուք էն անհոգի, տափակ ընթերցողն եք, որ կարդում է պարապությունից ու «դիպվածով»՝ ձեռքն ընկած մի քանի տողով, առանց խոր ու լուրջ նայելու, առանց հասկանալու, տգետ ու թեթև սկսում է քննադատել ու «հարվածել», և առանց հասկանալու էլ շպրտում է բառերը՝ շանտաժ, ժանտախտ, բանագող… թեկուզ և դեմը կանգնած լինի մի գրական մեծություն։

Կանգնեցեք՝ ձեզ հասկացնեն, որ եթե մի մարդու ասում եք գրական մեծություն, զգույշ պիտի լինեք նրա դեմ գրական կռվի դուրս գալիս, ճանաչեք ձեր չափը ու չհամարձակվեք մյուս անգամ էլ էդպես ստահակորեն հոխորտալով ու բերաններդ շաղ տալով ծառս լինել մի այլ գրական մեծության դեմ։

Ո՜վ Դրամբյան։

Դուք էնքան տգետ եք, չեք էլ իմանում, որ հեքիաթները գրական մարդիկ չեն հորինում, այլ առնում են ժողովրդականը ու պատմում։ Եվ շնորհքը հենց էդ պատմելու մեջն է, որ իմանան ինչը փոխեն, ինչը դուրս գցեն, ինչը պահեն, ինչ լեզվով, ինչ ոճով ու ինչպես պատմեն, որ և գեղեցիկ դուրս գա, և՛ ժողովրդականի համն ու հոտը չկորցնի։

Էսպես է, ո՛վ հայոց գրողներին «կրթող» Դրամբյան։ Եթե ես առած լինեի նույնիսկ Ս․ Հայկունու գրքից, դարձյալ կմնար իմ արածն օրինավոր ու անպարսավելի։ Սա է էն ուղիղ ճանապարհը, որով հոսանք պետք է տալ, ներս բերել առողջ ժողովրդական ստեղծագործությունները և ուժեղ, հարուստ, կենդանի լեզուն։

Դուք էդ չեք հասկանում հերիք չէ, դեռ դրա հետ էլ սուտ եք ասում, խաբում եք մարդկանց, իբր թե ես իմ պատմած «Ծիտը» վերցրել եմ Հայկունու գրքից։ Էն էլ «բառացի»։ Եվ մինչև անգամ երեսն եք ցույց տալիս։ Դե այժմ աչքներդ բաց արեք, նայեցեք ձեր ցույց տված երեսին։ Ես գրել եմ «Ծիտը», Հայկունին «Աշըղ Այհլորը»։ Իմ ծտի ոտը փուշ է մտնում, Հայկունու այհլորը փուշ է գտնում։ Իմ ծիտը տեսնում է պառավը փետի է ման գալի, ուզում է թոնիրը վառի, փետ չունի․ Հայկունու այհլորը տեսնում է պառավը թոնիրը վառում է, չի կպչում։ Իմ ծիտը գնում է տեսնում հովիվն անհաց է կաթ ուտում, Հայկունու այհլորը տեսնում է հովիվը «պտըտուրը» փրթել է կաթի մեջ, էնպես է ուտում։ Իմ ծիտը տեսնում է հարսանիքում մսացու չունեն, որ մորթեն, Հայկունու այհլորը տեսնում է շուն են մորթել։ Իմ ծիտը հարսը տալիս է աշուղին, ինքը դատարկ ետ գնում. Հայկունու այհլորը հարսը փոխում է «ճունգուլի» հետ։ Նրա այհլորը տալիս է աշուղի աչքը հանում, իմ ծիտն էդպես բան չի անում։ Հայկունու հեքիաթի ուղիղ կեսը կրկնություն է, իմ հեքիաթում չկա։ Իմ պատմածի ծտի երգը Հայկունու վարիանտում չկա։ Վերջապես Հայկունու հեքիաթը նրանով է վերջանում, որ այհլորը հարսին տանում է տիրանում։ Իսկ իմ ծիտը բոլորովին մնում է դատարկ, մինչև անգամ ձեռի սազն էլ երգելիս վայր է ընկնում կոտրվում ու դատարկ էլ թռչում է, գնում։

Մի քանի տող հեքիաթ և էսքան տարբերություն։ Եվ հեքիաթն էլ հենց ամբողջովին կազմված է սրանցից։ Դեռ լեզուն էլ թողնենք, մնա։

Ասեք, խնդրեմ, դիպվածական պարոն, սրա՞ն եք ասում՝ «նույն պատմությունն է բառացի»։ Սրանո՞վ եք եկել բանագող հռչակելու հայոց (ահա թե որտեղ է դժբախտությունը) գրական մեծություննե՞րը։ Սրա համա՞ր եք հայոց թերթերում նոր սերունդը բոյկոտի հրավիրում իմ դեմ։

Եվ էս դեռ էն է, որ ասում եք՝ «բառացի» եմ վերցրել, իսկ եթե մյուսներին գամ, որ նույնիսկ ձեր ասելով «փոփոխված են» կամ «ոտանավորի վերածած», ի՞նչ կտեսնեք։ Բայց սրանից հետո, որքան էլ դուք Դրամբյան լինեք, գլուխներդ պետք է մտնի, որ ոչ թե չեմ օգտված Հայկունու վարիանտից, այլ իմն ու նրանը միանգամայն տարբեր վարիանտներ են։ Նրա հերոսը իր գտածն է տալի, իմը իր ցավը, նրա հերոսը հարսի տեր է դառնում, իմը մնում է դատարկ։ Եվ նրա վարիանտը ես չեմ էլ հավանում, սխալ եմ համարում։  Էդ պրծանք։ Հիմի էս ասեք, ես ե՞րբ եմ էդ հեքիաթը հրապարակել որպես «ինքնուրույն աշխատություն», ո՛վ լուրջ քննադատ Դրամբյան։

Բաց արեք «Լուսաբեր» 1907 թ. Ա տարի, էջ 96. տպված է սև տառերով սպիտակ թղթի վրա՝ «Ծիտը — ժողովրդականից»։ Էլ ի՞նչ եք ուզում։ Այնուհետև իշխ․ Թումանյանի հրատարակությամբ պատկերազարդ տպված է 2400 օրինակ, իսկ 50,000 անգամ, ամենաքիչն եմ ասում, լրագիրներում ու առանձին թերթիկներով հայտարարված է, թե հա՜յ, հարա՜յ, իմացեք ողջ աշխարհն ու բոլոր Դրամբյաններդ, որ էս գրքույկները կազմած են Հովհ. Թումանյանի ինքնուրույն գրվածքներից ու ժողովրդականից առած նյութերից։ Էլ ի՞նչ անեինք, ո՜վ Դրամբյան, էլ ի՞նչպես վարվեինք, որ ազատվեինք ձեր «լուրջ կրիտիկայից»։

Եվ տեղն է եկել, թող ասեմ։ Գրեթե բացառապես, ես, եթե ժողովրդական մի նյութ եմ մշակում, միշտ էլ հիշատակում եմ ու շեշտում, թե տեսեք, որ «ժողովրդականից է»։ Բայց չէ՞ որ էս մինչև անգամ ավելորդ է, և սովորաբար էսպես չեն անում, նախ, որովհետև արդեն փոփոխված է, երկրորդ, ամեն խելքը գլխին մարդ, էն նույնիսկ ռամիկը, գիտի, որ հեքիաթը, առակը կամ լեգենդը էս մարդիկ չեն հնարում, չեն ստեղծում, այլ պատմում են, և հերիք է եթե սկսում են՝ «լինում է, չի լինում», կամ գրում են՝ հեքիաթ, առակ, լեգենդ։ Արդեն պարզ է։ Դրա համար էլ ուղղակի գրում են՝ «Հեքիաթներ Ղ. Աղայանի», «Հեքիաթներ Ս. Քամալյանի», «Волшебные сказки Перро», «Норвежские сказки Андерсена», և այլն, և այլն։ Եվ մինչև ձեր ծնվելն ու «դիպվածով» հոդված գրելը դեռ էս աշխարհում չէր հայտնվել մի խելոք, որ կարծեր թե էդ մարդիկը բանագողներ են, թեև միշտ առել ու մշակել են ժողովրդական նյութերից, որ տպված են էս կամ էն ազգագրական ժողովածուների մեջ։

Հենց ինքներդ ընչի դեմ որ խոսում եք, նրանից ավելի հեռուն եք գնում։ Դուք, ո՛վ «ամենախիստ» Դրամբյան, ձեր հոդվածում հայ ժողովրդական առակները անվանում եք «Ս. Հայկունու աշխատություններ…»։ Աշըղ Այհլորը անվանում եք «Ս. Հայկունու առակը…», չնայելով որ նա, գոնե ինձ նման, չի կազմել զանազան տեղերից ու վարիանտներից ու չի մշակել, այլ անփոփոխ վերցրել է ժողովրդինը, և մինչև անգամ էն էլ իսկի ինքը չի գրի առել, այլ բառացի, ինչպես կա արտագրել է ուրիշի ժողովածուից։ Ջափա քաշեցեք, կարդացեք հենց ձեր բաց արած երեսը (17), Աշըղ Այհլորի տակը, տպած է. «Խոյեցոց մանկական առակներից. Հայթաղ գյուղի բարբառով, գրի է առնված Հարություն Ավչյանի ժողովածուեն»։

Արդյոք հասկանո՞ւմ եք ինչ եք անում և կամ կարո՞ղ եք հասկանալ, ո՛վ Դրամբյան։ Նրան իր արտագրածի համար ասում եք Ս. Հայկունու աշխատությունը, իսկ ինձ իմ կազմածի ու պատմածի համար՝ բանագող…

Բայց դեռ կացեք ցույց տանք, որ դուք էդ անհույս կուրության ու անհատակ տգիտության հետ միաժամանակ և իսկի տեղեկություն չունեք Էն առարկայից, ընչից որ խոսում եք։

Թողնում եմ, որ իմ չարաբաստիկ «Ծիտը» ու «Լուսաբերի» մյուս հեքիաթները գրված են շատ առաջ, «Լուսաբերի» ձեռագրի հետ միասին գտնվում էին ցենզորի մոտ ու գիրքը տպելու թույլտվություն էր ստացված, որ Հայկունու առակները դուրս եկան։ Թողնում եմ մի կողմ, որ ես լոռեցի եմ ու էն գլխից, ոչ «դիպվածով» սիրել ու հետաքրքրվել եմ հեքիաթներով, լեգենդներով, առակներով, և շատերն անգիր գիտեմ դեռ մանկուց։ Էդ բոլորը թողնում եմ մի կողմ։ Ներքև նայեցեք, բեխաբար պարոն, որ զարմանքով տեսնեք, թե էդ հեքիաթներից քանի-քանի վարիանտներ տպված են եղել Հայկունու գրքի դուրս գալուց ու ձեր տխուր ծագումից տասնյակ տարիներ առաշ։

Համեցեք Ծրտի կամ Աշըղ Այհլորի վարիանտները.

1) «Վարժարան», մանկավարժական ամսագիր, 1883 թ․ № 6. Էջ 77, Ճուտիկը. Ա. Մեհրաբյան։

2) Գ. Տեր-Աղեքսանդրյան — «Թիֆլիսեցոց մտավոր կյանքը». 1885 թ. էջ 412, Ծըտի վուտի փուշը, թիֆլիսեցոց բարբառով։

3) «Հայ ժողովրդական հեքիաթներ», Տիգրան Նավասարդյանի, 1894 թ. 8 գիրք, էջ 63, Կորսված աղջիկը. Խրիմու բարբառով։ 4) «Сборник материалов для описания местн. и плем. Кавказа», № 32, «Воробей», ингилойск. сказка.

5) Նույնը, էջ 106, «Лиса и пшеничное зерно», греческ. сказка.

6) Сб. 33, Проказы лисы. Имеретинск. ск.

7) Дудченко. Лисичка сестричка. Малорусск. сказка.

Եվ այլն։ Եվ այլն։ Հասկանո՛՛ւմ եք, ո՛վ միայն Հայկունին «դիպվածով» տեսած Դրամբյան։

Հիմի դուք Չախչախ թագավորը տեսեք, որ ասում եք Հայկունու Թոզոտ բեկն է, մի վարիանտ, որ անպայման անհաջողներիցն է։

1) «Հայ ժողովրդական հեքիաթներ», Տիգրան Նավասարդյանի, 1890. 6 գիրք, Չախչախ թագավոր, Վանի բարբառ։
2) Тюлки вэ Чак-чак-бек, татарск. сказка, в стихах, Султан Меджид Ганиев. 1894.

3) Сб. Мат. Царь Грушь, кюринск. ск.

4) 13, Лисица, армянск. ск.

5) Сб. 19, Лиса и мельник, имерет. ск.

6) Сб. 27, Лесной человек и кот, ск. терск. казак.

7) Сб. 28, Лисица и пастух, арм. ск.

8 ) Сб. 29, Старая хлеб-соль не забывается, чеченск. ск.

9) Сб. 35, Лиса и Армуданбек, татарск. ск.

10) Афанасьев, Козьма скоробогатый, русск. ск.

II) Он-же, Бухтан Бухтанович.

12) Сб. св. о кавк. горц. Букучи хан, аварск. ск.

13) Волшебные ск. Перро. Кот в сапогах, французск. ск.
Հերիք է՞ր արդյոք։ Մյուսներն է՞լ կուզեք…

Եվ կրկնեմ, որ Հայկունու վարիանտները պատկանում են անհաջողների շարքին։ Բայց էս բոլորից արդյո՞ք մի բան եք հասկանում, ո՛վ գրական մեծությունների դաստիարակ Դրամբյան։ «Լուսաբերից» եք խոսում։ «Լուսաբերը» կազմելու համար մենք ամենալայն կերպով օգտվել ենք ժողովրդական նյութերից և պիտի օգտվենք միշտ, որքան էլ կծու լինի Դրամբյանը ու խայթիչ։ Էն էլ ոչ միայն մեր ժողովրդականից ենք օգտվում, այլև օտար աղբյուրներից՝ ռուսական, ֆրանսիական, գերմանական, լեհական, բայց մանավանդ անգլիական ու ամերիկական, հարկավ, մեր ինքնությանն ու մեր մտածողության եղանակին հարմարեցնելով։

Հեղինակի անունը հիշում ենք, եթե մի ուրիշ հեղինակից ենք վերցրել նույնությամբ, ինչպես, օրինակ, կտեսնեք տպած Ամիչիս, Մամին Սիբիրյակ, Շիլլեր, Գյոթե, Անդերսեն։ Եթե փոփոխած կամ վերապատմած է՝ ըստ Ամիչիսի, ըստ Մամին Սիբիրյակի, որ կտեսնեք ձեր բարի աչքով։

Գալով ժողովրդականին, նույնպես բոլորի դիմաց նշանակում էինք «ժողովրդական» կամ «ժողովրդականից»։ Բաց արեք «Լուսաբերի» 1907 թ. Ա. տարվա ցանկը և կտեսնեք։ Բայց հետագայում խմբագրությունը, ինչ-որ փոփոխված է, իր իրավունքը չհամարեց անվանել ժողովրդական ու վարվեց էնպես, ինչպես ամբողջ աշխարհքն է վարվում՝ միայն զուտ ժողովրդականի դեմը թողնել «ժողովրդական» բառը։

Եվ ահա էսպես, ո՛վ հայոց գրականության խուզարկու Դրամբյան։

Ինչպես տեսնում եք, ժողովրդական նյութերը՝ հեքիաթները, լեգենդները, առակները, երգերը, անեկդոտները թափառում են գավառից գավառ, երկրից երկիր, լեզվից լեզու, ազատ, անպասպորտ։ Եվ իսկի մի զարմանաք, որ Ս. Հայկունու գրքից դուրս էլ նրանց հանդիպում եք էսքան շատ վարիանտներով կամ հենց նույնությամբ, մանավանդ նույն երկրում, նույն ժողովրդի մեջ։ Մի՛ զարմանաք ու մի՛ զայրանաք, ո՛վ Դրամբյան։

Տեսնո՞ւմ եք, ես «դիպվածով» չեմ զբաղվել էս գործով։ Տեսնո՞ւմ եք Հայկունու գրքից առաջ էլ ինչքան նյութ ու քանի վարիանտ եմ ունեցել ձեռիս տակ, և ես ավելի զգույշ ու լուրջ եմ վերաբերվել մի «ծըտի», քան թե դուք մի «գրական մեծության»։ Դարձյալ մի՛ զարմանաք, ո՛վ Դրամբյան, այլ  հասկացեք, հենց էստեղ է տարբերությունը, «մեծության» ու «ոչնչության»։

Ես էլ շատ եմ ցավում, ո՛վ քնքուշ Դրամբյան, որ Հայկունին մեռավ հետին չքավորության մեջ, ինչպես մեռան Րաֆֆիները, Գամառ-Քաթիպաները, ու դեռ շատերը պիտի մեռնեն էս փուչ աշխարհքում։ Էդ ճշմարիտ է․ բայց, հավատացնում եմ, հանգուցյալը դրանից չմեռավ, որ ես «Ծիտը» գրեցի… Ահա տեսեք, ինձանից ու Հայկունուց ուղիղ 26 տարի առաջ Ա. Մեհրաբյանը նույն հեքիաթը գրել է «Վարժարանի» մեջ…։

Ի՞նչ անենք, ո՛վ Դրամբյան, ծաղիկը դրած է մեջտեղը և նույն ծաղկից մեղուն մեղր է շինում, օձը՝ թույն։

Էդ ժողովրդական նյութերը անհիշելի ժամանակներից անհուն ու անսպառ փռված են մեջտեղը, ինչո՞ւ չէիք օգտվում, ո՛վ Դրամբյան։ Եվ եթե օգտվողի դեմ խոսելու էդքան ախորժակ ունեք, ինչո՞ւ ավելի մեծ բանից չեք խոսում, քան թե «Ծիտն» է։ Մի Սասունցի Դավիթ… քանի ժամանակ էր բանահավաքները Մոկաց մութը լեռներից բերել էին ձեր առջևը ձգել։ Բացատրում էին ու հիանում։ Սակայն ձեզ համար ու ձեր երեխաների համար նա գոյություն չուներ ու չկար։ Չէ՞ որ նույն ժողովրդական նյութն եմ վերցրել ու միայն պատմել, կամ ինչպես դուք ասում եք, «վերածել ոտանավորի» և էն էլ աշխատել եմ որքան կարելի է «բառացի», ժողովրդականին հավատարիմ․ ուրիշ ոչինչ։

Ո՞րտեղ էիք, ո՜վ Դրամբյան։ Հիմի համեցեք, երբ որ «բառացին» էդքան հեշտ է, հմայիչ, հեղինակի կոչում է տալի և գումարներ է դիզում։ Ահա, փռված են…

Բայց ո՛չ, ձեզ չի տված՝ ոչ եղածը վերցնելու շնորհքը, ոչ ստացածը գնահատելու առաքինությունը, այլ համբակի թեթևամտությունը և տափակ, փոքրիկ հոգու մաղձն ու թույնը։

Եվ զուր եք կարծում դուք, դուք և բոլոր ձեզ նման Դրամբյանները, թե ես իմ էդ գործերով շատ եմ ինքնագոհ ու մեծ բաներ եմ համարում։ Մեծ բաներ են, այո՛, բայց ո՛չ ձեզ համար․ և ձեր խելքը հազիվ թե «Ծտին» էլ հասնի, իսկ ինձ համար — երբեք։

Արդյոք հասկանո՞ւմ եք, թե ի՛նչ եմ ասում, ո՛վ լուրջ կրիտիկոս Դրամբյան։

Վերջացնենք։

Այո՛, «Ս. Հայկունին մեռավ հետին չքավորության մեջ, ինչպես մեռան Րաֆֆիները, Գամառ-Քաթիպաները, Մուրացանը, Պարոնյանը և ուրիշները»։ Լավ. բայց դրա համար իմ դե՞մ եք ղալմաղալ անում, ո՜վ դուք մեռելների սիրահար ու կենդանիների թշնամի Դրամբյան, ո՜վ ամեն շնորհքի հավիտենական ոխերիմ Դրամբյան, ամեն բարի աշխատանք ուրացող, ամեն ազնիվ ու գեղեցիկ գործի չարախոս ու չարակամ Դրամբյան, և, ավա՜ղ, անվերջ, անմահ Դրամբյան։

Ցավում ու գովում եք մեռելներին։ Վաղն էլ, անկասկած, կգովեք և ինձ. ինձ, որից, էսօր, հորդորում եք մանուկ սերունդին — երես դարձնի։ Կգովեք։ Բայց գիտե՞ք, թե ձեր գովասանքը ձեր հայհոյանքից ինչքան ավելի ծանր է ու գարշելի, ինչպես և զզվելի է ձեզ հետ վիճելը։

Եվ էս պատասխանը գրելուց առաջ ես վարանքի մեջ էի — լռեմ ու բանագողություն ընդունեմ ինձ վրա, թե՞ պապասխան տամ սրան․ երկուսից ո՞րն է ավելի տգեղ ու անպատվաբեր։ Եվ, անշուշտ, ձեզ հետ վեճի բռնվելը շատ ավելի տգեղ է ու անպատվաբեր, բայց պատասխանեցի, որովհետև ինչպես արդեն ասել եմ, դուք մեր կյանքում, դժբախտաբար, «սովորական երևույթ» եք, թեև միաժամանակ միանգամայն ոչնչություն։

Մոճոռյանց Պետրոս։ «Բանաստեղծություններ»

ՄՈՃՈՌՅԱՆՑ ՊԵՏՐՈՍ «Բանաստեղծություններ» Աղեքսանդրապոլ. տպարան Աբրահամ Մալխասյանցի, 1892 թ., 68 երես, գինն է 25 կ.

Այս գրքի մասին ստիպում է խոսել ոչ թե արժանիքը, այլ այն հանգամանքը, որ լռությունը կխաբե հեղինակին, և նա, իրան շարունակ բանաստեղծ համարելով, իզուր և նույնիյյկ վնասակար աշխատանք կանի գրականության համար։ Մանավանդ բանաստեղծի հռչակ ունենալու ցանկությամբ հիվանդացած է մեր երիտասարդների մի նշանավոր մասը, որոնք, չնչին բացառությամբ, նույնքան զուրկ են բանաստեղծական բնատուր շնորհքից, որքան և պ. Մոճոռյանը։

Սրանց սրտումը բանաստեղծական սրբազան կրակի տեղ մի ճճի կա, որ անհանգիստ է անում, ստիպում է մի գործ կատարել, մի փառք վաստակել, բայց որովհետև չեն կարողանում կամ չի հաջողվում այդ, գողանում են, մուրում են թեմաներ, մտքեր, այլանդակում են, հանգեր են թխում և անճոռնի հուսահատ աղաղակներով բարձրանում Ոլիմպոսի գագաթը՝ անհայտ չկորչելու և ավելի բարձր երևալու համար։ Սակայն նոքա չեն խաբել ընթերցող հասարակությանը և հայոց Մուսայի համար ընդհանուր արհամարհանք են վաստակել, բանաստեղծի նշանակությունը ծիծաղելի են դարձրել՝ այն տեղն են հասցրել, որ «Բանաստեղծություններ» վերնագիրը կրող գիրքը շատ անգամ առանց կարդացվելու է պախարակվում։

Այդ դժբախտ հերոսներից մեկն է պ․ Մոճոռյանը։ Մեր վկան նորա գիրքն է։

Վերցնենք առաջին ոտանավորը՝ «Մուսա», որ իբրև գոհար դրած է գրքի ճակատին։  «Ոլիմպոսի սուրբ գագաթից Արամազդը զայրացավ, երբ… մի հողեղեն տեսավ։ Պերսեփոնին հրամայեց նրան Տարտարոս տանել… Դյուցազներր սարսափեցին, բայց Մուսայի ահեղ դեմքը չսարսափեց (ղոչաղ դեմք)։ Այն ժամանակ Արամազդը հարցրեց. «Ասեք, Հերմես, Ապոլլոն… գուցե ձեր է սա ժառանգ մի երկրային կնոջից։ Եվ Ապոլլոնը չոքեց, ներում աղաչեց․

Ապոլլոնը չգիտեմ ինչպես հասկացավ այս հրամանը, միայն «խոստացավ Մուսային իր քնար… երգեց տխուր հրաժեշտով (հրաժեշտը), պատվերներ տվեց, «և երկնածին (չէ՛ որ երկրային կնոջից էր ծնվել) վեհ Մուսան հեշտագին սլացավ Ոլիմպոսի բարձունքից»։

Մուսայի աշխարհ գալու պատմությունն է երգի առարկան։ Բայց ինչու համար Արամազդը զայրացավ և Տարտարոս ուղարկեց հողեղենին, խեղճը խոմ «ահավոր բարձունքը չպղծեց»։ Ե՞րբ է Արամազդն արգելել հողեղեններին ներքև շրջել— երևալ։ Չէ՞ր կարելի ուրիշ բանով զայրացնել հայր Արամազդին (օրինակ մի ճանճ քթին նստեր, կամ մի օրինակ «Բանաստեղծություններ» ստանար Աղեքսանդրապոլից) Մուսայի քաջությունը ցույց տալու համար։ Բայց մի՞թե Մուսան յուր ահեղ դեմքից չսարսափելու համար աքսորված է Ոլիմպոսի գագաթից, և մի՞թե երկնայիններից ավելի քաջասիրտ է երկրային կնոջ ծնունդը…

Վերցնենք երկրորդ ոտանավորը՝ «Իմ րեզետային».

Բանաստեղծը յուր պարտիզի ծաղիկներից բաժանում է սիրուն հափրուկին (եթե րեզետան հափրուկ է, էլ ինչու չգրել հափրուկ) և զարդ ընտրում յուր սրտին անշուք (!)։ Հափրուկը զրկված յուր վիճակից «վարդափթիթ ծաղկի ստվերով անուշ հոտ էլ չի տարածում» (?). երգիչը զղջում է, թե ինչի (ինչու) քաղեց (վերևն էլ ասում է բաժանեցի— ուրեմն պոկել է) յուր քնքուշ ծաղկին և սպասում է (մենք էլ հետը) չորանալուն։ Բայց, հանկարծ, ո՛վ հրաշք, ծաղիկը սենյակի մի լուռ անկյունում ուրախ, անհոգ սրտով դարձյալ ծաղկում է և բուրում «անցածը իսպառ մոռանալով»։ Եվ սրան բանաստեղծը անվանում է «անգութ բախտին հնազանդվել»։ Ստիպված ենք հայտնելու պ. Մոճոռյանին, որ քաղած հափրուկը, եթե յուր անգութ բախտին հնազանդվեր, պիտի չորանար, ոչ թե չորաննալուց հետո դարձյալ ծաղկեր և բուրեր…

Երրորդ ոտանավորում պ. Մոճոռյանը պատմում է, որ «Լայն ու ազատ կամարում հուսո վերջին նշույլով մի փոքրիկ վարդագույն ամպ է տեսել սիպտակ թևերով, չար հողմերի ճանկերում դանդաղ լողալիս, որի սիրտը, սակայն, շտապում է…»։

Բնությունը շատ հրաշալի պատկերներ է ստեղծում, բայց բնությանը ծանոթ մարդը լայն ու ազատ կամարում այսպիսի հրաշք չի լինիլ տեսած։ Ամպը վարդի գույն է ընդունում արշալուսի կամ վերջալուսի շողերից և բոլորովին կարմրում է կամ միայն եզերքն են կարմրում, բայց երբեք չի պատահիլ, որ ամպի մեջը կարմրեր, իսկ եզերքը սիպտակ մնային, այն էլ մի փոքրիկ ամպի։ Փոքրիկ ամպի «հուսո վերջին նշույլը» և «շտապող սիրտն» էլ բնության գաղտնիքներ են, որ Ոլիմպոսի այս սիրելիին են միայն ըմբռնելի։

Այսպես, կարգով կարելի էր գնալ մինչև այն ցանկալի, խորհրդավոր բառը, որ կոչվում է «վերջ», բայց բանաստեղծը մեզ կանգնեցնում է յուր գերեզմանի վրա։ Երես 39 («Գերեզմանիս վերա, նվեր օր. Հ. Մ.-ին»)։ Այստեղ իմանում ենք, որ բանաստեղծը մեռած է եղել (և այս երազ չէ), օրիրորդը նրա վրա վերջին անգամ մի բուռն սև հող է ձգել լալով, բայց նա յուր քաղած հափրուկի նման կրկին հարություն է առել։

Մի անգամ, երկնքում աստղեր չտեսնելով, պ. Մոճոռյանը բացականչում է.

Մի ուրիշ անգամ տեսնելով, որ մի աստղ թռավ, նա հարցնում է.

Այս բոլորի համար պ. Մոճոռյանը մեզ պատասխանում է․

Եվ այս խոստավանելով հանդերձ դարձյալ ստիպում է մեզ յուր դատարկ ու ամայի սրտում բանաստեղծի խանդ ու տաղանդ որոնել, չորցած ծաղկից բուրմունք ընդունել…

Պր. Մոճոռյանը ոչ թե զուրկ է թեկուզ փոքրիկ բանաստեղծի երևակայությունից ու շնորհքից, այլև հասարակ հիշողություն անգամ չունի։ Նա առաջին տողում ասածը մոռանում է մյուս տողում և այդպիսով հառաջանում են խայտառակ հակասություններ, որոնք այնքան շատ են և աչքի ընկնող, որ մարդ ամեն մի ոտանավոր կարդալուց հետո, ակամայից հիշում է մի ուրիշ այսպիսի բանաստեղծի նշանավոր դարձած տողերը.

Ինքնաստեղծ այլանդակ բառեր ու նախադասություններ որքան կամենաք․ մոլեգնային վշտեր, անշուք սիրտ, չար ճակատագրի անողոք բախտ, որոտ հրաման, և այլն և այլն։

Հանգերի ու վանկերի մեծ անհամաձայնության մասին էլ չենք խոսում,

Պր. Մոճոռյանը նմանություններ էլ ունի. (Վտակ, Ամպ, Տվեք ինձ մի քաղցր քուն, Եթե սիրտս ոչ մի տեղում, և այլն)։ Այս անհիշատակ նմանություններն էլ այնքան են հաջող, որ ինձ հիշեցնում են մի ուրիշ բան։ Մեր գյուղացի քարտաշին  տվել էին ձիու պատկեր, որ նմանը փորագրի մի քաջ մարդու գերեզմանի վերա․ ուստեն փորագրել էր և ձիու տեղ դուրս էր եկել էշ։

Այստեղ արդեն ժամանակ է բարի խորհուրդ տալու պ. Մոճոռյանին, թողնել բանաստեղծությունը և յուր գորյծը ճանաչել․ թե չէ, ոչ թե հողեղենների անհայտ մեղքերի, այլ այսպիսի բաների համար միայն Ոլիմպոսի սուրբ գագաթից կզայրանա հայր Արամազդը, և գուցե Տարտարոս էլ ուղարկի։

Հայ գրողներին

Սիրելի ընկերներ.

Շատ քիչ է պատահում մեզ համար ուրախ բան բերի Նոր տարին, որ կարողանանք շնորհավորել սրտալի։ Սակայն այսօր, լքումի և ամենքի մենակության օրերին, մի գեղեցիկ երևույթ ժպտում է իմ սրտին այնքան զվարթ, որ ստիպում է շնորհավորել հրապարակավ ի լուր ընդհանուրի։ Դա հայ գրողների այն պատկառելի համախումբն է ու ընկերական այն սրտառուչ կապը, որով այսօր շաղկապված հայտնվում ենք մեր ժողովրդի առաջ։ Մի կապ, որ վաղուց պետք է լիներ, քանի որ մենք իրար հարազատ ենք ի ծնե, հոգով, քանի որ մին ենք արդեն սիրով ու ձգտումով դեպի բարին, գեղեցիկն ու ճշմարիտը, քանի որ երազում ենք նույն երազները ու տառապում ենք նույն վշտերով։

Մենք քիչ մխիթարանք ունենք մեր կյանքում, թող դա լինի մեր հաստատուն մխիթարանքը։ Եթե չունենք գրականությունը սիրող հասարակություն, թող մենք ինքներս իրար համար փոխարինենք այդ հասարակությանը, եթե պակասում են ոգևորիչ հանգամանքները, իրար ոգևորենք ու միասին, զորացած խմբով գնանք այն բարձր ճանապարհը, որ գծել է մեզ համար նախախնամությունը։

Ազնիվ ընկերներ, մեր ժողովուրդն էլ քիչ մխիթարանք ունի։

Անշուշտ նա էլ է ուրախանալու՝ տեսնելով մեզ միացած և ուժեղ։ Երբ ասում են հայոց գրականությունն աղքատ է, նա մեր երեսին է նայում ու սպասում։ Ու մխիթարվում է մեկիս գրական տոնին գալով իր մայրական նվերներով, մյուսիս թաղմանը իր պսակներով։ Մխիթարվում է, որ տաղանդավոր զավակներ ունի և սիրում է ու հարգում։ Թող բարձր զորավիգ լինի մեզ համար նրա մայրական սերը և այն գիտակցությունը, որ կարող ենք ուրախացնել մեր հեգ ժողովրդին, և սերն ու հարգանքն էլ դեպի տաղանդավոր մարդի թող մեր մեջը լինի ամենից առաջ։

Գրական կյանքի հիսնամյակը բոլորած մեր ազնիվ նահապետը— Ղ․ Աղայանը, մեր աշխարհքի խեղդուկ մթնոլորտից նեղվելով եթե աղաղակում է թե՝ քիչ է մնում փախչեմ և՛ գրականությունից, և՛ մեր միջավայրից, չի փախչիլ ու շատ ուրախ օրեր կտեսնի, քանի որ մեզանով կլինի շրջապատված, երեկվա սկսնակն էլ, որ մեզ նայելով գալիս է մեր ետևից, ուժ կառնի ու չի հուսահատվիլ իր գեղեցիկ ճանապարհին՝ իր առջև տեսնելով մեզ բարձր ու զորեղ միության մեջ։

Եվ, ով գիտի, գուցե մոտիկ է օրը, երբ հայ մարդը, որ երեկ-մյուս օրը եկեղեցու շուրջն էր պտտվում, այնուհետև անցավ ուսումնարանին, գալու է հասնի և գրականությանն ու գեղարվեստին։

Թող այդ նշանավոր օրը գա ու գտնի հայ գրական ընտանիքը միասիրտ ու միահամուռ բարու, գեղեցկի ու ճշմարտության ճանապարհի վրա։

Սրտագին շնորհավորում եմ այս վսեմ կապը, անգին ընկերներ։