Քրիստոֆ Ռանսմայր | Վերջին աշխարհը

Վերջին աշխարհը կամ բարի լուրեր Ահեղ Դատաստանի սահմանակետից

1988 թվականին, երբ Վարշավյան պայմանագրի երկրներում սկիզբ էր առնում փլուզման գործընթացը և ղարաբաղյան շարժումը ծավալվում էր ողջ թափով, ավստրիացի վիպասան Քրիստոֆ Ռանսմայրը (ծնվ. 1954 թ.) լույս ընծայեց իրեն համաշխարհային հռչակ բերած առաջին վեպը՝ «Վերջին աշխարհը», որն արդեն թարգմանվել է աշխարհի երեք տասնյակ լեզուներով: Վեպի երևակայական հորինաստեղծման մեկնակետը հռովմեացի մեծ բանաստեղծ Օվիդիուսի պատմականորեն հավաստված արտաքսումն է Օգոստոս կայսեր կողմից հ.Ք. 8 թվականին: Հռոմեացի ազնվաշխարհիկ Կոտտան, նույնպես պատմական անձնավորություն, որի անունը հիշատակվում է նաև Օվիդիուսի «Նամակներ աքսորից» գրքում,  ականջալուր լինելով Նասոնի մահվան մասին ասեկոսեներին, նրան փնտրելու, ինչպես նաև կայսեր հրամանով հրո ճարակ դարձած նրա գլուխ-գործոցի՝ «Կերպարանափոխությունների» (Մետամորֆոզների) պատճենը ձեռք բերելու նպատակով ուղևորվում է Սև ծովի ափին գտնվող բանաստեղծի աքսորավայրը՝ Թոմի բնակավայրը (ներկայիս Կոստանցա քաղաքը Ռումինիայում, որի տները կառուցված էին, ինչպես վիպասանն է հավաստում, հայկական կավից: Սակայն այդ «երկաթյա գորշ քաղաքում» Կոտտան հանդիպում է լոկ իր բարեկամի հետքերին: Գտնում է նրա ավերակված տունը լեռներում, Նասոնի ալևոր ծառա Պյութագորասին և Կերպարանափոխությունների հույժ առեղծվածային նշաններին՝ պատկերներում, կերպարներում, զարմանահրաշ հանգամանքներում, մինչև որ Կոտտան ինքն էլ, թվում է, կորսվում է կերպարանափոխությունների խորհրդավոր անիրական աշխարհում: Կոտտան ականատեսն է դառնում, թե ինչպես է Օվիդիուսի Կերպարանափոխությունների կերպարներով բնակեցված այդ ծովափնյա քաղաքը կործանվում և նրա բնակիչները կերպարանափոխվում են քարերի ու թռչունների: Քայլ առ քայլ բնությունը ետ է նվաճում քաղաքը: Սակայն Կոտտան սեփական եսի կորստյան սպառնալիքից դրդված՝ լքում է քաղաքը և քաշվում լեռները: Աշխարհի կործանման այս մոտիվով Ռանսմայրն արտահայտում է տեխնիկական զարգացման հետևանքով գլխիվայր շրջված 20-րդ դարավերջի հասարակության անզորության զգացողություններն ու կենսական վախերը: Վեպում հեղինակը Օվիդիուսի դասական երկը վերափոխում է ժամանակակից արձակի և թողնում է, որ անտիկ և արդի աշխարհներն իրար միախառնվեն: Լեզվական եզակի բանաստեղծական միջոցներով վեպը ընթերցողին գայթակղելով տանում է մի զարմանահրաշ երևակայական աշխարհ: Վեպի հետնախորշում պատմվում է Հռոմում անցկացրած Օվիդիուսի կյանքը և նրա գրական գործունեությունը՝ ընդհուպ մինչև նրան քաղաքից աքսորելը: Օվիդիուսն ի սկզբանե, իր առաջին գործերից սկսած անխնա քննադատություն է բանեցնում Հռոմի իշխանական բուրգի հասցեին և, չնայած հասարակության մեջ ունեցած իր գրական մեծ հաջողությանը, նա աքսորվում է՝ քաղաքային մի ստադիոնի բացման արարողության ժամանակ կայսեր ներկայությամբ արտասանած իր համարձակ ճառի պատճառով: Ժամանակների միախառնման երևույթը առավել քան տեսանելի է դարձնում հին ու նոր ժամանակների կենդանի կապը:

Մտահղացման առումով ուշագրավ է 1995-ին լույս ընծայված Ռանսմայրի «Մորբուս Կիտահարա»^[1] վեպ-անտիուտոպիան, աշխարհի այլընտրանքային պատմությունը, ուր նկարագրվում է մի աշխարհ, ուր պատերազմում պարտություն կրած կողմը (զուգահեռ պլանում՝ 2-րդ աշխարհամարտում պարտված Գերմանիան ու Ավստրիան) զարգացած արդյունաբերական երկրներից վերածվում են հետամնաց գյուղատնտեսության հասարակության: Ռանսմայրն այստեղ նկատի ունի 1944 թ. օգոստոսին հրապարակ հանված այսպես կոչված Մորգենթաուի ծրագիրը, որի հեղինակն էր 1913-16 թթ. Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի^[2] (1856–1946) որդի, Ֆրանկլին Ռուզվելտի նախագահության օրոք ԱՄՆ ֆինանսների նախարար Հենրի Մորգենթաու կրտսերը^[3]: Հետպատերազմյան Գերմանիային վերաբերող իր այս ծրագիրը 1944թ. հունիսին նա անձամբ ներկայացրել է Ֆ. Ռուզվելտին և Ու. Չերչիլին, սակայն Ռուզվելտը, հետագայում էլ Տրումենը հրաժարվեցին դրան ընթացք տալ:

ՎԵՐՋԻՆ ԱՇԽԱՐՀԸ

Հատված վեպից

1988

 I

Պտուտահողմ էր, թռչունների երամը գիշերվա բարձունքում, ճերմակ մի երամ, որ աղմուկով մոտեցավ և հանկարծակի վերածվեց հսկայամեծ ծովալիքի, որ նավի վրա խուժեց: Պտուտահողմ էր, կռինչ ու հեծկլտոց խավարի մեջ՝ նավի տախտակամածի տակ, և հեղձանքի թթվահամ գարշահոտը: Ու նաև մի շուն, որ խելքը թռցրել էր թիերի շառաչյունից ու նավաստիներից մեկի երակներն էր պատառոտել: Վերքը փրփրակալել էր: Պտուտահողմ էր, ուղևորություն դեպի Թոմի:

Թեև նա ամբողջ օրվա ընթացքում և նավի բազմազան, ամենահեռավոր ծայրամասերում փախչել էր փորձում իր տառապանքից դեպի անգիտակցականը կամ առնվազն որևէ անուրջի անձնատուր լինել, Կոտտան չկարողացավ աչքը կպցնել ո՛չ Էգեյան, ո՛չ էլ այնուհետ Սև ծովում: Հենց որ նրա հյուծվածությունը քուն մտնելու հույս էր ներշնչում, նա մոմ էր խցկում ականջների մեջ, աչքերը կապում էր կապույտ բրդյա շալով, պառկում էր մեջքին և իր շնչառության վերուվարումներն էր հաշվում: Սակայն ծովալիքը բարձրացնում էր նրան, բարձրացնում էր նավը, բարձրացնում էր ողջ աշխարհը ուղեծրի աղափրփուրից էլ վեր, ողջը մի սրտազարկի չափ թռիչքի մեջ պահելով և ապա կրկին գահավիժեցնում էր աշխարհը, նավն ու իր հյուծված մարմինը ջրազանգվածների խորխորատի, զգաստամտության ու վախի մեջ:

Ոչ ոք քնած չէր:

Տասնյոթ տառապալից օրեր վերապրեց Կոտտան Տրիվիայի տախտակամածին: Երբ ապրիլյան մի առավոտ նա վերջապես լքեց եռակայմ առագաստանավը և երեսով դարձավ դեպի մակընթացության ալիքներից փայլեցված Թոմիի նավահանգստի պարսպապատնեշը, քարակոփ քերծերի ստորոտի մամռակալած պատերը, նա այնպես էր օրորվում, որ երկու նավաստիներ, քրքջալով, ձեռքերի մեջ առան նրան և քարշ տալով հասցրեցին նավահանգստի վերակացուի նստավայրը՝ ճոպանների կույտերի ներքո ճկռած: Այնտեղ Կոտտան պառկած էր ձկան ու խեժի հոտերի մեջ և փորձում էր սանձել ծովը, որ դեռ փոթորկվում էր իր ներսում: Ծովապատնեշի երկայնքով լող էին տալիս Տրիվիայի ուղեբեռից սպրդած մգլած նարինջները – Իտալիայի այգիների հիշատակները: Ցուրտ էր, անարև առավոտ: Սև ծովը ծուլորեն ծփում էր Թոմիի հրվանդանի դիմաց, զարնվում էր խութերին կամ խուլ հարվածներ տեղում ծովից վեր խոյացող զառիվեր ժայռաբեկորներին: Որոշ ծովածոցերում ալեբախությունը աղբ ու թռչնածերտով պատված սառցաբեկորներ էր ափ նետում: Կոտտան պառկել ու ուշիուշով նայում էր և ձեռքն իսկ չշարժեց, երբ մի լղարիկ ջորի սկսեց ծամծմել իր թիկնոցը: Երբ ծովն իր ներսում ալիք առ ալիք՝ աստիճանաբար խաղաղվեց, նա քուն մտավ: Այժմ նա տեղ էր հասել:

Թոմի, խուլ մի վայր: Թոմի, ծայրագավառ: Թոմի, երկաթյա քաղաք: Ճոպանագործից բացի, ով օտարականին վարձով տվեց իր տան ձեղնահարկի չջեռուցվող, պատից կախ տված վառ գույներով գորգերով խուցը, գրեթե ոչ ոք այստեղ ուշադրություն չդարձրեց Կոտտայի ժամանելուն: Միայն աստիճանաբար և սովորական գունազարդումներին հակառակ՝ օտարականի հետևից մի ասեկոսե սկսեց պտտվել, ինչն այլ ժամանակներում, հավանաբար, առիթ կարող էր տալ նրա հանդեպ թշնամական գործողությունների համար. Օտարականը, որ ահա այնտեղ սառչում է կամարակապ սյուների ներքո տնկված, օտարականը, որ ժանգի կերած երթուղիների չվացուցակն է արտագրում ավտոբուսի կանգառում և անհասկանալի համբերատարությամբ  խոսքի բռնվում վայրահաչող շների հետ – օտարականն այս եկել էր Հռոմից: Սակայն Հռոմն այդ օրերին շատ հեռու էր, առավել քան երբևէ: Քանի որ Թոմիում երես էին թեքել աշխարհից՝ տոնելու համար երկամյա ձմռան ավարտը: Փողոցները ցնցվում էին փողերաժշտության աղմուկից և գիշերները տոնի հյուրերի գոռում-գոչյուններից – գեղջուկների, սաթ որոնողների ու խոզարածների, որ ժամանել էին խուլ շեներից և ամենահեռավոր լեռնահովիտներից: Ճոպանագործը, ով նաև ձնաբքի օրերին ոտաբոբիկ էր շրջում և իր աղտոտ ոտքերը միայն առանձնահատուկ առիթներին էր ոտնամանի մեջ խոթում, որոնցով նա ամեն քայլ գցելիս մեծ աղմուկ էր բարձրացնում իր տան լռության մեջ, այս օրերին նա ոտնաման էր հագել: Քաղաքի դիմացի դարավանդադաշտերի միջև ընկած մութ, թերթաքարերով ծածկված բակերում քաղցրաբլիթ էին թխում՝ զաֆրանով ու վանիլով: Մերձափնյա զառիվայր կածաններով ձգվում էին շքերթները: Ձյան հալոցք էր: Երկու տարվանից ի վեր առաջին անգամ քարավեժ կոպիճները, որ ցած էին սահում ամպերից՝ լեռնաշղթաների, ծերպերի և սրատամ կիրճերի միջով, ձյունազերծ էին:

Քաղաքի իննսունի չափ տներից շատերն այն ժամանակ արդեն դատարկ էին. նրանք քանդվում ու կորչում էին մագլցող բույսերի ու մամուռի տակ:  Ամբողջ տնաշարեր թվում էր աստիճանաբար վերադառնում էին առափնյա լեռների գիրկը: Եվ այնուհանդերձ ծուռմռտիկ նրբափողոցներով դեռևս ձգվում էր հանքաքարի վառարաններից ելնող ծուխը, վառարաններ, որոնք քաղաքին ցածրորակ երկաթ էին մատակարարում – միակ բանը, որի պակասն այստեղ երբևէ չի եղել:

Երկաթյա էին դռները, երկաթյա էին պատուհանների շրջանակները, ցանկապատները, տանիքների զարդաքանդակները և նեղլիկ կամրջակները, որ գցված էին այն վարար գետի վրա, որը Թոմին երկու անհավասար մասերի էր բաժանում: Եվ ամենն այդ խժռում էր աղակալած քամին, ժանգն էր ուտում: Ժանգագույն էր քաղաքն ինքն էլ:

Տներում տքնաջան աշխատում էին վաղ ծերացող, միշտ սևեր հագած կանայք, իսկ հանքահորերում, տանիքներից էլ վեր, զառիթափ սարալանջերի բարձունքում՝ փոշոտ, հյուծախտավոր տղամարդիկ: Ով այստեղ ձկնորսության էր ելնում բաց ծով, անիծում էր ջրերի դատարկությունը, իսկ դաշտերում ցանքս անողները՝ վնասատուներին, սառնամանիքն ու քարերին: Ով գիշերները արթուն պառկած էր, երբեմն գայլերի ոռնոցն էր ականջին հասնում: Թոմին նույնքան անապատային էր, նույնքան ծեր ու հուսակտուր, ինչպես և հարյուրավոր մյուս առափնյա քաղաքները, և Կոտտային տարօրինակ թվաց, որ ծովից ու լեռներից հավասարապես վտանգված այս բանավանում, որ գերին էր դարձել իր ավանդույթների, սառնամանիքի պատճառած տագնապների, աղքատության ու ծանրածանր աշխատանքի, ընդհանրապես ինչ-որ բան կարող էր տեղի ունենալ, որի մասին կխոսեին հեռու ընկած եվրոպական մայրաքաղաքների զարմանահրաշ սալոններում ու սրճարաններում:

Երկաթյա քաղաքի մասին այդ լուրը, որի հետքերով նա հետո բավական երկար ժամանակ գնում էր ու գնում և որին անկասկած ուրիշներն էլ էին հետևելու, Կոտտայի ականջին էր հասել հռոմեական վիա Անաստասիոյի տներից մեկի ապակեպատ մի տաղավարում – փղականջների[4] ու դափնեվարդերի շուրջ բարձրաշխարհիկ շաղակրատանքի միջոցին: Թոմիի լուսանկարները, ծխահար նրբափողոցների պատկերները, բաղեղների մեջ թաղված ավերակներն ու սառցաբեկորների ճայթճայթյունը, ձմեռային այդ երեկոյան բավական պերճաշուք էին պճնելու համար որևէ նորություն, որն առանց այդ զարդարանքի թերևս շատ կոպիտ ու անհամոզիչ կհնչեր: Լուրն այդ այնուհետ տարածվեց, ընդարձակվեց՝ ասես բարալիկ առվակը դեպի նավամատույցն արշավող զառիթափ ճամփին, ճյուղավորվեց, այս ու այնտեղ վարարեց ու բազմաձայն դարձավ, այլուր, որ անտեղյակ էին Թոմի, Նասոն կամ Տրախիլա անուններին, հանդարտվեց ու ցամաքեց:

Լուրն այդ, սակայն, կերպափոխվեց, գնալով ավելի պերճաշուք դարձավ կամ թուլացավ և երբեմն էլ թշնամական վերաբերմունքի հանդիպելով՝ այն համենայնդեպս լոկ իբրև ծաղկաբոժոժ մնաց հանուն մի եզակի արտահայտության, որ իր մեջ էր թաքցնում դիմակի հանգույն, որի մասին ոչ ոք ոչինչ չգիտեր, թե ինչ էր նրանից դեռևս ծնվելու: Արտահայտությունն այդ այսպես էր հնչում.

Նասոնը[5] մահացել է:

Առաջին արձագանքները, որ Կոտտան լսեց Թոմիում, խառնիխուռն էին և հաճախ հիշողություններ էին արթնացնում այս կողմերում պատահած տարօրինակ ու զարմանալի բաների մասին: Նասո՞ն …  Դա այն խելագարը չէ՞ր, որ երբեմնակի այստեղ էր հայտնվում ձկնորսական կարթերի խրձով և անգամ ձնաբքին նստոտում էր ժայռածերպերին՝ մահուդե սերթուկի մեջ փաթաթված: Իսկ երեկոները գինարբուքի՞ էր տրվում նկուղներում, շրթնհարմո՞ն էր նվագում և աղաղակու՞մ էր գիշերվա կեսին:

Նասոն … Դե հա, նա հենց այն գաճաճն էր, ով օգոստոսին քաղաք ժամանեց իր կառասայլով և մութն ընկնելուն պես սպանդանոցի հետևի ճերմակ պատին սիրային շարժանկարներ էր թնդացնել տալիս: Ցուցադրությունների արանքում նա ջնարակված կահկարասի էր վաճառում, արյունը կանգնեցնող պաղլեղաքար[6] և թուրքական մեղր, և իր բարձրախոսներից հնչող երաժշտության ներքո շներ էին ոռնում:

Նասոն: Իր ժամանելու միայն երկրորդ շաբաթվա ընթացքում Կոտտան հանդիպեց հիշատակությունների, որոնք իրեն ծանոթ թվացին: Թերևսը, մսագործը, որ իր հուժկու գոչյունով խլացնում էր ցուլերի բղավոցը, երբ ինքը նրանց աչքերին կաշվե կապ էր հագցնում և այդպես նրանց զրկելով աշխարհին նետած վերջին հայացքից: Եվ Ֆաման[7], գաղութային ապրանքների մի վաճառականի այրին – նա իր կրպակի դարակներին մշտապես եղնջե ծաղկեպսակներ էր ամրագամում, որպեսզի իր կիսառույգ, ընկնամոլ որդուն հետ պահեր կարմիր փաթեթավորմամբ օճառների, պահածոյատուփերի բուրգերի ու մանանեխի սրվակների վրա հարձակվելուց: Երբ ընկնավորը մատները վառում էր այդ ծաղկեպսակներին քսելով, նա այնպես էր գոռում-ճղճղում, որ հարևան տներում շրխկոցով փակում էին պատուհանափեղկերը… Թերևսը, Ֆաման կամ նաև Արաքնեն, մի խուլուհամր դերձակուհի, ով օտարականի հարցերն էր կարդում շրթունքներից և ի պատասխան գլուխն էր վերուվար կամ աջուձախ ճոճում – նրանք բոլորը շատ լավ հիշում էին, որ Նասոնը հռոմեացի էր, արտաքսվածը, բանաստեղծը, ով իր հույն ծառայի հետ Տրախիլայում էր բնակություն հաստատել, տնավորվել մի  լքված շենում՝ քաղաքից դեպի հյուսիս չորս կամ հինգ ժամաքայլ հեռավորությամբ: Պուբլիուս Օվիդիուս Նասոն, մի քանի անգամ թոթովելով կրկնեց ընկնավորը իր մոր կողմից բազմանշանակ արտաբերված այս անունը, երբ Կոտտան անձրևոտ մի օր կանգնել էր Ֆամայի կիսամութ կրպակում:

Ճիշտ և ճիշտ, Նասոն, հռոմեացի: Արդյո՞ք նա դեռևս կենդանի է: Որտե՞ղ էր նա թաղված: Բայց մի՞թե գոյություն ունի որևէ օրենք, որ կպարտավորեցնի հոգ տանել ոմն հռոմեացու մասին, ով Տրախիլայում է նեխահոտել: Օրե՞նք, ըստ որի հարկավոր է պարտադիր պատասխանել հարցերին, երբ որևէ օտարական հարց է ուղղում մեկ այլ օտարականի գտնվելու վայրի մասին: Նա, ով ապրում է այս ծովափին, նա ապրում ու մահանում է բոլորից թաքուն, քարերի տակ, խեցգետնազգիների հանգույն: Կոտտան ի վերջո միայն ա՛յն հասկացավ, որ աշխարհի ծայրին չեն սիրում խոսել մեկի հետ, ով Հռոմից էր եկել: Լիկաոնը նույնպես, ճոպանագործը, լուռումունջ մնաց: Մի նամակում, որ ամիսներ անց միայն հասավ վիա Անաստասիո, ասվում էր. այստեղ ինձ չեն վստահում:

Ապրիլյան վերջին օրերին Կոտտան ճանապարհ ընկավ Տրախիլա: Խխունջներով լեցուն, ամեն քայլափոխին խշրտացող ծովափին նրան ընդառաջ ելավ մի թափոր, որ ոգեկոչում էր մի ինչ-որ ամենազոր աստվածության, որի անունն անծանոթ էր իրեն, թախանձելով նրան բաշխելու իրենց պտղավետ դաշտեր, առատ ձկան որս, հանքաքարի երակներ և հանդարտ ծով: Թափորն այդ միառժամանակ գրավեց նրա ուշադրությունը. հավատավորներից ոմանց նա ճանաչեց անգամ մոխրադիմակների տակից, որ աղավաղում էին նրանց դիմագծերը: Ճոպանագործը ևս նրանց շարքում էր: Հետո Կոտտան մի կողմ թեքվեց և վեր մագլցեց կիրճերի վրայով ձգվող օշինդրով ու մամուխի խուրձերով ակոսված օձաձև կածաններով: Երբ նա արդեն շատ էր բարձրացել և մի պահ դադար առնելով կոպիճների մեջ՝ հայացքը ներքև գցեց, թափորն արդեն սոսկ անդեմ արարածներից կազմված մի երկարուկ շարան էր: Լուռումունջ սողում էին նրանք ափեզրի երկայնքով. ծածանվում էին նրանց պստլիկ դրոշակները, փոքրիկ հյուսածո ծածկը[8] երերում էր սայլակի գլխավերևում, որը մի սև ու աղմկոտ զանգված էր բոթբոթելով առաջ մղում: Պոռթկացող քամին խլացնում էր երգեցողության հնչյունները, ողբաձայն կոչերն ու ծնծղաների չխկչխկոցը: Այնտեղ՝ ներքևում, Թոմիի բնակիչները ջանում էին հաշտություն կնքել երկնքի հետ, որը ողորմած չէր իրենց հանդեպ: Թանձրացող մշուշում նրանք հետզհետե միաձուլվեցին գորշավուն ծովեզերքին: Կոտտան վերջապես մենակ էր: Նա կտրեց-անցավ մի բարձրաբերձ լեռնահովտի նեղլիկ մարգագետինը, գայթելով սողոսկեց ժայռապատերի ստվերներում սմքած, հնամենի ու փուխր երկրակեղևի ծերպերի միջով և նրանից ներքև մշտապես, խորախանդակ ցածում, խաղաղված ծովն էր: Այստեղով անցել էր Նասոնը: Դա Նասոնի ուղին էր:

Լեռնալանջերն այնքան զառիթափ էին դարձել, որ հնար չկար հայացքը կտրել հաջորդող քայլից, դրանք այնքան թեք էին, որ Կոտտան երբեմն ստիպված էր լինում միայն չորեքթաթ առաջ շարժվել: Եվ ապա նրա առաջ հանկարծակի հառնեց մի քարակուռ շուն, կոպտատաշ, ջարդուխուրդ արված մի հսկայամեծ արձան՝ առանց հետնաթաթերի: Դժվարությամբ շնչելով՝ Կոտտան ուղղաձիգ դիրք ընդունեց:

Նա կանգնած էր ավերակների մեջ:

Տրախիլա. ջարդուխուրդ եղած այս կրաքարե պատերը, ելուստավոր պատուհաններով, որոնց միջից իրենց ճյուղերն էին տարածում սոճիներն ու գաճաճ խեժափիճիները, այս ճաքճքած, սևումուրուվ պատված խոհանոցների, ննջարանների ու ճաշասրահների մեջ փուլ եկած եղեգնահյուս ու թերթաքարե տանիքները, և դեռևս կանգուն կամարակապ դարպասների դատարկության մեջ, որոնց միջով հենց միայն ժամանակն էր հոսում – մի ժամանակ այստեղ պետք է որ հինգ, վեց տներ եղած լիեին, ախոռներ, գոմեր …

Եվ այս բարձիթողի ամայության միջից վեր էին խոյանում քարակուռ արձանները, տասնյակ սլացիկ կոնաձև սյուներ, ամենամեծերը՝ մարդահասակ, ամենից փոքրերը հազիվ միայն Կոտտայի ծնկներին էին հասնում: Կոնասյուների գագաթներին ծածանվում էին ձեռագործ պստլիկ դրոշակներ, բզկտված լաթեր բոլոր գույների, դրանք շերտերով կտրտված ու պատառոտված հագուստներ էին, և երբ Կոտտան փոքրիկ քարե արձանիկներից մեկին մոտեցավ, նա տեսավ, որ դրոշակների վրա գրություններ կային, բոլորն անխտիր մակագրություններ էին կրում: Նա զգուշորեն դուրս քաշեց գունաթափված բաց կարմրավուն մի ժապավեն: Կտորի նյութը այնպես էր ձուլվելու պես ներհյուսվել  քարերին, որ նա դեռ հազիվ էր մի կերպ դրոշակի լաթը դուրս քաշել, որպեսզի կարդա վրայի գրությունը, երբ կոնասյունը ցած տապալվեց: Քարերից մի քանիսը ցած գլորվեցին մի սոճու արմատներից տրաքած աստիճաններով և Կոտտան կարդաց գրվածքը. Ոչինչ կերպարանքն իր պահել չի կարող[9]:

Ավազի մի շիթ, քարերի հետևից սորած, պաղեց-մնաց: Նորից լռություն տիրեց: Եվ Կոտտան տեսավ ավերածությունների կույտում ամբողջապես պահպանված տանիքը, որի վրա թառած էին արջնագռավները, տեսավ տունը ավերակների մեջտեղում: Նա շարժվեց դեպի այնտեղ, այդ ծայր ընկած հեռաստանը, և քայլելիս արդեն սկսեց բղավել, կանչել իր ու Նասոնի անունները, նորից ու նորից, գոռում էր, որ Հռոմից էր ինքը եկել, Հռոմից այստեղ: Սակայն արձագանք չկար ու չկար:

Ներքին բակ տանող դարպասի փեղկերը կիսով չափ բաց էին: Նա հրելով բացեց դրանք և մի ակնթարթ չանցած, ձեռքերը դեռ առաջ պարզած, տեղում քարացավ՝ ասես մի ահարկու զարհուրանքից ցնցված. այնտեղ, բակի լուսավոր մի անկյունում, այս սառցապատ լեռների մեջ, ձյան մնացուկների ու սառցակալած ջրափոսերի միջև, խաղաղ ու կանաչ մի թթենի էր կանգնած. նրա բունը, վայրի գազաններից պաշտպանվելու նպատակով, ճերմակեցվել էր կրաքարով, և նրա ստվերում կուտակված ձյունը պատվել էր կապույտ բծերով՝ թափված հատապտուղների հյութից:

Ինչպես մի մարդ, ով վախենում է խավարից, մթան մեջ սկսում է սուլել ու երգել, Կոտտան վերստին սկսեց Նասոնին կանչել, կտրեց-անցավ բակը իր ձայնի պաշտպանության ներքո, ոտք դրեց մի ծառուղի և ի վերջո մտավ բանաստեղծի տունը: Բոլոր դռները բաց էին: Սենյակներում մարդու շունչ չկար:

Նեղլիկ պատուհաններիի առաջ ծածանվում էին մահուդե վարագույրները և քամու պոռթկումներին համաչափ՝ բարձիթողի այգու տեսարանն էին բացում և դեպի ցած՝ դեպի կաթնաճերմակ խորխորատը: Այդ ճերմակի ներքո թաքնված պետք է որ ծովը լիներ: Նասոնի սեղանից ծովն էր երևում: Վառարանը սառն էր: Խարխուլ ամանեղենի, թեյի բաժակների և հացի կտորտանքների միջև ձգվում էին մրջյունների շարքերը: Դարակներին, աթոռներին, մահճակալին նրբաճերմակ փոշու շերտ էր կանգնած, որ նաև ճռնչում էր ոտքերի տակ, ավազափոշի, որ ցած էր սորում առաստաղից ու պատերից: Կոտտան երկու, երեք անգամ պտտվեց այդ քարե տան մեջ, զննեց որմնապաստառների խոնավության բծերը, ապակու տակ՝ Հռոմի փողոցային մի տեսարան՝ սև փայտյա շրջանակի մեջ, ձեռքով շփեց գրքակողերը և բարձրաձայնեց նրանց վերնագրերը, սակայն հեղինակների անուններն այլևս չէր կանչում, ապա նորից բարձրացավ աստիճաններով, որ վերնահարկն էր տանում, մշտապես ձեռքում անգիտակցաբար ամուր պահելով լաթի կտորը, որն այժմ օդի մի հոսանք խլեց նրա ձեռքից ու անմիջապես գետնով տվեց: Կոտտան կռացավ այն վերցնելու և հանկարծ հայացքով գամվեց մի մարդու մոտակա դեմքին: Խավարում, սանդուղքի տակ ծնկներն իրար սեղմած մի ծերուկ էր կուչ եկել, որ հայացքով լաթի կտորն էր ցույց տալիս և Կոտտային շունչը հետ բերելու հնարավորություն չտալով, հե՛տ տար այն, ասաց:

Կոտտան զգաց իր սրտի հուժկու թպրտոցը: Նասո՜ն, մրմնջաց նա: Ալևորը ձեռքի փութկոտ շարժումով որսաց լաթի կտորը, ճմլեց այն, նետեց Կոտտայի դեմքին և քրքջաց. Նասոնը Նասոնն է, իսկ Պյութագորասը Պյութագորասը:

Պյութագորասի հայտնաբերումից արդեն մի ժամի չափ անցել էր, բայց նա դեռ կուչ եկած անշարժ նստած էր սանդուղքի տակ: Իզուր էր Կոտտան դիմում նրան, իզուր էր կրկնում իր հարցերը: Պյութագորասը, Նասոնի ծառան, որևէ հարցի պատասխանելու այլևս անընդունակ էր, երբեմն սակայն աճապարանքով ու ցածրաձայն խոսում էր ինքն իր հետ՝ առանց դիմախաղի ու անշարժ, ապա հանդիմանեց Կոտտային՝ նրան անվանելով գիշակեր անգղ, ով սնվում էր իր ազգակիցների դիերով և սպանում իր ամենահավատարիմ ծառաներին, քրքջում էր, լռում, վերստին սկսում էր և հայտնի չէ որտեղից, մեկ էլ անիծում էր մի ինչ-որ էգեյան բռնապետի, ով անպարկեշտ բաներ էր անում այծերի հետ՝ մինչ սեփական ձեռքերով կկոտրեր նրանց ողնաշարը, հանկարծ սիրալիր էր դառնում, մեկ անգամ նույնիսկ  ձեռքերով ուրախ ծափ զարկեց և բարեբանեց հոգիների վերաբնակեցման հրաշքը: Ինքն անձամբ արդեն իսկ կերպարանավորվել էր սալամանդրի, գնդացրորդի ու խոզարած հովվուհու մեջ, ու նաև աչքի լույսից զուրկ երեխա էլ պետք է տարիներ շարունակ եղած լինի, մինչև որ այդ չարաբաստիկ փոքրիկ մարմինը վերջապես չընկավ մի ծերպից ու ջրասույզ եղավ:

Կոտտան այլևս առարկությն որևէ փորձ չարեց, լուռումունջ լսում էր: Այդ ալևորի ներաշխարհը մուտք գործելու թվում է ոչ մի ճանապարհ չկար: Միայն ավելի ուշ, դադարների երկարուձիգ լռության մեջ, երբ Պյութագորասը լռում էր, նա այնուհանդերձ սկսեց խոսել – սկզբում բավական անտարբեր հնչերանգով, ինչպես ապուշների հետ են խոսում, և լոկ ալևորի վստահությունը գրավելու նպատակով գուցե: Սակայն վերջապես Կոտտան հասկացավ, որ ինքը զրույցին բռնվեց լոկ այն նպատակով, որպեսզի խավարից եկող այդ դատարկամիտ շաղակրատանքին դիմադարձեր ծանոթ աշխարհի կարգուկանոնն ու առողջ բանախոհությունը. Հռոմն ընդդեմ պատուհանի դիմացի ձյունաթավալ թթենու: Հռոմն ընդդեմ մարդաթափ անապատում տնկված քարարձանների, ընդդեմ Տրախիլայի լքվածության:

Նա ծառային նկարագրեց իր ուղևորության ընթացքում պատահած փոթորիկների մասին և հրաժեշտի օրերին իրեն պատած տխրության, խոսեց Սուլմոնայի պուրակների վայրի նարինջների դառնահամից և ավելի ու ավելի խորասուզվեց ժամանակների հեռաստանների մեջ, մինչև որ վերջապես վերստին կանգնեց այն հրդեհի առաջ, որի ավերածություններն ինքը ինը տարի առաջ տեսել էր Պիացցա դել Մորոյի վրա գտնվող Նասոնի տանը: Պատշգամբով մի սենյակից, որի մեջ փակվել էր Նասոնը, նուրբ ծուխ էր փչում: Մոխրաբույլերը դուրս էին թռչում բաց պատուհաններից, իսկ նախասրահում, ուղեբեռի կտորների և լուսանախշերի մեջ, որ հատակին էր թողել ուշ հետկեսօրյա արևը, նստած էր մի կին ու լալիս էր: Դա Նասոնի վերջին օրն էր Հռոմում:

Ինչպես որ մահն է երբեմն բացում նաև արգելափակ տները, ապա և այնտեղ ներս է թողնում ոչ միայն հարազատներին ու բարեկամներին, այլև ողբասաց կանանց, հետաքրքրասերներին և անգամ անտարբեր օտարներին, այդպես էլ այդ օրերին արմավենիների ու սոճիների ներքո թաղված Պիացցա դել Մորոյի տունը լայնորեն բաց էր այն լուրից, որ Նասոն պետք է աքսորվեր: Թեև վախկոտները գույժից կարկամած չմոտեցան նույնիսկ ու հեռու մնացին, սանդուղքներին ու սրահում իշխում էր սգատան հրմշտոցը: Հրաժեշտ տվողները գալիս էին ու գնում, և նրանց հետ երթևեկում էին բախտախաղի տոմսավաճառները, մուրացկաններն ու փողոցային երեխաները, որ նարդոսի ծաղկեփնջեր էին էժանով առաջարկում և սեղաններից թռցնում էին բաժակներն ու ցուցափեղկերից արծաթեղենը: Ոչ ոք դրան ուշադրություն չէր դարձնում:

Գունատ ու սև ձեռքերով Նասոնն այն ժամանակ, բազմաթիվ խնդրանքներին ընդառաջ գնալով միայն, բացեց իր աշխատասենյակի դուռը. կապույտ գորգն ընկած էր այնտեղ մոխրաթաթախ՝ ասես ձյուն էր դրել վրան: Սեղանի վրա, որի ներդրվագվածքները տապից կլորակվել էին փայտյա գանգուրների հանգույն, օդի հոսքաշիթը թերթատում էր ածխացած թղթապանակը: Տետրերի կապոցներն ու գրքերը նախահոտում էին գրադարակներում ու  պահարանախորշերում: Թղթերի մի կապոց դեռ շարունակում էր վառվել: Նասոնը պետք է որ, ճրագը ձեռքին, տնով մեկ դեսուդեն անելով՝ այրած լիներ իր գրվածքները, ինչպես եկեղեցական սպասավորը, վառվող պատրույգը ձեռքին, մի ջահից մյուսն է անցնում: Նա վառում էր իր նոթատետրներն ու ձեռագրերը հատկապես այն տեղերում, որոնց հանդեպ ավելի բարվոք ժամանակներում մշտապես մեծագույն հոգածություն ու խնամք էր տածել: Նասոնը ողջ-առողջ էր: Նրա ստեղծագործությունը մոխիր էր դարձել:

Պյութագորասը գլուխն առել էր ծնկների մեջ և թվում է ոչ որևէ բան էր լսում և ոչ էլ որևէ բան էր հասկանում նրանից, ինչի մասին Կոտտան պատմում էր: Կոտտան մի աթոռ մոտեցրեց սանդղատակի մթությանը, ապա լուռ նստեց նրա վրա, սպասելով մինչև որ ծառան կնայեր իր աչքերի մեջ:

Իհարկե, Պիացցա դել Մորոյի հրդեհը Նասոնի միայն ձեռագրերը խժռեց: Նրա եղերերգություներից ու վիպասանություններից նրանք, որ հրապարակված էին, փառաբանված ու թշնամանք հարուցած, այն ժամանակ վաղուց արդեն պահ էին տրված գրապահոցներում ու պետական գրադարաններում, իր ընթերցողների տներում և գրաքննչության պահոցներում: Պադուայում տպագրված լրագրային մի մեկնաբանության մեջ, որ լույս տեսնելուն պես նույն օրը ևեթ բռնագրավվեց, ասվում էր նույնիսկ, որ Նասոնն այդ հրդեհը կազմակերպել էր հենց այն նպատակով, որպեսզի այդ կրակե նշանով իր բողոքն արտահայտի իր գրքերի վրա դրված արգելքի և Հռոմեական աշխարհից իր արտաքսման դեմ:

Սակայն մեկնաբանություններ որքան ասես կային. գրքերի հրաճարակ – ոմն ոք արել էր դա չարությունից ու հուսահատությունից դրդված և խելքը կորցրած միջոցին: Խոհեմության ակտ – մարդը հասկացավ գրաքննության իրավացիությունը և սեփական ձեռքերով ոչնչացրեց երկիմաստ ու անհաջող հատվածները: Նախազգուշական միջոցառում: Մեղավորության խոստովանություն: Խաբեության քայլ: Եվ այլն, և այլն:

Բոլոր տեսակի ենթադրություններով հանդերձ՝ հրդեհումն այդ նույնքան հանելուկային էր մնում, ինչպես և արտաքսման պատճառը: Բարձրագույն իշխանությունը լռում էր կամ էլ դատարկախոսությամբ էր զբաղված: Եվ քանի որ ձեռագրերից մեկը, որը երկար ժամանակ համարվում էր, թե հուսալի ձեռքերում էր գտնվում, բոլոր այս տարիների ընթացքում այդպես էլ անհայտ մնաց, Հռոմում աստիճանաբար սկսեցին գլխի ընկնել, որ Պիացցա դել Մորոյի հրդեհը ո՛չ հուսահատ արարք էր, ո՛չ էլ կրակե նշան, այլ ամենաիսկական ոչնչացում:

II

Կիպարիսը՝ լիլիպուտը, հայտնվեց կեսօրվա կողմ՝ առափնյա ճանապարհի փոշոտ ամպերից, տարվա առաջին սառցափոշուց: Ինչպես և բոլոր նախորդ տարիներին՝ Կիպարիսը ծովափի երկայնքով վարում էր երկու աշխետներով զրահավորված իր շարժակառքը, մտրակով օդի մեջ շառաչուն, խառնիփնթոր նշաններ էր գծագրում և Թոմիի մատույցներում բարձրաձայնել սկսեց նաև հերոսների ու գեղեցկուհի կանանց անունները. այսպես լիլիպուտը դեռևս հեռու-հեռվից հռչակում էր հաճույքը, ցավն ու վիշտը և բոլոր կրքերն այն հրավառության լուսախաղի, որոնք առաջիկա երեկոների մթության մեջ ինքը առկայծել տար պիտի սպանդանոցի ծեփը թափած կրաշաղախ պատին: Կիպարիսը՝ շարժանկարներ լուսարձակողը ժամանեց: Սակայն գարուն էր: Կոնյակագործի նկուղում լինեին կամ դարբնոցի ջերմափայլում, մանրավաճառ Ֆամայի կրպակում կամ մառանի մթնշաղում, որտեղ էլ գտնվեին՝ Թոմիում բոլորն ընդհատում էին իրենց գործը, ինչով էլ այդ պահին զբաղված լինեին, դռան շեմն էին ելնում կամ պատուհանը բացում և շփոթահար ու սևեռուն նայում էին դանդաղորեն մոտեցող փոշու ամպին: Շարժանկարներ լուսարձակողը: Կիպարիսն առաջին անգամ էր, որ հայտնվեց գարնանը և ոչ օգոստոսին:

Ինչպես բոլոր նախորդ տարիներին, այս անգամ ևս շարժակառքի հետևից երկար պարանով կապված մի լղարիկ, հոգնաբեկ ու հյուծված եղջերու էր հազիվ ոտքերը քարշ տալով վազում: Լիլիպուտը ծովափնյա գյուղերում մշտապես ի ցույց էր դնում այս եղջերուին՝ ներկայացնելով որպես իր հայրենիքի կենդանիների թագավորը, որ ըստ իր պատմածների գտնվում էր ինչ-որ տեղ Կովկասի ստորոտներում: Թնդացող քայլերգի երաժշտության ներքո նա պարել էր ստիպում եղջերուին՝ հետևի ոտքերի վրա, և այդօրինակ սխրագործությունից հետո հաճախ դեպի իրեն՝ ցած էր քաշում եղջերուի ծանրածանր գլխամասը, տարօրինակ, փափկանուրբ մի լեզվով ինչ-որ բան էր շշնջում նրա ականջին և ամեն տարի նրա դեն նետած նախկին եղջյուրները վաճառում էր գյուղաբնակներից ամենաշատ գումարը առաջարկողին, ռազմավարային հավաքածուի տեր որևէ մեկին, ում համար այդ դեն նետված պոզերը հետագայում դառնում էին խորհրդանիշն ու հիմնակմախքը  անիրականանալի որսորդական կրքի: Քանի որ այս ծովափնյա վայրերի անանցանելի, փշատատասկահեղց անտառներում եղջերուներ չկային:

Ֆամայի կրպակի առջևի հրապարակում, լուսարձակողի կառասայլի մոտ հավաքվում էին ծերերն ու անբանները, նաև մի քանի մոխրադիմակավորներ առափնյա թափորականներից և կեղտոտ ու մրոտ, վախվորած երեխաներ: Բատտուսը՝ Ֆամայի որդին, հոտոտում էր ձիերի ծխարձակող կողերը և ձեռքի ափով սրբում էր նրանց ռունգերից արտասորող փրփուրը: Ինչու՞ այսքան շուտ, ասում, հարձուփորձ էին անում բազմության միջից, մինչ Կիպարիսը աշխետներին կազատեր լծասարքից, ինչո՞ւ ոչ սովորական ժամանակին: Իսկ թա՞մբը, շարժակառքի վրայի գեղեցիկ մակագրությու՞նը և արույրե փողքերով լծասարքե՞րը, ամեն-ամենը ուրիշ էր և նոր: Ամեն ինչ շա՜տ էր գեղեցիկ:

Կիպարիսը երիվարներին տարավ քարաշեն ջրելատեղը, որից պուկ տալով թռան ջրահավերը, եղջերուի առաջ նետեց շագանակներ և մի բուռ չորացած վարդակոկոններ, և այդ ամբողջ ընթացքում, ինչպես միշտ, ոգևորությամբ շաղակրատում, լեզին էր տալիս մի այնպիսի հնչերանգով, որը միանգամայն օտար էր երկաթյա քաղաքին. իր՝ Կիպարիսի պես մեկը ի՞նչ կարիք ունի տարվա եղանակով առաջնորդվելու և իր ժամանման համար ամռան գալուն սպասելու: Ընդհակառակը, ամառն է սպասում իրեն: Այնտեղ, ուր հայտնվում է Կիպարիսը, միշտ օգոստոս է: Եվ ծիծաղեց նա: Այս լծասարքը նա ձեռք էր բերել Բյուզանդիայի շուկայում՝ երեք ներկայացումների դիմաց, մի իսկական գանձ: Եվ այնտեղ էլ թատերական մի բեմանկարիչ գեղազարդեց նրա շարժակառքը հույն որսորդ Ակտեոնի մահվան տեսարանով, հիմարի՛ մեկը, ով իր տխրահռչակ վախճանը գտավ իր սեփական արնախում որսաշների մագիլներում: Կառքի ծալաշարի վերևի այս մուգ կարմիր բծերը, թավ ու լուսաշող, այդ ամենը որսորդի արյունն էր: Եվ նա նորից ծիծաղեց:

Այսպիսին կամ մոտավորապես այդպիսին լիլիպուտին գիտեր Թոմիի բնակիչների մեծամասնությունը: Նա միշտ, խոսելիս, ինչ-ինչ պատմություններ էր պատմում, կարևոր չէր, թե խոսքն ինչին էր վերաբերում՝ իր որտեղից և ուր գնալուն կամ այն սև, խամրափայլող լուսարձակի նրբակազմ սարքին, որ պահվում էր շղարշաքողով երեսպատված արկղում, մի մեքենասարք, որի մեջ Կիպարիսը ամբողջական ճակատագրեր էր զետեղում և այնուհետև սարքի անվապտտավոր ճռինչների մեջ՝ դրանք շարժական աշխարհին էր փոխանցում, կյանքի կոչելով: Այսպես ամեն տարի Թերևսի պատին, լիլիպուտի ձեռքի տակից հայտնվում էր մի աշխարհ, որը երկաթե քաղաքի մարդկանց այնքա՜ն հեռու էր թվում իրենց ապրած աշխարհից, այնքա՜ն անհասանելի ու կախարդական, որ նրանք շաբաթներ շարունակ, այն բանից հետո, երբ Կիպարիսը կրկին անհետացած էր լինում ժամանակի հեռաստաններում, որևէ ուրիշ բանից չէին խոսում, բայց միայն քննարկում ու քննարկում էին մեկ տարով վերստին հանգած լուսախաղի պատմությունները, ամենատարբեր մեկնություններով ու վերապատումներով:

Կիպարիսը սիրում էր իր հանդիսատեսին: Երբ լուսարձակը, երկար-բարակ նախապատրաստություններից հետո որևէ հերոսի դեմքը մեծացնում էր հսկայական չափերի և սպանդանոցի պատը թավ անտառների ու անապատների առաջ բացված պատուհան էր դառնում, այդժամ լիլիպուտը նստում էր մթության քողով ծածկված և զննում էր կապույտ լուսացոլքի մեջ արտապատկերված հանդիսատեսների դեմքերը: Նրանց դիմախաղերում երբեմն նա կարծես տեսնում ու ճանաչում էր իր սեփական երազանքների ողջ ուժն ու անիրագործելիությունը: Կիպարիսը, ով անգամ ամբողջ հասակով մեկ կանգնած միջոցին իր առաջ միայն խոնարհվածների, հաշմվածների և ծունկի բերվածների դեմքերն էր տեսնում և  ում համար բակաշունը նույնքան բարձրահասակ էր, որքան հորթը, այս մթության մեջ երազում էր բարեկազմ, վիթխարահասակ ու մեծանձն էակների մասին: Նա ցանկանում էր վեր համբառնալ: Եվ Կիպարիսը, ով իր լծասարքով ոտի տակ էր տվել բազմաթիվ քաղաքներ, կտրելով բարձրադիր ճահճուտներն ու անցնելով հեռու-հեռավոր անմարդաբնակ ու ամայի վայրերով, որ Թոնիի հանքագործները երևակայել իսկ չէին կարող, այդժամ նա երազում էր երկրային խորաստանների և ու նաև բարձրաթռիչ ամպերի մասին, հաստատուն տեղի մասին հաստատուն երկնքի ներքո: Երբեմն ցուցադրման ընթացքում նա քնով էր ընկնում այդ երազանքներին անձնատուր և անրջում էր ծառերի մասին՝ մայրիների, բարդիների, արմավենիների մասին, երևակայում էր, որ իր ամուր, ճաքճքած մաշկը մամուռով էր պատվում: Եվ ահա պայթում են նրա ոտքերի եղունգները և իր ծուռտիկ ոտքերը արմատներ են արձակում, որոնք փութանակի ուժով են լցվում ու պրկվում և ավելի ու ավելի խորն են նրան կապում իր զբաղեցրած տեղին: Իր տարիների օղակները պաշտպանական շրջան են հյուսում իր սրտի շուրջը: Նա աճում է:

Եվ երբ, այնուհետև, Կիպարիսը դադարկ պտտվող կոճի ծլնգոցից կամ պատռված կինոժապավենի չրխկոցից արթնանալով՝ վեր էր թռչում, նա իր մարմնի անդամների մեջ դեռ զգում էր փայտանյութի մեղմ ճռնչյունը, վերջին, թեթև ցնցումը մի ծառի, որի կատարին քամու շիթն էր խճճվել ու խաղաղվել: Արթնացումի այս խառնիճաղանջ ակնթարթներին, երբ նա դեռևս ոտքերի մեջ զգում էր հողի դուրեկան շոյանքն ու սառնությունը և իր ձեռքերն արդեն տարածած՝ պատրաստ էր բռնելու կոճերը, կողաթևային պտուտագամերն ու լամպերը, այդժամ լիլիպուտ Կիպարիսը երջանիկ էր:

Մեծ տներ, որպես այդպիսիք, Թոմիում միայն սպանդանոցն էր և մռայլատես, ավազաքարի աղյուսներից վեր խոյացող եկեղեցին, որի նավակամարը զարդարում էին չորացած թղթե ծաղկեպսակները, բորբոսնած պատկերագրերը, թեք ընկած, ասես սարսափելի տանջանքներից քարացած սրբապատկերերը և մի երկաթակուռ փրկչի արձան, որը ձմռանն այնքան էր սառցակալում, որ երբ հավատացյալ աղոթարարները հուսահատությանն անձնատուր նրա ոտքերն էին համբուրում, երբեմն նրանց շրթունքները սառչում-կպչում էին մետաղաձուլվածքին: Բացառությամբ սպանդանոցի և այս եկեղեցու՝ Թոմիում սակայն չկա որևէ սրահ կամ որևէ տարածք, ուր կարելի կլիներ տեղավորել լուսարձակասեր հասարակայնությանը կամ առավել ևս Կիպարիսի սքանչատեսիլ, ցնցող լուսապատկերները:

Եվ ահա այս հազվադեպ մեղմ ապրիլյան օրվա երեկոյան, մի ժամանակ, երբ հյուսիս-արևելքից արշավող սառցե փոթորիկը կարող էր ցնցել պատուհանների փեղկերը և անգամ տների խորքն ընկած ապակեղենը զրնգացնել, նստած էին Թոմիի բնակիչները սպանդանոցի շենքի հետնամասում շարված փայտե նստարաններին, բաց երկնքի տակ,  և սպասում էին այն դրամաներից առաջինի սկսվելուն, որոնց մասին ողջ ցերեկվա ընթացքում Կիպարիսն էր իրենց գովազդել: Բարձրախոսից, որ մետաղալարով ամրակապվել էր մի բարդու ճյուղից, լսելի էր ծղրիդների բարձրացրած ճարճատյունը: Հանդիսատեսները նստած էին իրար կիպ սեղմված: Նրանցից շատերը փաթաթվել էին ձիու մազից կարված ծածկոցներով և նրանց բերաններից ելնող շնչագոլորշին ամպոտ էր ու ճերմակ ինչպես ձմռանը – սակայն, նախորդ տարիների նման, ամառային գիշերներին լուսարձակի շուրջ իրար հրմշտելով ծառս էին լինում գիշերաթիթեռները: Երբ նրանցից մեկն իր մահկանացուն էր կնքում հրակնած ապակուն բախվելով, ծխի մի քուլա էր օդ բարձրանում, իսկ խանութպանուհուն պատկերանում էր, թե երկնքի ամայի հեռաստաններում ամառային մի համաստեղություն էր տեսել: Վերջապես Թերևսի պատը լուսավորվեց: Ասել է, թե՝ օգոստոսն էր…

Մի դանդաղածոր, թափառիկ հայացք սահեց դեպի երկրի խորքը, տարածվեց սոճու անտառների վրայով, ալիքվող սև բլուրների, ագարակների տանիքների վրայով, ապա սահեց-անցավ փրփրաբաշ ալիքների երկար սանրատամների վրայով, ճախրեց լողափների ճայերի ու ձկնկուլների վրայով և խորասուզվեց ծառուղու թավ աղջամուղջի մեջ, հետո նորից սահելով հասավ մի պալատի, որ լուսաշող, տոնական նավի հանգույն լուսափայլում էր գիշերվա մեջ. գմբեթներով, կամարակապ սրահներով, բացօթյա սանդղաշարերով և կախովի այգիներով: Հայացքն այժմ ուշադրությունն ավելի սևեռեց և հանգիստ տնտղում էր ճակատամասի որմնասյուներն ու քիվերը, երբ հանկարծակի իր տեսադաշտի արտաքին, աղոտ եզերքին մի նեղլիկ լուսամուտախորշ երևակվեց: Մի անսպասելի մակընթաց հորձանքից ասես ընկրկած՝ հայացքը թևածեց դեպի այդ պատուհանախորշը և թույլ լուսավորված խորն ընկած սենյակում մի պահ դադար առավ մի երիտասարդ մարդու դեմքին, նրա բերանին, և բերանն այդ խոսեց և ասաց. Ես մեկնում եմ: Տեսախցիկի հայացքը սահեց այժմ դեպի ներքև, հետ շրջվեց այնտեղ, ուր մի կին էր կանգնած՝ դռանը հենված: Կինը մրմնջաց. Մնա՛: Բատտուսը հոգոց հանեց, երբ նա տեսավ արտասուքը կնոջ աչքերի մեջ: Ֆաման որդուն իր կողմը քաշեց, ձեռքը դրեց նրա ճակատին, հանգստացրեց նրան: Պալատական պարտեզները զրնգում էին ծղրիդների բարձր ծղրտոցից և կիտրոնի ծառերը կքել էին պտուղների ծանրության ներքո: Սակայն հնոցների ջերմությունից, որ սպանդանոցի հետևի մասն էին տարվել, աստիճանաբար ավելի ուժեղ էր զգացվում արյան ու պարարտ գոմաղբի բարկահամը: Թերևսի պատին երևակված այդ երկու թախծածոր անձինք պետք է որ ազնվազարմ մարդիկ լինեին: Ֆաման երկու անգամ հարցուփորձ արեց, թե ինչպես էին նրանց անունները, չնայած անունները նրանց վաղուց էին հնչել բարձրախոսների ճայթճայթյուն-աղմուկի միջով. Կնոջ անունը Ալկիոնե էր, իսկ տղամարդունը Կեյքս: Եվ նրանք այնքան նուրբ ու տխուր հրաժեշտ տվեցին միմյանց, որքան որ Երկաթյա քաղաքի ծովափին դեռևս ոչ մի տղամարդ այդպես չէր բաժանվել իր կնոջից:

Ինչու՞ այդ տիայրը մեկնեց, այդ երեկո հանդիսականները ոչ մի կերպ չէին կարողանում հասկանալ. նրանք մռլտում էին և դժգոհության նշաններ անում լուսարձակողի ուղղությամբ: Նրանք տեսնում էին սիրահարներին իրար ամուր գրկելիս, տեսնում էին նրանց թեթև զգեստներով, ապա նաև լերկ կրաքարի վրա և հասկանում էին միայն, որ մեծ էր ցավը գորգերով պատված այդ սենյակում: Եվ բոլորն էլ կողմնակից էին Ալկեոնեին, վարանած մնալով, որ կարելի էր հեռանալ մեկից, ում սիրում ես:

Անշուշտ Կեյքսը, այդ պալատի տերը, որ և տիրակալն էր այդ գիշերային երկրամասի և մշտարթուն խարույկների, որ հուրհրատում էին պարիսպներից անդին ու բակերում, խոսում էր իր ներքին մեծագույն շփոթմունքի մասին և պատգամախոսից ակնկալվելիք մխիթարության հույսի մասին, խոսում էր Դելփիք կատարելիք ուխտագնացության մասին … կամ գուցե ռազմարշավի՞, պատերազմի՞ մասին: Ա՜խ, նա խոսում էր ծովից անդին ուղևորության անխուսափելիության մասին: Նա հեռանում էր: Մնացյալ ամեն ինչ անիմաստ էր:

Երբ Կեյքսի հրաժեշտի վերաբերյալ լուրը՝ լքելով նեղլիկ սենյակներն ու միջանցքները, հասավ բակերին, մեծ աղմուկ բարձրացավ: Հարբած ջահել  ախոռապանները դարպասում էին կանանց, որոնց կծու ապուրների ու տաք համեմունքներով գինիների մեջ նախապես թմրախոտ էին լցել և հիմա կարծում էին, որ այդ գուղձը, այդ սիրո օշարակը մթության մեջ իրենց մոտ կբերի վերջապես նրանց, ովքեր ցերեկով փախչում էին իրենցից: Ամրոցի պարիսպներից լսելի էր ժամապահների քրքիջը, ովքեր դիտակետից դիտակետ իրար փոխանցելով՝ մեծ ումպերով գլուխներն էին քաշում շշատակառի այրող պարունակությունը՝ մոռանալով վերահաս ու դարանակալ սպառնալիքի մասին: Կեսգիշերի կողմ հրդեհ բռնկվեց ախոռներից մեկում: Մի կերպ հնարավոր եղավ հրդեհի դեպքը հեռու պահել պալատի աչքից և խոզարածները մարեցին այն: Սպասավոր անձնակազմը, ողջ պալատականները սկսեցին հրաժարվել իրենց տիրոջից, նրա հաստատած օրենքներից ու կարգադրություններից, ասես նա վաղուց հեռացել էր ու անհայտ կորել:

Օգոստոսյան այս գիշերվա ամենախորը հեռուներն էր նախկիններում հասնում Կեյքսի իշխանության լուսափայլը, հենց միայն այդ վառքի կուրացնող ուժը բավական էր ամուր պահելու իր հզորության կառույցը: Ժամապահները լուռումունջ իրենց դիտակետներն էին հսկում և ստրուկները հպատակվում էին անտրտունջ: Սակայն այժմ այդ կառույցը սկսեց խարխլվել, ավելին՝ քանդվել, ասես յուրաքանչյուր ցցապատնեշին, որմնեզրին ու խրամատին աճելով աճում էր նախազգացումը, որ տերն այս անգամ հեռանում է ընդմիշտ:

Կեյքսը թվում էր ի զորու չէր իր կնոջն անգամ սփոփել. Վեց, գուցե յոթ շաբաթներ, քնատ շշնջաց նա և թաքցրեց իր դեմքը Ալկիոնեի ուսի հետևում, մի քանի շաբաթ և ինքը երջանիկ հետ կվերադառնա՝ երջանիկ և ողջ-առողջ: Եվ Ալկիոնեն գլխով արեց արտասուքի միջից: Սև ու գեղեցիկ և փետուրի պես թեթև բարձրանում-իջնում էր առագաստանավը լուսաշող ջրերում: Բազրիքի ճոպանին ծխում էին խեժի ջահերը, իսկ նավամբարում երբեմն զրնգում էին քնած կենդանիների շղթաները: Հյուծված ու ջարդված՝ Կեյքսը ննջեց Ալկիոնեին գրկախառնված:

Երբ Թերևսը ինչ-որ մի լկտիություն գռմռաց այս հանգստավետ լուռքի խորապատկերին, նրան որևէ մեկը չսատարեց. ոչ ոք չծիծաղեց: Բայց նաև ոչ ոք չհանդիմանեց նրան և չփորձեց լռեցնել, երբ նա դժբախտների գլխին այնուհետև լուտանքախառն խորհուրդների շարան տեղաց: Թերևսը դյուրաբորբեք մեկն էր և որևէ հակառակություն չէր հանդուրժում: Այդ օրը, որ մորթի օր էր, նրան տեսել էին երկա ժամերով առվակի արնաշաղախ փրփուրի մեջ բանելիս: Ծանծաղ ջրհորդանում տնկված՝ նա ջարդուփշուր էր անում ցուլերի գլուխները: Երբ նրա կացինը շառաչյունով իջնում էր կապված անասունների ճակատին, մնացյալ բոլոր աղմկաձայները դառնում էին այնքան երկրորդական, որ աղբյուրի խոխոջյունն անգամ մի ակնթարթ ասես լալկվեր ու լուռքի վերափոխվեր: Այսպիսի օրերից հետո, երբ նա ոտքից գլուխ ախտաժետված՝ իր բեռնատարի մեջ էր փոխադրում ամենայն բծախնդրությամբ կտոր-կտոր արված դիակները, և աղբյուրի մոտ շները գզվռտվում էին փորոտիքի կտորտանքի համար, Թերևսն այնքան հոգնած էր, անզուսպ ու մոլեգնած, որ բոլորը գլուխները մի կերպ պրծացնելով փախչում էին նրանից: Գիրուկ ու գունատ, զմայլված հրաժեշտի տեսարանով, այս երեկո ևս նրա կողքին նստած էր Պրոկնեն՝ նրա կինը: Մսագործը երբեմն օրերով անհետանում էր Թոմիից և ոչ ոքի համար գաղտնիք չէր, որ նա դավաճանում էր Պրոկնեին մի ինչ-որ անանուն անառակի հետ, որի բարձրացրած վայնասունը, վերևի լեռներից տարածվող, մի անգամ մի հովվի ականջն էր ընկել: Եվ միայն Պրոկնեն էր, որ ոչ մի բան չէր կասկածում:

Սմքած ու անտրտունջ նա ուղեկցում էր իր կողակցին զազրելի կյանքի միջով և կատարում էր ամենը, ինչ էլ որ ամուսինը պահանջեր իրենից: Նրա միակ պաշտպանությունը Թերևսից շարունակ աճ տվող մարմնական փարթամությունն էր, քսուքներով ու եթերայուղերով խնամված ճարպազանգվածը, որի մեջ այդ երբեմնի բարեկազմ կինը, թվում է, թե աստիճանաբար կորչում էր: Թերևսը հաճախ էր գանահարում նրան՝ անխոս և առանց չարության, ինչպես մորթի համար իրեն վստահված մի անասունի, որ ասես յուրաքանչյուր հարվածը ծառայում էր հենց միայն նրան, որպեսզի կնոջ մեջ սպաներ նրա կամքի խեղճուկրակ մնացորդները և այն գարշանքը, որ Պրոկնեն զգում էր նրա հանդեպ: Նրանց ամուսնության օրն իսկ Թոմիում վատ նախանշաններ էին տեսել: Նրանց տան տանիքի եզրաշուրթին այն ժամանակ արդեն նստել էր մի մեծղի, անշարժ ու անպատկառ մի բվեճ, չարագուշակ թռչունը, որ բոլոր նորապսակներին ծանր ու մթնդած ապագա էր գուշակում: Վերջապես Թերևսը լռեց:

Ալկիոնեն ասես արձանացած լիներ իր քնած ամուսնու կողքին: Նա արթուն պառկած էր բաց աչքերով և չէր համարձակվում որևէ շարժում անել, որպեսզի քնածին որևէ առիթ չներշնչեր երազների մեջ երես թեքելու իրենից: Հիմա նա միայնակ էր իր վախի տեսիլապատկերների հետ: Եվ Կիպարիսի լուսարձակը տեսանելի էր դարձնում այդ պատկերներից յուրաքանչյուրը, որ հենց ինքն էլ ոգեկոչել էր ողջ անցած երեկոյի ընթացքում, որպեսզի Կեյքսին մնալու դրդի կամ առնվազն նրա համաձայնությունը կորզի առ այն, որ ինքը ուղեկցի նրան և նրա հետ միասին կործանվի: Ալկիոնեն տեսնում էր մի գիշերային ծով և մի երկինք ասես ավերակներում, ալիքներ ու ամպեր՝ մռնչացող միգամածության մեջ նետված, որն իր շնչառությանը համահունչ՝ մեկ ուռչելով լեռնանում էր, մեկ էլ ցած տապալվում: Եվ այդժամ կախ ընկած ծերպերից ցած էին խուժում ձյունակուտակ փրփրադեզ հորձանքները: Ալկիոնեն տեսնում էր անձրևներից ծանրացած, պատառոտված առագաստները, զարմանալի ճշգրտությամբ նկատելով կոշտ կտորի ամեն մի կարը, յուրաքանչյուր թելը: Ահա և անձայն տապալվեց կայմը: Այնուհետև վարարած փրփրահորձանքը սանդղավանդակի վրայով վայր թափվեց տախտակամածերի միջև բացված խավարի գիրկը, մի այնպիսի մոլեգնած թափով, ինչպես Թոմիում ջրվեժի պես ցած թափվող գետակները: Ծառաբնի հաստության ջրաշիթերը հորատանցքերից գրոհում էին նավախելը և մի հզոր հողմապտույտ դեպի վերևները շպրտեց ալբատրոսին[10], այդ խորտակվող գուբից վեր ու վեր բարձրացրեց, ինչ-որ տեղ՝ վերևներում ջարդուկոտոր արեց նրա թևերը և միս ու փետուրների կտորտանքը նետեց ցածում փոթորկվող ջրի մեջ: Երբ հորիզոնը մի քանի վայրկյանով վերստին երևաց կայծակների փայլից, նրա նախկինում հանդարտ, սլացիկ գիծը տրաք-տրաք էր եղել ալիքների ատամնավոր սանրերից՝ սղոցված տախտակի հանգույն, որ աղճատվել էր փայտանյութի մեջ խրված երկաթի բեկորներից: Այդ սղոցատամների վերևում վեր էր խոյանում հիմա նոր, սև երկինքը, որը մոլեգնաթափ մոտեցավ և ի վերջո իրենով ծածկեց այն ամենը, որ ի սկզաբանե ծովին պատկանելիս չի եղել: Նավը խորտակվեց: Եվ այն, ինչը դեռևս նախկինում տախտակամածին էր եղել ու կար կամ կարողացել էր մի կերպ փրկվել, ողջ մնալ, ամենը ընկղմվեց նրա դանդաղածոր, ապա ավելի ու ավելի մոլեգնող շրջապտույտի մեջ՝ ուղիղ գծով դեպի խորխորատը: Իսկ վերջում արդեն ջրազանգվածի շերտերում ու ձագարաձև բացվածքում մրրկվում էր հատակից բարձրացող ավազափոշին: Դա մի մեծազոր, վիթխարահսկա ծաղրուծանակ էր.

Փայտե նստարաններին հանգրվանած հանդիսատեսները քաջ ծանոթ էին Սև ծովի մրրիկներին և աղետի ահագնացմանը հետևելով՝ վաղուց արդեն բոլորի համար պարզ էր, որ Թերևսի պատին ընդամենը վատորակ, կեղծ խաբկանքի պատկերներն են մոլեգնում, որ այդ օվկիանոսն այնտեղ վերևում իրականում լոկ մի մեծ տաշտում տարուբերվող գաղջ ջրազանգված էր և խորտակված նավը հազիվ  խաղալիքի չափ կլիներ: Թոմիում անշուշտ ծանոթ էին նման կեղծիքներին ու պատկերախաբկանքներին և մի ամբողջ տարի ձգվող միապաղաղության մեջ հաճախ տենչում էին այդ ընդարմացնող զվարճախաղին, սակայն այն, ինչն այդ երեկո ի ցույց էր դրել Կիպարիսը, առնչվում էր բազմիցս ստուգված ու ծանոթ երևույթների, իրենց իսկ կյանքին, ծովափին ու ծովում տեղի ունեցող աղետներին…, նույնիսկ խենթ Բաթուսը կարող էր նկատել, որ այդ փոթորկի պատկերներում որևէ հավատարժան բան չկար: Խաղալիքե կայմերը ջարդուփշուր էին լինում, պատառոտվում էին խաղալիքե առագաստները և անգամ պտուտահողմը շարժման մեջ էր դրվում քամաբեր հովհարանման թափանիվի կողմից, որով լիլիպուտը հովացնում էր իր սարքի ջերմացած լամպերը: Անցած տարի Թերևսի որդի Իթիսը հաշմեց իր ձեռքի մի մատը, երբ այն խոթեց հովացնող սարքի արձակած գվվոցի մեջ. թիաշեղբերը նրա արյունը հազարավոր մանր կաթիլներով շաղ տվեցին լիլիպուտի լուսարձակող մեքենայով մեկ:

Պատուհասը նկատվեց: Երբ Կիպարիսն հասկացավ, որ իր դրաման ողջ ազդեցությունը կորցնելու վտանգի առաջ է կանգնած, նա ուժեղացրեց երաժշտության ձայնն ու փոթորկի մռնչյունը և այդպիսով խլացրեց հանդիսականների կոպիտ ծաղրուծանակը:

Միայն հիմա, այս նորովի սանձազերծված տարերքների աղմուկ-աղաղակի միջոցին, Ալկիոնեն նկատեց իր սիրելիին: Կեյքսը, կառչած մի փայտակտորի շեղջից, միայնակ լողում էր փրփրադեզ ալիքների միջով: Նրա մազերի մեջ փայլփլում էին ջրիմուռները, նրա ուսերից կախ էին ընկած ծովային հողմածաղիկներն ու ծովախեցիները: Նա Ալկիոնեին պարզեց իր արյունոտված ձեռքը և բերանը բացեց, որ բղավոց արձակի, բայց ձայնը խզվեց: Եվ այդժամ Ալկիոնեն ճչաց նրա փոխարեն: Եվ արթնացավ: Ու տեսավ Կեյքսին՝ իր կողքին ընկողմանած խորն ու հանգիստ շնչելիս: Սակայն նրա պառկած դիրքը մխիթարիչ չէր իր համար:

Հաջորդ առավոտյան հոգնաբեկ դրոշները ծածանվում էին նավահանգստում: Զինվորները լռելյայն կանգ առան զրահապատ Բրիգանտինեի կամարջակի առաջ: Կեյքսը բարձրացավ տախտակամածին, ժամանակ առ ժամանակ շրջվելով ու հետ-հետ նայելով այդ կարճ, զառիվեր ճանապարհին, իսկ հետո երկար կանգնած մնաց ճաղաշարին հենված, մինչ Բրիգանտինեն այդ ընթացքում սահում էր կայմերի ու ձողաշարերի ասես հեծկլտացող սաղարթախիտ անտառի միջով դեպի բաց ծովը և աստիճանաբար անհետացավ ուղեկցող հայացքներից: Այդ պահից ի վեր ամեն ինչ կատարվեց այնպես, ինչպես որ երազում էր պատկերացել, միայն թե շատ ավելի մթնդած, թունդ գույներով:

Նավարկումի մեկնարկից հետո՝ երրորդ օրվա ավարտին խուժեց փոթորիկը երազի միջից: Կեյքսի ուղեկիցները քափուքրտինք կտրած աշխատում էին կանխել իրենց մոտալուտ վախճանը, հուսահատությունից ծովն էին նետում ավելորդ բեռները և վերջապես զոհաբերման ընծաները, և այնուհանդերձ նավից արդեն կմախքն էր մնացել, երբ այն խորտակվեց: Առագաստագործ վարպետը, չսպասելով ջրի ներխուժմանը, առաջինն էր որ մահացավ՝ ինքն իր կյանքին վերջ դնելով, մյուսները դեռ մի ժամի չափ կամ մի քիչ ավել կռիվ էին տալիս իրենց կյանքի համար և նույնպես մահացան: Վերջում Կեյքս արդեն մեն-մենակ էր մնացել, ինչպես որ նրան Ալկիոնեն էր այն ժամանակ տեսել, նա դեռ շարունակում էր ամուր կառչած մնալ շեղջին և հեղձանք ու խեղդուկից հազալով, խրխռացնելով իր միջից դուրս էր տալիս նրա անունը և վերջին հույսը: Այդժամ միայն նա հասկացավ, որ ողջ մխիթարությունը հենց միայն Ալկիոնեի գրկում է և ոչ թե Դելփիքներում և այլևայլ սրբատեղիներում: Ինչպե՜ս էր ինքն այժմ թախանձում նրան ու երկրին, որի վրայով քայլում էր նա, ամուր գետնի մասին: Սակայն ինքն էլ շուտով ջրասույզ եղավ: Փայտաշեղջին մնացել էին նրա արյան բծերը, որ շուտով ջուրը վրայից մաքրեց, և մաշկի մի քանի կտորտանք: Ծովային թռչուններն իջան փայտե կտորտանքին և կտցահարեցին այդ մնացորդները ևս: Եվ այդժամ ծովը խաղաղվեց:

Այս ընթացքում սակայն ցրտեց: Թոմիի սև ծառերը, նրբափողոցների բավիղներն ու կոփածո երկաթյա զարդարանքները պատվեցին մշուշի դեզերով, որ ամեն երեկո բարձրանում էին ծովափից և գիշերվա կողմ ողջը եղյամով էր ծածկվում: Լուսարձակողի կառասայլակին շողշողացին առաջին սառցաբյուրեղները: Պղնձաձուլարաններն արդեն գրեթե չէին ջեռուցվում և այլևս վառելանյութ չկար կրակը բորբոքելու համար: Հանդիսատեսները տեղյակ էին Կիպարիսի դրամաների սովորական տևողությանը և կանխազգում էին, որ այս մեկն ահա ուր որ է վերջանալու վրա էր և սկսել էին բարձրաձայն դատողություններ անել վերջաբանի հանգուցալուծման վերաբերյալ: Կիպարիսն ընդունեց իր պարտությունը և թուլացրեց աղմկահույզ ձայնը:

Ալկիոնեի երազը կատարվեց: Սակայն դեռ նստած էր այրին իր երկու ընկերուհիների հետ, դափնիների ու վարդատունկերի մեջ, ապարանքի պատշգամբում և կարում էր զգեստը, որ ցանկանում էր հագնել Կեյքսի վերադարձի առթիվ տոնակատարության ընթացքում: Մտովի նա վաղուց արդեն շատ առաջ էր անցել այս աշխատանքից ևս, ծաղկեպսակներ էր հյուսում, տեսնում էր Կեյքսին, որ զառիվեր ճանապարհով ընդառաջ էր գալիս իրեն և ինքը կանգնած էր ձեռքերը լայն բացած:

Մեռա՜վ… – ձայնը գլուխը գցեց Բատտուսը և ուրախ քրքջաց այդ առթիվ, որ հենց ինքն էր, որ վերևում կանգնած այդ գեղեցկուհուց և բոլոր մնացածներից շատ ավելի շուտ առաջինն էր իմացել այդ կարևոր բանը: Մեռա՜վ… Նա մեռա՛վ…

Ամեն առավոտ, ամեն կեսօրեի և ամեն երեկո Ալկիոնեն կամ քայլում էր կամ վազում ափեզերքի երկայնքով, վառվող աչքերով ակնդետ նայելով հուրհրատող հեռաստանին և չէր հավատում իր սեփական երազներին: Միայն կամաց-կամաց, ինչպես որ ինքը կյանքն է, նրա հույսը տեղի տվեց, հանգավ: Եվ ահա եկավ այն օրը, երբ նավահանգիստ մտավ իսպանական թիանավը՝ տախտակամածին հինգ նավաբեկյալներով:

Մոլեգնած ֆուրիայի[11] նման Ալկիոնեն իր համար ճանապարհ էր հարթում նավահանգստում իրար գլուխ հավաքված ամբոխի միջով: Ողբուկոծով՝ բոլոր իր ճանապարհին պատահածներին նա այս ու այն կողմ էր հրում, որ ասես դեռ կարելի էր ինչ-որ բան փրկել, թեև վախճանի ու փրկության միջև ամեն ինչ վաղուց արդեն վճռված էր: Նավաբեկյալների դեմքերը արևից ու աղից աղճատվել էին, շուրթերն այնքան սպիտակ էին և ուսերն այնպես ջախջախված, որ նրանց հնարավոր չէր եղել զգեստ հագցնել, այլ փաթաթված էին միայն լայն ու բաց գույնի սավանների մեջ, որոնց վրա սպրդում էին կամաց-կամաց խոնավացող վնասվածքների հետքերը: Քսաներեք օր շարունակ, խոսում էին նավահանգստում,  սրանց լաստը քշվել-տարուբերվել է ծովալիքների հորձանքին հանձնված, և այդ ամբողջ ընթացքում գրեթե ոչինչ չեն կերել և միայն երկու անգամ, տեղատարափների ժամանակ, կարողացել են ծարավը հագեցնել: Փրկվածները օրորվելով, մի կերպ ոտքերը քարշ էին տալիս հետաքրքրասերների շարքերի միջով և ոչ մի բացականչության չէին արձագաքում: Նրանցից մեկը կարծես խելքը թռցրած լիներ. նա հանկարծ քրքիջ կապեց, հետո շան նման սկսեց հաչել, ձեռքերը վեր պարզեց ու հասակով մեկ գետնին տապալվեց:

Նրան վեր բարձրացրին, քարշ տվեցին մյուսների հետ: Եվ հանկարծ նրա վիրավորված դեմքին, Ալկիոնեին թվաց, թե ճանաչեց Կեյքսի դիմագծերը: Այդ այտուցների ու պատառոտվածքների միջև փայլփլում էին Կեյքսի աչքերը: Ալկիոնեն նետվեց նավաբեկյալի կրծքին, իր ճակատին զգաց նրա քրտինքը, լսեց նրա հոգոցները և վերջապես տեսավ, որ դա Կեյքսի հայացքը չէր, այլ մահվան դեմքը: Նավաբեկյալներն օտարականներ էին: Բրիգանտինի մասին նրանք որևէ գաղափար չունեին: Նրանցից ոչ ոք որևէ այլ աղետ չէր հիշում, բացի իր հետ կատարված պատուհասից:

Ալկիոնեն այլևս ապարանք չվերադարձավ, նա մնաց ծովափին, ծովալիքների մոտ, իր հավատի հետ, որ գթասիրտ ու բարենպաստ հորձանքն իր ոտքերի մոտ կբերի գոնե Կեյքսի դիակը: Այս մի քանի օրերի ընթացքում նրա ծառաները փոխադրեցին տնային գույքը, հանդերձանքը և հացով լցված զամբյուղները, չորացրած մսեղենն ու մրգեղենը մի քարանձավի մեջ, որի մուտքը գտնվում էր ճայերի ու ձկնկուլների փետուրներով պատված հսկայամեծ ժայռերի արանքում:

Այս վերջին ծառայությունը մատուցելուց հետո ծառաները ցիրուցան եղան: Ալկիոնեն մնաց իր մի աղախնու՝ իր ընկերուհու հետ մութ քարանձավում, իսկ այդ ընթացքում ծովափին՝ դրսում ավերակվում էր նավաբեկյալի իշխանությունը: Ձիապանները Կեյքսի հանդերձանքով թրև էին գալիս ծովափներին ու շուկայական հրապարակներում, կապկում էին նրա շարժումներն ու ձայնի հնչերանգը և շշեր ու քարեր էին նետում նրա արձաններին: Պալատի դահլիճներում և կամարակապ սրահներում վխտում ու ավերածություններ էին սփռում ընչազուրկների խմբերը: Ձիերն ու խոզերը, աղավնիները, սիրամարգերը և նույնիսկ պալատական ձեռնասուն շները փախեփախ տվեցին բաց վանդակներից, գոմերից, ախոռներից ու փարախներից դեպի վայրի անտառները: Ով հապաղեց ու չհասցրեց գլուխն ազատել՝ նրանց բոլորին մեջ-մեջ արին կամ տեղում մորթեցին: Ալկիոնեն որևէ տեղեկություն չուներ այդ ամենից: Նա կամ նստած էր լինում քարանձավի մուտքի մոտ կամ ծովափին, ակնդետ նայում էր հեռուն և հանկարծակի վեր էր թռչում և սկսում էր վազել ջրակոհակների եզերքով մեկ և լալիս էր ու հեկեկում, մինչև որ սպասուհին կհասներ իր հետևից և այդ խելացնորվածին, որին այլևս ոչ համոզել էր կարելի, ոչ էլ մխիթարել, գիրկն էր առնում: Այդժամ ծովը, գորշ ու խաղաղված, ընթանում էր դեպի այդ երկու կանայք, գորշ երկնքի ներքո, որը երբեմն դառնում էր բարձր ու վիթխարահսկա և հետո նորից կտրուկ ու սրընթաց ցած էր իջնում և սառն ու անթափանց տարածվում ջրերի վրա: Այսպես վրա հասավ ձմեռը:

Հանդիսականներից մի քանիսը, ոմանք անհամբերությունից կամ հանկարծակի վրա հասած ցրտից սառչելով՝ վեր էին կացել ծալովի նստարաններից և տաքանում էին հիմա հանգած վառարանների մոտ, ոտքերն իրար խփելով և ձեռքերով կողերին տմբտմբացնելով, և հանկարծ առաջին շարքերում նստած մի երիտասարդ կին սարսափած բղավեց: Դա Պրոզերպինան էր, ով  երկաթյա քաղաքի կանանց շրջանում անառակի համարում ուներ: Պրոզերպինային անասնավաճառները նայում էին իբրև կովի և հակինթ հավաքողներն իբրև թանկարժեք գանձի, բամբասում էր Ֆաման իր կրպակում՝ ձեռքով բերանը ծածկած, չլինի՞ Հռոմից եկած օտարականի վրա էլ նա արդեն աչք էր դրել: Մինչդեռ Պրոզերպինան մի քանի տարի էր ինչ նշանված էր Թիզի հետ, մի գերմանացու, ում այս ափերն էր նետել մոռացված պատերազմի ձեռքը և ում Թոմիում բոլորը Հարուստ էին կոչում, քանի որ տարեկան երկու անգամ ծովային փոստով նա փող էր ստանում մի ինչ-որ Անդամալույծների հիմնադրամից: Սակայն ամենածանր հիվանդությունը, որով տառապում էր Թիզ գերմանացին, Ֆրիսանդիայի ճահճուտների ու խոնավ անտառների հանդեպ կեղեքող կարոտն էր: Ֆրիսլանդիայի մասին նա հաճախ էր խոսում, երբ ոչխարներին էր խուզում:  Թիզը գիտեր նաև կտրել մարդկանց մազերն ու մորուքները, կարել վերքերը, քսուկներ էր պատրաստում և վաճառում էր բուժիչ կանաչ մի թրմօղի, պնդելով, որ այս թուրմի բաղադրատոմսը սերում է շվեյցարական վանական միաբանությունից: Երբ նման միջոցներն անարդյունք էին լինում և ողջ բուժական արվեստը սպառում էր իրեն, այդժամ Թիզը նաև հուղարկավորում էր երկաթյա քաղաքի մահացածերին և աճյունների վրա գերեզմանաքարեր էր կանգնեցնում: Պրոզերպինան այդ երեկոյան, հայտնի չէ թե ինչու, բավական հեռու էր նստել իր նշանածից: Նա դեռ շարունակում էր ամուր սեղմած պահել շրթունքները և մշուշի շերտի բացվածքի միջով, որ դանդաղ լողում էր Թերևսի պատի վրայով, ակնդետ նայում էր ծովափին վեր խոյացող ճերմակ, տարաձիգ ծովաժայռերին: Այնտեղ, դեռևս մանրիկ կոհակներով ողողված, ընկած էր Կեյքսի դիակը:

Պրոզերպինայի հուսակտուր բղավոցից կարծես սարսափահար եղած՝ Ալկիոնեն, որ ինչպես բոլոր օրերին՝ նստած էր ծովափին, բարձրացրեց գլուխը և ինքն էլ հիմա տեսավ մահացածին: Որքան մոտիկ և հստակ նրա մեջ հանկարծ արթնացավ հիշողությունը նրա հայացքի, ամեն մի դիմագծի, յուրաքանչյուր արտահայտության վերաբերյալ: Նմա՞ն էր արդյոք այնտեղ՝ ափ նետված դիակին այն պատկերը, որն ինքը պահած ունի իր պարանոցին կախված մեդալյոնիի ներսում: Գլուխը կորցրածի պես՝ նա հիմա վեր թռավ ու սկսեց խելապատառ վազել սրածայր քարերի, ծովածերպերի վրայով, վերջապե՛ս նրա համակվածությունը նպատակ ձեռք բերեց, նա թռչկոտում էր, վերուվար էր ցատկոտում մի քարից դեպի մյուսը և ժայռաճեղքերի միջով, նա վարգում էր առափնյա ժայռերի վրայով դեպի իր նպատակակետը: Այդժամ մշուշի շերտը մոտեցավ ու պղտորեց տեսապատկերը: Հանդիսականները մի պահ ուշադրությունից բաց թողեցին մոլեգնած վարգողին և հաջորդ վայրկյանին նկատեցին ընդամենը մի թռչուն, որ ճախրում էր քար ու ծերպերի գլխավերևում, մի ալկիոն[12], որ ծածանվող թռիչքի պահին փրփրադեզ ալիքների գլխավերևում էր քարացել, մի քանի իրարահաջորդող գեղեցիկ թևաբախումներից հետո և ահա՛ նա արդեն դիակի գլխավերևում էր և ահա իջավ գիշանգղերի կտցահարած նրա կրծքին: Կեյքս:

Նրա փակ աչքերի շուրջ աղակալած շրջանակներ էին և բերանի անկյուններում աղի ծաղկափթիթք: Թվում էր, թե ալկիոն թռչունը թևերով փաղաքշում էր ցին ու անգղերից կտցահարված դեմքը, պատառոտված այտերը, ճակատը: Եվ հանկարծ այդ մահադեմ ու աղճատված հայացքում մի պստլիկ, լուսաշող, կենդանի մի բան հանկարծ բացվեց, հանկարծակի գունաթափվեցին փտանեխումի մանուշակագույնն ու սևը, մազերում գարշահոտքղ լորձափրփուրը դարձավ լոկ փափկամազիկ մի ծաղկեպսակիկ, ճերմակ, թարմ աղվամազի նման, բացվեցին ակնախոռոչները, աչքերը, բիբերը… Այուհետև թեթև ալեկոծումից ծածանված ծովի հայելուց վեր հառնեց սքանչատես, կտուցիկով գլխիկը, ասես զարմացքից շուրջը տնտղող, և պստլիկ փետրավոր մարմինը թափահարեց թևերը ու ոտքի կանգնեց՝ վրայից թափ տալով աղակալած ծաղկափթիթքը, ջրազանգվածն ու վերքերի կտորտանքը: Եվ հանդիսականները, որ հիմա տեսան ոչ թե դիակ և ոչ իսկ ողբացող մի կնոջ, այլ երկու դեպի վեր ճախրող թռչունների, ամեն ինչ հասկացան: Ոմանք նույնիսկ թեթևացած ծիծաղեցին և ձեռքերով ծափ զարկեցին: Տիտղոսագրերը մի պահ հայտնվեցին ու մարեցին: Անունները դերակատարների, երաժշտահանների, նկարիչների, շնորհակալություններ: Այնուհետև Կիպարիսը լսեց կոճանիվի դռռոցը և նետվեց դեպի կոճակները: Թերևսի պատին խավարը պատեց: Թոմիում գիշեր էր իջել: Ծովից սառը քամի էր փչում, որ դեպի բարձր լեռներն էր տանում շների հաչոցը, պանդոկներից լսվող աղմուկը և տուն դարձող հանդիսականների ձայները: Միայն դեպի Տրախիլա տանող ճանապարհի թավուտներում քամին ասես իր վրայից թոթափեց երկաթյա քաղաքի վերջին աղմուկները և խուլ մի դատարկություն իջավ:

Թարգմանությունը գերմաներենից Աշոտ Ալեքսանյանի

[1] Աչքի մի հիվանդության լատիներեն անվանումն է, բառացիորեն՝ Տեսողության նեղացում:

[2] Հենրի Մորգենթաու ավագը, լինելով Օսմանյան կայսրությունում իրագործված Հայոց ցեղասպանության վկան, 1918-ին հրապարակել է իր ամբողջական զեկույցը, որն հայտնի է Մորգենթաուի զեկույց անունով:

[3] Հենրի Մորգենթաու կրտսերը 1944թ. հուլիսին նախապատրաստել և կազմակերպել է Բրետտոն-Ուուդյան-կոնֆերանսը, որի ընթացքում որոշում է կայացվել Արժույթի միջազգային հիմնադրամի և Համաշխարհային բանկի հիմնադրման վերաբերյալ:

[4] Բեգոնիա մերձարևադարձային բույսը:

[5] Պուբլիուս Օվիդիուս Նասոն (մ.թ.ա. 43 – մ.թ. 18 թթ.), Հռոմեական Ոսկեդարի բանաստեղծ:

[6] Ալյումին:

[7] (Լատ.) բառացի՝ համբավավոր, մեծահամբավ, այստեղ՝ Բամբասկոտ կին, չաչանակ-կաչաղակ:

[8] Բաղդադյան գործվածք:

[9] Օվիդիուսի «Կերպարանափոխություններից» ընդմիջարկումները թարգմանչինն են:

[10] Ձկնաքաղ:

[11] Հռոմեական դիցաբանության մեջ վրեժխնդրության եռյակ աստվածությունը, փոխաբերական իմաստով՝ չար, նախանձոտ կին:

[12] Ծղնի, ձմեռաթռչուն: